Научная статья на тему 'ХХ АСP ОХИPИДА ФАPҒОНА ВОДИЙСИДА ҲИНД ДИАСПОРАСИ ВА УЛАРГА НИСБАТАН ДАВЛАТ СИЁСАТИ (МАРКАЗИЙ ДАВЛАТ АРҲИВИ ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА)'

ХХ АСP ОХИPИДА ФАPҒОНА ВОДИЙСИДА ҲИНД ДИАСПОРАСИ ВА УЛАРГА НИСБАТАН ДАВЛАТ СИЁСАТИ (МАРКАЗИЙ ДАВЛАТ АРҲИВИ ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
11
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фарғона водийси / уезд / қишлоқ / ҳиндистонликлар / судхўрлик. / Ferghana Valley / county / village / Indians / usury.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ходжаева, Башорат Зафаржоновна

Мазкур мақолада ХХ аср охирларида Фарғона водийсидаги ҳинд диаспораси, уларнинг олиб борган фаолият турлари, уларга нисбатан рус ҳукуматининг олиб борган сиёсати Ўзбекистон Марказий давлат архивида сақланаётган тарихий ҳужжатлар асосида қисқача ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE INDIAN DIASPORA AND STATE POLICY IN RELATION TO THEM IN THE FAPGONA VALLEY AT THE END OF XX ASP. (BASED ON CENTRAL STATE ARCHIVE DOCUMENTS)

This article briefly covers the activities of the Indian diaspora in the Ferghana Valley on the basis of historical documents, which stored in the Central State Archive of Uzbekistan, and the policy of the Russian government towards the Indian diaspora at the end of the 20th Century.

Текст научной работы на тему «ХХ АСP ОХИPИДА ФАPҒОНА ВОДИЙСИДА ҲИНД ДИАСПОРАСИ ВА УЛАРГА НИСБАТАН ДАВЛАТ СИЁСАТИ (МАРКАЗИЙ ДАВЛАТ АРҲИВИ ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА)»

R

ХХ АСР ОХИРИДА ФАРГОНА ВОДИЙСИДА ХИНД ДИАСПОРАСИ ВА УЛАРГА НИСБАТАН ДАВЛАТ СИЁСАТИ

(МАРКАЗИЙ ДАВЛАТ АРХИВИ ХУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА)

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7398208

Ходжаева Башорат Зафаржоновна

УзР ФА Шаркшунослик институти кичик илмий ходими 90 808 14 24 bkhodj aeva9@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада ХХ аср охирларида Фаргона водийсидаги уинд диаспораси, уларнинг олиб борган фаолият турлари, уларга нисбатан рус уукуматининг олиб борган сиёсати Узбекистон Марказий давлат архивида сацланаётган тарихий уужжатлар асосида цисцача ёритиб берилган.

Калит сузлар: Фаргона водийси, уезд, цишлоц, уиндистонликлар, судхурлик.

ANNOTATION

This article briefly covers the activities of the Indian diaspora in the Ferghana Valley on the basis of historical documents, which stored in the Central State Archive of Uzbekistan, and the policy of the Russian government towards the Indian diaspora at the end of the 20th Century.

Key words: Ferghana Valley, county, village, Indians, usury.

Урта Осиё, хусусан Фаргона водийси худудларига хозирги Х,индистон ва Покистон худудларидан кириб келган мухожирларнинг асосий кисмини хиндавийлик динига эътикод килувчилар ташкил этган булсада, улар орасида мусулмонлар, сикхлар, буддавийлар, жайнлар ва насронийлар хам булгани манбалардан маълум. Бирок, уларнинг диний таркиби ва элатидан катъий назар Россия Туркистони даврида уларни умумлаштирган холда илмий адабиётларда хиндлар ёки хиндистонликлар деган атама ишлатилган булса, XVII-XX

асрларда ёзилган тарихий хужжатларда уларга нисбатан шикарпурликлар1 ёки (хиндлар жамоаси)2 атамаси ишлатилганини курамиз. Х,индистонликлар асосан Бухоро хонлигининг пойтахти ва вилоятларига келиб жойлашганлар3. Рус олими Д. Н. Логофетнинг кайд этишича, XIX асрнинг охирида Бухоро хонлигида истикомат килган хиндларнинг сони 5 мингта булган4.

