Научная статья на тему 'ИЛДИЗМЕВАЛИ ЭКИНЛАРНИ ЙИҒИБ-ТЕРИБ ОЛИШ ТЕХНИК ВОСИТАЛАРИ ВА ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРИ'

ИЛДИЗМЕВАЛИ ЭКИНЛАРНИ ЙИҒИБ-ТЕРИБ ОЛИШ ТЕХНИК ВОСИТАЛАРИ ВА ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
93
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
: илдизмева экинлари / қазувчи / мотоблок / лемеҳ / илдизмева экинларини тозалаш жараёни. / корнеплод / копатель / мотоблок / лемех / скоба / технологический процесс уборка корнеплода.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматов Ф.М., Каримов А.А.

Ушбу мақолада илдизмева экинларини тозалаш учун ишлатиладиган техника ва ускуналар, шунингдек, технологик жараёнларни таҳлил қилиш ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Маматов Ф.М., Каримов А.А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье представлена информация о технике и оборудовании, используемом для уборки корнеплодов, а также об анализе технологических процессов.

Текст научной работы на тему «ИЛДИЗМЕВАЛИ ЭКИНЛАРНИ ЙИҒИБ-ТЕРИБ ОЛИШ ТЕХНИК ВОСИТАЛАРИ ВА ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРИ»

УДК 05.07.01

Маматов Ф.М, Каримов А. А.

ИЛДИЗМЕВАЛИ ЭКИНЛАРНИ ЙИГИБ-ТЕРИБ ОЛИШ ТЕХНИК ВОСИТАЛАРИ

ВА ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРИ

Маматов Ф.М. - т.ф.д., профессор, Каримов А.А. - катта укитувчи (КарМИИ)

В данной статье представлена информация о технике и оборудовании, используемом для уборки корнеплодов, а также об анализе технологических процессов.

Ключевые слова: корнеплод, копатель, мотоблок, лемех, скоба, технологический процесс уборка корнеплода.

This article provides an overview of the machinery and equipment used for harvesting root crops, and an analysis of technological processes.

Key words: root vegetable, digger, walking tractor, ploughshare, brace, harvest technology.

Узбекистонда х,озирда турли хилдаги туганакли ва туганаксиз илдизмеваларни етиштириш жадал ривожланмокда. Илдизмеваларни етиштириш ва йигиб-териб олиш технологик жараёнлари куп мех,нат сарфланадиган жараёндир. Йигиб-териб олиш давридаги мех,нат сарфи, умумий жараён мех,нат сарфининг 55-65 фоиз атрофига тугри келади.[2,4]

Илдизмеваларни уз вактида йигиштириб олмаслик уларни сифатига катта таъсир курсатади. Уларнинг сифати тез пасайиб кетадиган булганлиги сабабли, илдизмеваларни йигиштириб олиш машиналарига алох,ида агротехника талаблари куйилади. Казувчи ишчи органларни такомиллаштиришга таъсир киладиган энг мух,им жихдтларидан бири казиш жараёнини жадаллаштириш, яъни машинага тушадиган тупрок микдорини камайтириш ва уни деформацияланишини жадаллаштиришдан иборат булади. Х,осилни йигиб-териб олишга бундай талаблар, казиб олишда х,ар хил физик-механик характеристикадаги илдизмеваларни минимал шикастланишини ва исрофини таъминлайдиган ишчи органларни ишлаб чикишга олиб келади.

