Научная статья на тему 'ИҚТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА АУДИТОРЛИК ТАҲЛИЛИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ИҚТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА АУДИТОРЛИК ТАҲЛИЛИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
20
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АУДИТ / ТАҲЛИЛ / АУДИТОРЛИК ТАҲЛИЛИ / АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВЛАРИГА АСОСЛАНГАН ТАҲЛИЛ / АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВЛАРИГА АСОСЛАНМАГАН ТАҲЛИЛ / ИЧКИ АУДИТОРЛАР / ТАШқИ АУДИТОРЛАР / ОМИЛЛИ ТАҲЛИЛ / ОПЕРАЦИОН РИЧАГ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Пашаходжаева Д.Д.

Мақолада аудиторлик таҳлилининг моҳияти, турлари ва уларнинг иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида тутган ўрни ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF AUDIT ANALYSIS IN THE CONTEXT OF ECONOMIC LIBERATION

The article describes the essence and types of audit analysis and their role in the liberalization of the economy.

Текст научной работы на тему «ИҚТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА АУДИТОРЛИК ТАҲЛИЛИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

Пашаходжаева Д.Д. катта уцитувчиси Самарканд ицтисодиёт ва сервис институти

ЩТИСОДИЁТНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА АУДИТОРЛИК ТА^ЛИЛИНИНГ ТУТГАН УРНИ

Аннотация: Мацолада аудиторлик таулилининг моуияти, турлари ва уларнинг ицтисодиётни эркинлаштириш шароитида тутган урни ёритилган

Таянч сузлар: аудит, таулил, аудиторлик таулили, аудиторлик текширувларига асосланган таулил, аудиторлик текширувларига асосланмаган таулил, ички аудиторлар, ташци аудиторлар, омилли таулил, операцион ричаг.

Pashaxodjaeva D.D. senior lecturer

Samarkand Institute of Economics and Service

THE ROLE OF AUDIT ANALYSIS IN THE CONTEXT OF ECONOMIC

LIBERATION

Abstract: The article describes the essence and types of audit analysis and their role in the liberalization of the economy.

Keywords: audit, analysis, audit analysis, audit-based analysis, non-audit analysis, internal auditors, external auditors, factor analysis, operating leverage.

Ицтисодиётни эркинлаштириш шароитида амалиётга турли атамаларни корхоналар фаолиятида куллаш турли янги дастакларни, мос равишда, уларни англатувчи тушунчаларни пайдо булишига олиб келмокда. Аудиторлик тахлили тушунчаси хам шулар сирасига киради. Ушбу тушунча, куриниб турибдики, «аудит», «аудитор», «тахлил» каби тушунчалардан амалий фаолиятда биргаликда фойдаланиш эвазига пайдо булган дастакдир.

Манбаларда келтирилган изохларга кура «аудит» - бу лотинча «auditing» сузидан олинган булиб, рус тилида «слушаю», рус тилидан узбек тилига угирилганда эса «эшитаман» маъносини англатади. «Аудитор» тушунчаси лотинча «auditor» сузидан олинган булиб, рус тилида «слушатель», «ученик»,«следователь» маъноларини, бизнинг тилимизда рус тилидан таржима килинганда, у мос равишда «эшитувчи»,«уцувчи», «терговчи» маъноларини англатади [3].

«Тахлил» грекча «anaHsis» сузидан олинган булиб, ажратиш, булаклаш, парчалаш сингари маъноларни англатади [5].

Демак, юкоридаги тушунчаларга асосланган холда, аудиторлик тахлили тушунчаси, жуда оддий килиб айтганда, «аудиторлар томонидан утказиладиган тахлил» маъносини билдиради.

Республикамиз Президентининг 2013 йил 4 апрелдаги «Аудиторлик ташкилотлари фаолиятини янада такомиллаштириш ва уларнинг курсатилаётган хизматлар сифати учун жавобгарлигини ошириш туFрисида»ги ПК,-615-сонли карори билан тасдикланган «Аудиторлик ташкилотлари туFрисида Низом»да хужалик юритувчи субъектлар молиявий хисоботларининг тахлили ва ишончлилигини тасдиклаш, хужалик фаолияти самарадорлигини реал ва хакконий бахолаш аудиторлик ташкилотларининг асосий вазифалари сифатида белгиланган.

Хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини чукур тахлил килиш буйича аудиторлик ташкилотлари олдига куйилган ушбу вазифалар, бир томондан, аудит ва тахлилнинг узаро узвийлигидан дарак берса, иккинчи томондан, аудит ва тахлил фанлари хамда улар амалиётида янги йуналиш хисобланган аудиторлик тахлилининг назарий, методологик ва ташкилий асосларини яратишдек мухим масалаларни хал килишни зарурат килиб куймокда.

Таъкидлаш жоизки, аудиторлик тахлилини амалиётга кириб келиши билан республикамизда чоп килинган махсус адабиётларда, чунончи дарсликлар ва укув кулланмаларда «аудиторлик тахлили» атамаси пайдо булди. Чунончи, проф.М.К,. Пардаев узининг «Иктисодий тахлил назарияси» дарслигида аудиторлик тахлилига шундай таъриф берган: «Аудиторлик тахлили - бу хужалик юритувчи субъектлар молия хужалик фаолиятини аудит килганда туFри хулоса чикариш учун аудиторлар томонидан утказиладиган тахлилдир»[1].

Охирги йилларда аудиторлик тахлилининг макоми ва талкинига оид айрим илмий маколалар хам чоп килинди. Чунончи, проф К.Б. Уразов ва О.Пардаевлар узларининг «Аудиторлик тахлилининг макоми ва талкини хусусида», деб номланган маколасида аудиторлик тахлилини иктисодий тахлилнинг янги йуналиши сифатида шаклланиб келаётганлигини, бирок унинг назарий, ташкилий ва методологик асосларини хали тулик яратилмаганлигини таъкидлаганлар. Ушбу олимларнинг аудиторлик тахлилига доир куйидаги саволларга жавоб топиш лозимлиги туFрисидаги фикрлари жуда хам диккатга сазовордир: «(1) хуш, аудиторлик тахлилининг узи нима? (2) аудиторлик тахлили мазмунан ва шаклан, шунингдек бошка жихатлари буйича яхлит иктисодий тахлилнинг ёки унинг таркибий кисмлари сифатида эътироф этилган молиявий тахлил ва бошкарув тахлилининг бир булагими ёки улардан тубдан фарк киладиган тахлилми? (3) аудиторлик тахлили бирламчими ёки аудиторлик текшируви бирламчими? (4) тахлил ва текширувда уларнинг кайси бири бошкасига

хизмат килади? (5) тахлил учун текширув утказиладими ёки аудиторлик текшируви учун тахлил утказиладими? (6) аудиторлик текширувининг узи аудиторлик тахлили дегани эмасми? (7) аудиторлик тахлили мустакил фан булиши мумкинми?

Албатта, ушбу саволларга жавоб топиш лозим. Бусиз, хаётимизга жуда тез ва кенг куламда кириб бораётган аудиторлик тахлилини келгуси такдирини хал этиб булмайди. Бизнингча, китобларда ва маколаларда аудиторлик тахлилига олимлар томонидан берилган таърифлар ва талкинлардан унинг барча муаммолари хал этилди, деб хулоса килиб булмайди. Аудиторлик тахлилига тегишли юкорида келтирилган саволларнинг тулик уз жавобларини топмаганлиги хали бу сохада келгусида килинадиган ишларнинг куплигидан дарак беради.

Хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини холис текшириш, улар молиявий хисоботларини тахлил килиш, хужалик фаолияти самарадорлигини реал ва хакконий бахолаш каби муолажаларни узида мужассамлаштирган аудиторлик тахлилига булган талаб ва таклифларнинг борган сайин кучайиши ушбу иктисодий дастакнинг назарий, ташкилий ва услубий масалаларни хал этишни «Аудит» ва «Иктисодий тахлил» каби фанлар олдига кундаланг килиб куйиши табиий хол.