Шу билан бирга хиндистонликлар Туркистон улкасининг Фаргона, Самарканд ва кам холларда Сирдарё вилоятларининг шахар ва кишлокларига келиб урнашганлар5.

Х,индистонлик эмигрантлар оркали Туркистонга Х,индистондан катта микдорда чой, индиго, зираворлар, киммабахо тошлар, касея, кашемир румол, парча, сандал дарахти ва хо казолар олиб келинган.

Урта Осиёдаги хиндлар савдо-сотик ва судхурликдан ташкари тадбиркорлик билан хам шугулланганлар. Улар орасида ошпазлар, нонвойлар, кандолатчилар, сартарошлар, заргарлар, саххофлар хам булган.

Х,индистонлик заргарлар кичик устахоналар очиб, у ерда нафакат заргалик буюмларини ясаганлар, балики металл (сердолик) булакларига ишлов бериб, унга турли суратлар ва Куръондаги сураларни туширганлар.

1896 йилда хиндистонлик Бай Балагуев А. Я. Епифанов билан биргаликда Наманган уездининг Машад кишлогида пахта тозалаш заводини очишган. Пешоварлик Ёкуб-Шейх Нурханов 1907 йил Андижонда худди шунака завод курдирган.

Туркистон худудидаги хиндлар бошка юртлардан келган мухожирларга нисбатан мамлакат иктисодиётида мухим ахамият касб этар эдилар. Махаллий ахоли орасида пулга мухтож ёки ночор ахволдаги кишиларга хиндлар фоиз эвазига пул берганлар. Лекин ёзма келишувларда карзни тулаш усуллар куратилмаган, шартлар эса борган сари кийинлашиб бораверган. Кдрзини маълум кисмини тулаган карздорлар узларининг ишонувчанлиги сабабли келишувда карзнинг туланган кисми хакида хеч нарса кайд эттирмаганлар.

Х,индистондан келган мухожирлар махаллий ахолини эксплуатация килаётганини курган рус мустамлака тизими хиндистонликларга нисбатан бир катор хукукий меъёрлар ишлаб чикди. 1877 йилнинг 27 октябрида Туркистон

1 МДА. И-36, оп. 1, д. 3691;

2 МДА. И-126, оп. 1, д. 93.

3 МДА. И-126, оп. 1, д. 1132; 1133; 1134

4 Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом, т. I, СПб., 1891. С. 182.

5 МДА. И-1, оп. 20, д. 2935; И-19, оп. 1, д. 10560; И-17, оп. 1, д. 3976

523

reHepan-rySepHaTopu K.n.Kay^MaHHHHr "XuHgucTOHnHKnap ToMoHugaH MaxannuH axonuHH экcппyaтaцнa KunuHumuHH TyxTaram xaKuga ^pKynap6 Hamp KHHHHraH. By эсa ynap ToMoHugaH onu6 SopunaeTraH cygxypnuKnapra Kapmu Kypam 6omnaHraHugaH ganonaT 6epagu. Ma3Kyp ^pKynapHHHr TanaSura Kypa xHHHCTOHHHKnapra Kap3gop 6ynu6 KonraH MaxannuH axonuHHHr epnapuHH TopTu6 onum TaKHK^aHraH; Kap3HH y3um MaKcaguga Kap3gopHHHr ^aKaTruHa KynaguraH Mon-MynKH coranumH MyMKHH, KyHganuK ^oftganaHuguraH 6ywMnapHHH coTHm MtaH этнпгaн; Kap3 Tynamra Kyp6u eTMaraH Kumunap xu6cra onHHMaraH, 6yHHHr ypHura Kap3gop xap hhhh gapoMaguHHHr yngaH 6up KucMugaH Kyn 6ynMaraH MHKgopga Kap3HHH Tyna6 ropumu KypcaranraH.