Х,озирги пайтда мамлакатизда илдизмеваларни йигиб-териб олишда кул кучидан купрок фойдаланилади. Илдизмеваларни ковлаб олиш жараёнининг механизациялаш даражасига кура механизациялашмаган, ярим механизациялашган ва тулщ механизациялашган турларига булинади. Механизациялашмаган дейилганда илдизмеваларни йигиб-териб олишда кул кучидан (техник воситаларсиз) фойдаланилиши назарда тутилади. Бунда илдиз поясини киркиш учун урок ва илдизмеваларни ер остидан чщариш учун белкураклар ишлатилади. Ярим механизациялашган турида илдизмевалар поясини киркувчи махсус техникаси билан киркилади, казгичлар ёрдамида илдизмевалар ер юзасига чищриб ташланади. Сунгра кул кучи ёрдамида тараларга жойланиб, транспорт воситасига юклаб, саралаш жойига олиб келинади. Саралаш жойида илдизмеваларни тушириб олинади ва сараланади. Сараланган илдизмеларни щйтадан тараларга жойлаб ва омборларга саклаш учун жунатилади. Тулщ механизациялашган тури деганда илдизмеваларни йигиб-териб оладиган машиналардан фойдаланилиши тушунилади. Яъни илдизмеваларни поясини киркиш, тупрок остидан чщариб олиш, уларни саралаш ва транспорт воситасига ортиш ишларини машинанинг узи бажаради.

Х,озирда илдизмеваларни етиштирадиган фермер хужаликларида илдизмеваларни йигиб-териб олишда Европа мамлакатлари ва АКШ каби мамлакатлардан таклиф этилаётган техника ва мосламаларни танлашларига мажбур булишмокда. Иклим шароитини х,исобга олган х,олда кичик майдонларда(0.5-075 га) етиштириладиган илдизмеваларни йигиб-териб олишга мулжалланган, энергияресурстежамкор казгич ишчи органларни ишлаб чикиш хдмда илмий асослаш замон талаби х,исобланади.

Илдизмеваларни кул кучи ёрдамида йигиб-териб олиш технологик жараёни куйидагича куринишда булади (1-расм):

Илдизмеваларни поясини кул кучи

Саралаш жойида илдизмеваларни тушиоиб олиш ва саоалаш

Илдизмеваларни белкурак ёрдамида ковлаб олиб ер юзасига чикариб татттлаттт

Ер юзасига чикарилган илдизмеваларни ишчилар томонидан тараларга жойлаш

Сараланган илдизмеларни кайтадан тараларга жойлаш ва омборларга саклаш учун жунатиш

Ж

Илдизмеваларни омборларга жойлаштириш

Тар аларга жойланган илдизмеларни саралаш учун транспорт воситасига

юклаш

1- расм. Илдизмеваларни цул кучи ёрдамида йигиб-териб олиш технологик

жараёни схемаси

Кейинги йилларда томоркаларда етиштирилаётган илдизмеваларни йигиб-териб олишда мотоблоклардан кенг фойдаланиляпти. Мотоблокларга урнатилган казувчи ишчи орган илдизмеваларни тупрок остидан чикариб ташлашга мулжалланган. Мотоблоклардан асосан хужалик томоркаларидаги илдизмеваларни йигиб-териб олиш ишларида фойдаланишдаги афзаллиги кам мехнат ва энергияхажмдорликка эришилади. Унинг камчилиги орка томонидан мотоблок бошкарувчисининг харакатланиши нокулайлиги ва айрим холларда тупрокнинг куп микдорда ишчи органга ёпишиб колиши хамда ишчи органнинг тупрок билан кумилиб колишидир.

2-расм. Турли хил конструкцияга эга казувчи ишчи органлари билан жихозланган

мотоблоклар

Илдизмеваларни казгич ишчи органларининг вазифаси тупрок ва илдизмеванинг орасидаги богликликни узиб уни тупрокдан чикариб кейинги ишчи органга яъни, тупрок ва усимлик аралашмаларидан тозалаш учун тозалагич-конвейерга узатади. ^азгич ишчи органи тупрокнинг уваланиш даражасини ошириб, усимлик колдикларини камрок микдорда кейинги ишчи органга утказиш вазифаси куйилган. Илдизмеваларни казиб олиш учун казгичлар лемехдан иборат булади. Лемехлар уч хил яъни актив, пассив ва комбинациалашган турларидан иборат булади. Куйидаги расмда илдизмеваларни йигиб-териб олувчи машиналарнинг казувчи ишчи органларининг турлари 1-расмда тасвирланган. [2]