Фикримизча, «аудиторлик тахлили» узининг мазмун ва мохияти буйича иктисодий тахлилнинг бир тури хисобланади. Бирок у махсус бизнес бирликлари булган аудиторлик ташкилотлар томонидан шартнома асосида утказиладиган иктисодий тахлилдир. Аудиторлик тахлили аудиторлик ташкилотларининг тадбиркорлик фаолияти хисобланган аудиторлик фаолиятининг ажралмас кисмидир. Характерига кура аудиторлик тахлили аудиторлик ташкилоти томонидан утказиладиган аудиторлик текширувларига хам, профессионал хизматларга хам тегишлидир. Аудиторлик текширувларида аудиторлар хужжатларни, бухгалтерия хисоби счётларидаги ёзувларни, турли ёзишмаларни, хисоб-китобларни, баланс ва хисоботнинг бошка шаклларида келтирилган маълумотларни турли максадларда тахлил киладилар. Шунингдек, аудиторлик хизматларига доир шартномалар шартларига кура хисоб ва хисобот маълумотлари асосида корхоналар, алохида олинган жавобгарлик марказлари фаолияти курсаткичлари тахлил килинади, улар самарадорлигига бахо берилади, ички ишлатилмаётган резервлар аникланади ва хакозолар.

Аудиторлик тахлилига жараён сифатида тавсифланадиган умумий «аудит»нинг элементи сифатида караш максадга мувофик. Жараён сифатида корхона ва ташкилотларда олиб бориладиган аудиторлик текширувлари ёки аудиторлик профессионал хизматлари уз ичига турли аудиторлик муолажаларини олади. Аудиторлик тахлили шундай муолажалардан бири хисобланади. Аудиторлик текширувлари ёки аудиторлик профессионал хизматларни олиб боришда тахлил билан боFлик

муолажалар турли шакл ва усулларда амалга оширилади. Чунончи, аудиторлик текширувларида ёки иктисодий тахлилни утказиш буйича профессионал хизматларни курсатишда аудиторлар хисоб ва хисобот маълумотларини юкоридан куйига караб, яъни вертикал тарзда, шунингдек, хдсобот маълумотларини унинг каторлари буйича чапдан унгга караб, яьни горизонтал (визуал) тарзда тахлил килишлари мумкин. Муолажаларни у ёки бу шаклларда, шунингдек турли усуллар ёрдамида олиб борилиши аудиторлик тахлилининг турларини хам белгилайди.

Аудиторлик текширувларида кулланиладиган тахлилнинг ахамияти шундаки, бунда, авваламбор, хисоб ва хисоботда мавжуд четланишлар аникланади, ушбу четланишлар микдор бирлигида улчанади, шунингдек уни вужудга келишига сабаблар булган омиллар топилади, бу омиллар бевосита ва билвосита омилларга ажратилади, салбий жихатдан таъсир килган омилларни бартараф килиш буйича тавсиялар шакллантирилади. Айнан шулар аудиторлик текширувларига асосланган тахлилни ахборот фойдаланувчилар учун реал ва хакконий маълумотлар билан таъминлаш воситаларидан бири эканлигидан дарак беради. Аудиторларнинг дастлаб текширишларга асосланмасдан ва профессионал хизматлар сифатида олиб борган тахлили юкоридаги хислатларга эга булмайди. Текширилмаган маълумотларга асосланиб утказилган аудиторлик тахлили нотуFри бошкарув карорларини кабул килинишига хам олиб келиши мумкин.

Юкоридагиларнинг барчаси аудиторлик тахлилининг узига хос ва мос булган тахлил тури эканлигидан дарак беради. Аудиторлик текширувларига асосланган ва унга асосланмасдан утказиладиган аудиторлик тахлили уларнинг хар бирига мос равишдаги таърифни беришни такозо этади. Фикримизча, уларга куйидагича таърифларни бериш максадга мувофикдир.

Аудиторлик текширувларига асосланган тахлил - бу аудиторлик ташкилотлари томонидан шартномалар асосида корхоналарга уларда юз берган операциялар, жараёнлар ва фаолият турларини, шунингдек уларни микдор ва сифат жихатдан тавсифловчи курсаткичлар хакконийлигини текшириш, тизимлаш, гурухлаш, жамлаш ва бахо бериш билан боFлик муолажалар мажмуаси.

Аудиторлик текширувларига асосланмаган тахлил - бу аудиторлик ташкилотлари томонидан шартномалар асосида корхоналарга уларда юз берган операциялар, жараёнлар ва фаолият турларини, шунингдек уларни микдор ва сифат жихатдан тавсифловчи курсаткичларни такдим этилган хисоб ва хисобот маълумотлари хакконийлигини текширмасдан тизимлаш, гурухлаш, жамлаш ва бахо бериш билан боFлик муолажалар мажмуаси.