Hera xHHgHCTOHHHKnap MaxannuH axonuHH экcппyaтaцнa KunraH? Pyc xyKyMaTH MaxannuH axonuHH экcппyaтaцнa KunumHu TyxTaram M3acugaH ^pKynap HHKapHmHra HHMa ca6a6 6yngu? geraH caBon TyrHnumH Ta6uHH. ^pKynap HHKHmHgaH 6Hp apuM oh onguH 1877 HHHHHHr 2 ceHTa6puga TypKHCTOH reHepan ry6epHaTopH 6apna Ye3gnap pax6apnapugaH xygygnapuga HCTHKOMaT KHnaeTraH xuHgnap xaKuga TynHK MatnyMoT 6epumnapHHH cyparaH7, atHH HCM-mapH^H, HHMa 6unaH myrynnaHumu, epnapu 6opMH, 6op 6ynca KaHna MHKgopga Ba Kaepga экaнпнгн xaKugaru MatnyMoraap aKC этнmн no3HM эgн. ByHgaH MaKcag, 6upuHHHgaH ynapHHHr opacHga khm cygxypnuK 6unaH myrynnaHH6, MaxannuH axonuHHHr epnapuHH y3namTHpu6 onaeTraHHHH aHHKnam 6ynca, hkkhhhh TOMOHgaH ynapHHHr nacnopTH eKH XuHgucTOH TOMOHugaH 6epunraH maxcuHH TacguKgoBHH xy^^aT (BbinucKa) hhh TeKmupum, 6y 6unaH эca ynapHHHr MapKa3HH Ocuera Kenumu pacMHH eKH HopacMHH paBumga aManra omupunraHHHH aHHKnam эgн.

Ma3Kyp ^pKynap 6yTyH Poccua TypKucTOHH xygygugaru 6apna Bunoaraapra TapKaranraH 6ynu6, 6up oh MyggaT unuga 6apna maxap, ye3g Ba KumnoKgapga xyKyMaT BaKunnapu xuHgucTOHnHKnapHH cypumTHpu6, ynap xaKuga MatnyMoraap TynnaraHnap.

Bu3 ym6y MaKonaga ^aKaTruHa OaproHa Bunoaragaru 7 Ta ye3gga - kykoh, AHgu^oH, Ym, HaMaHraH, AHgu^oH, MaprunoH, ^HMeH xygygnapuga ucTHKoMaT KunraH xuHgucTOHnHKnap xaKugaru MatnyMoraapHH TagKHK KunguK.

XIX acp oxupuga KyKoH ye3guga xuHgnapHHHr yMyMHH cohh 61 TaHH TamKun KunraH, ynapHHHr 6apncu cygxypnuK 6unaH myrynnaHraH. Ym6y xygyggaru xHHgHcToHnHKnapHHHr acocufi KucMuga ep-MynK 6ynMaraH, ^aKaTruHa

6 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 1-1 o6.

7 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 1 o6.

aftpHMnapura ep, yft eKH caBgo pacTacH Terumnu SynraH. MacanaH, Boh Tunna HacuSuH Ba Cy^u .HaKacaHgKHHnapHHHr x,ap SupuHHHr PumTOH Kumnoruga ^ TaHon epga yftnapu8, Cy^HHHHr Bem-ApuK Kumnoruga 1/2 TaHon epu, KumaH Ba CaSyHHHr эca 1/4 TaHon epga yftnapu, BoftTunnaHHHr BySaftg Kumnoruga caBgo pacTacH, Hc^apa Kumnoruga 6omKa Sup BoftTunnaHHHr khhhk yftu, MyTHHHHr 4 TaHon epH, ^aHuSogoM KHmnorugaru BoftTunna BoftcuBHHHHHr 1 Ta capoftu, 1 Ta caBgo pacTacH, 1 TaHon epga y3yM3op Ba ypuK Sornapu, aHa 1 TaHon HyxoT eTHmTHpagHraH epH SynraH9. ^onraH 52 Ta xuHgHcTOHnHKHHHr Mon-MynKH SynMaraH.