3-расм а) лемехли

б) лемехли-дискли

с)роторли-вилкали

д) дискли

Илдизмеваларни йигиб-териб олиш техник воситалари куйидаги агротехника талабларига жавоб бера оладиган булиши керак: илдизмевали экинларни йигиб-териб олишда техник воситаларнинг ишчи органлари илдизмеваларни морфологик хусусиятидан келиб чикиб, маълум чукурликда тупрокни ковлай олиши, илдизмеваларни тупрок остидан ер юзасига чиказиб кетиши 98 фоиздан кам булмаслиги, х,осилни шикаст етказиш даражасини умумий массасидан 5-6 фоиздан оширмасдан тупрокдан ажратиб олиши зарур. Уларда бир фоизгача ёпишган тупрок булишга рухсат этилади. [1]

Хорижий давлатларда илдизмеваларни йигиб-териб оладиган машиналарни ишлаб чикарадиган "ROPA", "Grimme", "Dewulf" каби фирмалар узининг казувчи ишчи органлари мавжуд[2,4]. Ушбу илдизмеваларни йигиб-териб оладиган машиналар асосан туганакли ва туганакли илдизмевалар куп етиштириладиган майдонларда куллаш максадга мувофик.Ушбу машиналарнинг афзаллиги илдизмеваларни йигиб-териб олиш усулининг тулик механизациялаштирилишидир. Яъни илдизмеванинг поясини киркиб, илдизмевани тупрок остидан чикаради. Сунгра илдизмевалар поя ва тупрок колдикларидан тозаланиб, бункерга узатилади. Кичик майдонларда экиладиган илдизмеваларни йигиб-териб олиш жараёнларида ушбу техника ва мосламлардан фойдаланиш иктисодий макбул х,исобланмайди. Шунингдек юкорида курсатилган машиналарнинг таннархи кимматлиги туфайли уларни сотиб олиш фермер хужаликлар учун муаммо тугдиради.

■ *

' i ' »' lt к

4-расм а) ROPA фирмасининг лемехли казувчи ишчи органи

б)

Grimme фирмасининг дискли актив казувчи ишчи органи

с)

Dewulf фирмасининг лемехли-дискли казувчи ишчи органи

Днепропетровск заводининг Роторли-вилкали казувчи ишчи органи

Х,ар бир туганакли ва туганаксиз илдизмевалар учун йигиб-териб олишда агротехник талаблар куйилади. Сабзини машиналар билан йигиб-териб олиш учун, уларнинг барглари тик холатда булиши, баландлиги 20-25 см.дан ошмаслиги, купи билан 2 кг куч таъсирида ердан сугуриб олиниши, йигиб олинган мах,сулотда 3 фоизгача барг ва тупрок аралашмалари булишига йул куйилади. Пиёзни йигиб-териб олиш вактида унинг учдан бир кисми тупрок сиртига чикиб туриши, шикастланиш даражаси 3 фоизгача, исроф булиш даражаси 3-7 фоизгача ва йигиб-териб олинган пиёзда 7 фоизгача тупрок аралашмаси булишига йул куйилади [1,3]. Илдизмеваларни кисман механизация воситасида йигиб-териб олиш учун «СНУ-3С» лавлаги кутаргичи, «ОПКШ-1,4» ишчи орган, поток усулида йигиб-териб олиш учун махсус жих,озлар билан таъминланган картошка ва пиёз