Хужалик юритувчи субъектлар фаолияти курсаткичларининг, шу жумладан фойда солоти курсаткичлари буйича утказиладиган аудиторлик хизматларида энг кенг кулланиладиган аудиторлик тахлилини турли

белгилари буйича таснифлаш мумкин. Фикримизча, улар ичида энг мухимлари булиб, аудиторлик тахлилининг кандай аудиторлар томонидан утказилиши, кандай максадларда утказилиши, кандай усулларга асосланиб утказилиши каби белгилари ута мухимдир.

К,андай аудиторлар томонидан утказилишига караб аудиторлик тахлилини ички аудиторлар ва ташки аудиторлар томонидан утказилган аудиторлик тахлилларига ажратиш лозим. Ички аудиторлар томонидан утказиладиган аудиторлик тахлили, одатда, ички аудит хизмати ходимлари томонидан жорий фаолият сифатида олиб борилади. Бундай аудиторлик тахлили хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини тактик ва стратегик бошкаришда ута мухим роль уйнайди. Ташки аудиторлар томонидан утказиладиган аудиторлик тахлили корхонанинг хисоб ва хисоботи маълумотлари асосида унинг хакконийлигига холис аудиторлик хулосасини бериш ёки бундай шартга асосланмасдан корхонада иктисодий ишларни яхшилашга каратилган бошкарув карорларини кабул килишда ёрдам бериш максадида шартномалар асосида утказиладиган тахлил хисобланади. Ички аудиторлик тахлили мавжуд булмаганда ёки уни олиб борувчилар кобилияти етарлича булмаганда ташки аудиторлик тахлили энг юкори самара берадиган иктисодий тахлил хисобланади. Бизнингча, бу борада проф. М.К,.Пардаев томонидан билдирилган куйидаги фикрларни диккатга молик, деб хисоблаймз: «Иктисодий тахлил натижалари бошкарув билан бирга аудиторларнинг хулоса чикариши учун хам асос

булиб хизмат килади.....Зеро, аудиторлик хулосасини чикариш учун факат

тахлил натижаларидан фойдаланиш мумкин холос»[1].

К,андай усулларга асосланганлигига кура аудиторлик тахлилини динамик тахлил ёки (горизонтал тахлил) ва статик тахлил ёки вертикал тахлилларга ажратиш лозим. Охирги турдаги тахлил адабиётларда [4] омилли тахлил хам деб аталади.

Динамик тахлил ёки горизонтал тахлил деганда, одатда, молиявий хужалик фаолияти курсаткичларидаги узгаришлар тенденцияларини бахолашга каратилган тахлил тушунилади. Бундай тахлил катор йилларда курсаткичлардаги узгаришлар тенденцияларини аниклашга имкон беради. Чунончи, фойда сол^и курсаткичларининг горизонтал тахлили корхоналарда ушбу курсаткичларнинг пул бирлигидаги микдорида юз берган узгаришларни аниклаш имконини беради. Шунингдек, горизонтал тахлилда фойда солиFи курсаткичларининг усиш ёки пасайиш даражалари аникланади. Горизонтал тахлил асосида корхонада фойда солоти курсаткичларининг микдор ва нисбий курсаткичларида юз берган тенденцияларга сабаб булаётган омиллар аникланади, улар микдори пул бирлигида улчанади. Горизонтал тахлилнинг яна бир характерли жихати шундаки, унинг ёрдамида даромадлар, харажатлар, фойда ва зарар каби курсаткичларнинг фойда солоти курсаткичларига таъсир доираси хам пул бирликларида, хам фоизларда аникланади. Адабиётларда буни «операцион

ричаг» усулига асосланган горизонтал тахлил [2] хам, деб атайдилар. Ушбу усулнинг мохиятига ва уни фойда солоти курсаткичлари тахлилида куллаш тартибига кейинги тадкикотларда алохида тухталамиз.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Пардаев М.К. Иктисодий тахлил назарияси. Дарслик.- Самарканд, «Зарафшон», 2001.- 183-б.

2. Управленческий учет. -Т.: ПРАГМА, 2004. - с.79

3. Уразов К.Б. Бухгалтерия хисоби ва аудит. Укув кулланма.- Т.: Укитувчи, 2004. - 357-б.

4. Шеремет А.Д. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Учебник. -М.: Инфра-М, 2008. - с.69;

5. Кудратов Т. К., Файзиева Н. Кишлок хужалик корхоналари фаолиятининг тахлили. Дарслик.- Самарканд,2010.- 12-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.