AHgu^OH ye3gHga 73 Ta xuHgucTOHnuK HcTHKOMaT KunraH SynuS 10 , ynapHHHr opacHga Typnu Manga MaxcynoTnap, moftu Ba Konnap caBgocH SunaH myrynnaHyBHH caBgorapnap (7 Ta), omna3nap (4 Ta), KaHgonarnunap (2 Ta), KammoK (1 Ta) Ba cygxypnap (59 Ta) SynraH11. CaBgorapnap KyHMac Mon-MynKra, atHH ^ TaHongaH 2 TaHonrana SynraH ynnaMgaru epnapra эгanнк KunraHnap x,aMga 6y epnapga yft, OMSopxoHa eKH pacTa KypgupraHnap. AHgu^OHgaru xuHgnapHHHr xaM KaTTa khcmhhh cygxypnap TamKun KunraHUHH MKopugaru cTarucTHK MatnyMOTnapga KypumHMH3 MyMKHH x,aMga ynapHHHr Mon-MynKH SynMaraHnuru apxHB xy^^arga Kaftg этнnгaн.

Ym ye3gura ypHamuS, HcTHKOMaT KunraH xuHgHcTOHnHKnapHHHr cohh 34 TaHH TamKun KunraH. YnapHHHr Sapnacu $OH3 эвaзнгa nynSepum SunaH myrynnaHumraH12. YnapHHHr Sup khcmh y3 yftnapura эгa SynraH, 6yHgaH TamKapu KapBOHcapoftnapga u^apara SepaguraH 3 TagaH 9 Tarana xoHanapu, Sat3unapHHHHr KapBOHcapofiga x,aTTO OTxoHa, OMSopxoHa Ba omxoHanapu x,aM SynraH. Cygxypnap Sy MynKnapugaH TamKapu epnapra x,aM эгanнк KuraHnap. Ym xygyguga HcTHKOMaT KunyBHH Sapna xuHgucTOHnuKnap x,aM SyHgaft mapoHTra, Mon-MynKKa эгa эмacgнnap. YnapHHHr aftpuMnapuHHHr yftnapu x,aM epnapu x,aM SynMaraH. BupoK Sat3H SupnapuHHHr y3H amaftguraH yftnapu, eKH KapBOHcapofiga xoHanapu SynraH.

HaMaHraH ye3guga 28 Ta xuHg - 2 Tacu Kocoh Kumnoruga, 1 Tacu ^Hru-KypFOH Kumnoruga, KonraHnapu HaMaHraHHHHr y3uga HcTHKOMaT KunraH SynuS, ynap xaMMacu capTnapra Typnu mapTnap эвaзнгa Kap3ra nyn SepumraH13. Ynap opacuga KocoHcoftga HcTHKOMaT KunyBHH BaftTapu BaftMaHryHHHr my KumnoKga 2

8 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 31 oS.-32.

9 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 32 oS.-33.

10 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 12-14 oS.

11 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 12-14 oS.

12 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 5-8.

13 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n. 18-19.

Ta yfiu, ^HrH-^ypFOHga эca 1 Ta OMSopxoHacu Ba 2 Ta yHu, Hup KuHKHHaHHHr KupFH3-KypFOHga, BoHSona MyTTHHHHHr ^opTOKga, Tunna fflaMOBHHHr Oafi3-oSog KumnoFuga SuTTagaH caBgo pacTacu, BaHTyKe TyTTHHHHHr ^opTOK KumnoFuga 1 Ta OMSopxoHacu, 2 Ta caBgo pacTacu, 2 Ta yHu SynraH14. M^A xy^^araapuga xap Sup xuHgHHHr KaHHa KanuTanu Sopnuru pySnga KypcarnnraH.