ковлагичларидан фойдаланилади. «СНУ-3С» лавлаги кутаргич билан лавлаги тупрокда юза жойлашган илдизмевалар - сабзи, редиска, шолгом ва бошкаларнинг жойлашиш урнидан кучиради, натижада уларни кул билан йигиб олиш енгиллашади. «МТЗ-60» ва «Т-40М» тракторларига урнатилиб ишлатиладиган лавлаги кутаргичнинг камраш кенглиги 1,4 м. булиб, унга и 45 см. катор оралигида экилган илдизмеваларни йигиб-териб олиш учун учта панжа, 60 см. оралигида экилган илдизмеваларни йигиб-териб олиш учун, иккита панжа 28 см. чукурликкача мослаб урнатилади. «СНУ-3С» нинг иш унумдорлиги 0,6 га/соат, ишчи тезлиги 4-5 км/соат. Лавлаги кутаргич иш жараёнида скоба ёки панжалари билан тупрок катламини маълум чукурликда кесиб, кисман уни кутаради ва бир вактда майдалайди. Натижада тупрок билан илдизмевалар орасидаги богликлик йуколади. Туганакли илдизмева хисобланадаган картошкаларни махсус картошка ковлагичлар ёрдамида йигиб-териб олинади.

Картошка ковлагичлар роторли, элеваторли, грохотли ва комбинациялаш-тирилган турларга булинади. Картошка ковлагич бир йула бир ёки икки катордаги картошкаларни, улар тупрокда жойлашган чукурликгача йигиб-териб, туганак жойлашган катламга таъсир килади, яъни тупрокни элайди ва картошкаларни ер юзасига чикариб кетади. Картошкаларни катор оралиги 60 ва 90 см экилганда «КТН-А» картошка ковлагичлари ишлатилади. «КСТ-1,4» элеваторли картошка ковлагич бир йула катор оралиги 60 ва 70 см. булган икки катордаги картошкани ковлашга мулжалланган[1,3,5].

Х,озирда илдизмеваларни казувчи ишчи органларнинг турли хилдаги конструкциялари ишлаб чикилмокда. Конструкцияларни ишлаб чикишда казгичнинг мехнат унумдорлигига ва юкори энеригия тежамкорлигига эътибор каратилади. Иклим шароитидан келиб чиккан холда хар бир давлат энергиятежамкор илдизмеваларни казгич ишчи органларини ишлаб чикаришмокда. Жумладан, Днепропетровск давлат аграр университетининг С.П.Сокол, А.С.Кобец, Н.Н.Науменко сингари олимлари скобасимон универсал казувчи ишчи органини конструкциясини ишлаб чикишган. Ушбу универсал казувчи ишчи орган остидан кесувчи иккикиррали понадан ва кутариб турувчи хамда бир вактда кесувчи устун-пичокдан иборат. Технологик иш жараёнида скоба тупрок катламини кесиб, илдизмеваларни тупрок остидан ер сиртига чикариб ташлайди.

«Скоба» туридаги ишчи органнинг лаборатория ва дала синовларида ишчи органнинг тупрок билан узаро таъсирини кузатишларида аникланган, скобанинг пастги текис кесиш кисми билан тупрок кесилганда у узлуксиз парчаланмай кичик хажмдаги булакчалар шаклида синади

Икки киррали поналарнинг тупрок катлами буйлаб харакатланиш динамикасини урганган олимлардан бири техника фанлари доктори Г.Н. Синеоков булиб, у лемех ишчи юзасига тупрок катламини юкламасининг энг кам буладиган холат учун, лемехнинг максимал рухсат этилган узунлиги орасидаги аналитик ифодаларни олди.

А.А. Цветков томонидан комбинациялашган казувчи ишчи орган таклиф этилган. У казгич диск 1, юмшатгич диск 2, таянч гилдирак 3, туткич 4 ва рама 5 дан иборат.

Комбинациялашган казувчи ишчи органнинг иш принципи куйидагича: картошка катори буйича иш орган харакатланганда унинг юмшатувчи диски тупрок палахсасини парчалайди, у эса картошка билан игнасимон юмшатувчи ва сферик казувчи дискларнинг кискарадиган оралигидан утади. Бунда палахса ён томонларидан кисилади, деформацияланади ва илдиз мевалар учун мос равишда ажратиш кучи юзага келади. ^азгичнинг кейинги харакатланишида ишчи юзалар бевосита илдиз мевага таъсир килади.

Примор кишлок хужалиги илмий-тадкикот институти олимлари тупрок кесакларини самарали парчалаш учун картошка экинини машина билан йигиб олишга тайёрлашни куйидаги усулини таклиф этишган. Картошкани йигиб олиш куни культиватор нинг текискесгич панжаси туридаги ишчи орган билан пуштанинг чап кисмини картошка жойлашган пастдан кесиш билан бирга кутаради ва пуштанинг буйлама уки буйича силжитади. Бунда пуштанинг кесилган кисмининг деформацияланиши хдмда пуштанинг кесилмаган кисмининг кандайдир силжиши юзага келади. Пуштанинг чап кисмини

силжитилгандан сунг ишчи орган унинг унг кисмига таъсир килади, бунда у х,ам кесади, юкорига кутаради ва чапга силжитади, натижада ишлов берилган пуштани олдинги х,олатига кайтаради. Пуштанинг х,ар бир ярмини навбатма навбат карама-карши йуналишда силжитиш натижасида тупрок кесакларини жадал парчаланиши, картошкаларни ёпишган тупрокдан тозаланиши ва уларни поя кисмидан ажралиши юзага келади. Бу усулнинг камчиликларига куйидагиларни келтириш мумкин: машиналарни даладан утиши купаяди, натижада тупрок ортикча зичланади, мех,нат ва ёкилги сарфи ошади.

Х,озирда ^арши мухдндислик-иктисодиёт институтида техника фанлари доктори профессор Ф.М.Маматов бошчилигида илдизмеваларни казувчи ишчи орган буйича илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда. ^азувчи ишчи орган буйича интулектуал мулк агентлигидан FAP 01208 ракамли фойдали моделга патент олинган.

Юкоридаги тажрибалардан хулоса чикарган х,олда илдизмеваларни казувчи ишчи органнинг кейинги вариантини ишлаб чикилди. ^азувчи ишчи орган таркибига рама, тиргак, унга мах,камланган махсус шаклдаги лемех, лемехга бириктирилган чивиклар ва куч узатиш валидан хдракатга келувчи тебранувчи чивиклар киради. Агрегат куч узатиш валидан олган кувват редуктор оркали тебранувчи чивикларни хдракатга келтиради. ^азгичнинг иш жараёнида ишчи орган бурчак остида тупрок билан таъсирлашганда тупрокни кутаради ва тебранувчи чивикларга узатади. Тебранувчи чивиклар кесакларни увалаб илдизмеваларни ер юзасига ташлаб кетади. Бу техника ва мосламалар олдинги механизмларга караганда афзаллиги энергияресурстежамкорлиги юкорилигидадир.

АДАБИЁТЛАР

1. Фойдали моделга патент, FAP 01208. ^азувчи ишчи орган/Маматов Ф.М., Мирзаев Б.С., Каримов А.А. ва бошкалар// Интулектуал мулк агентлиги, 2017 йил.

2. Н.Ф. Деденко и др. «Машины для уборки овощи» М.: Машиностроиние.1984 г

3. В. М. Мартынов. Проектирование рабочих органов и машин для уборки корнеплодов / -Уфа.: Изд. Башкирского ГАУ, 2011. - 250 с.

4. Г.Д.Петров, П.В.Бекетов. «Механизация возделывания и уборки овощей».М. Колос,1983

5. Синеоков Г.Н., И.М.Панов. Теория и расчет почвообрабатывающих машин. М.: Машиностроение, 1977. - 327 с.

6. Е.И. Трубилин, В.А. Абликов, Машины для уборки сельскохозяйственных, культур (конструкции, теория и расчет): Учеб.пос. - 2 изд. перераб. и дополн. - КГАУ, Краснодар, 2010 - 325 с.

7. www.google.ru

8. www.prof-selhoztekhnika.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.