Xy^^araapra TaaHraH xonga MapFunoH ye3gugaru xuHgnap xaKuga TyxTanuS yTaMH3. TypKucTOH reHepan-rySepHaTopuHHHr YpTa Ocuega ucTHKOMaT KunaeTraH xuHgucTOHnuKnap xaKuga MatnyMOT HHFum SyHHHa SepraH TonmupuFHHH Sa^apum ®;apaeHHga MapFunoH ye3gu paxSapu KanuTaH BenaeB TyMaHnap SyHHHa MatnyMOT HHFraH. YHra Kypa, MapFunoH maxpugaru 116 Ta xuHgHHHr opacuga 1 Ta 3aprap, 1Ta omna3, KonraH xaMMacu $0H3 эвaзнгa nyn SepyBHunap SynraH, SupopTacuHH xaM KyHMac MynKH SynMaraH; fflaxpuxoH TyMaHuga 26 Ta xuHgucTOHnuKHHHr xaMMacu cygxypnuK SunaH myFynnaHraH, afipHMnapHHHHr 6 TaHongaH 24 TaHonraHa SynraH MHKgopga epnapu SynraH; AccaKa TyMaHuga xuHgucTOHnuKnapHHHr cohh 15 Ta SynuS, ynapHHHr xaM xaMMacu $0H3 эвaзнгa nyn SepuS Mon-MynK opTTupumraH, ynapHHHr anpuMnapuga ynnapu Ba ^ TaHongaH 3 % TaHonrana epnapu SynraH; ApaBa TyMaHuga 3 Ta xuHg SynuS, ynap xaM cygxypnuK SunaH myFynnaHumraH, yHHanacuHHHr xaM KaTTa MHKgopga KyHMac MynKH SynraH; KyBa TyMaHuga 6 Ta xuHg xaM cygxypnuK KunraH SynuS, ynapHHHr 4 Tacuga 1 TaHongaH 24 TaHonrana epnapu SynraH, Sy epnapra TyT Ba Sega экнS ^ofiganaHraHnap; ABBan TyMaHuga 4 TaHH xuHgHHHr HKKHTacuHH OMSopxoHacu Ba epnapu SynraH; yMyMHH xucoSga эca MapFunoH ye3guga xuHgucTOHnuKnap 170 KumuHH TamKun KunraH15. YnapHHHr xaM acocun Khcmh ^OH3 эвaзнгa nyn Sepum SunaH myFynnaHraH.

^ycT ye3gugaru 10 Ta xuHgHHHr xaMMacu cygxypnuK SunaH myFynnaHraHHHH apxuB xy^®arnapga KypumHMH3 MyMKHH 16 . YnapHHHr HKKHTacuga - ^unaSapga 2 TaHon, MaHryga 3.5 TaHon epu SynraH. ^onraHnapuHur yfiu eKH epu SynMaraH.

OapFOHa BunoaTHHHHr ^HMeH ye3gu ^HMeH KumnoFuga ucTHKOMaT KunraH 2 Ta xuHgucTOHnuK xaM TH^opar SunaH myFynnaHraH, epnapu SynMaraH, SupoK ynapgaH SupuHHHr (^enapaM yFnu .Hoth) y3 gyKOHH SynraH, hkkhhhhch эca (renro yFnu KuMa) u^apara gyKOH onraHnuru MatnyM17.

14 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n 12-14 06.

15 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n 21-25.

16 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n 16.

17 MflA. H-19, on. 1, g. 10560, n 3.

By MatnyMoTnapgaH cyHr, xuHgucTOHnuK cygxypnapHHHr ^aonuaTHHH y3un-Kecun TyxTaTum MaKcaguga nopa Tag6upnap aManra omupungu. ^Kopuga KaHg этнnгaннgeк, "MaxannuH axonHHH xuHgucToHnuKnap ToMoHugaH экcпnyaтaцнa KunuHumuHH TyxTaTum" Tyrpucuga ^pKynap HHKapungu. YHra Kypa, xuHgucToHnuK cygxypnap y3napura Terumnu 6ynraH ep MaftgoHnapuHH coTHmnapu Ma^6ypufi этн6 6enrunaHgu. Arap ynapHHHr epnapu KHmnoK xygygnapuga 6ynraH 6ynca 6y epnapHH KHHMara KonnaHraH xonga TopTu6 onuHraH. BunoaT 6omKapyB opraHnapuHHHr Maxcyc Kapopnapuga xuHgucToHnuKnapra y3napura Terumnu 6ynraH epnapHH coTHmnapu ynyH MyggaT 6enruna6 6epunraH. BenrunaHraH MyggaT unuga epHH coTHmu no3HM эgн. Arap ynap KapopHH y3 BaKTHga 6a^;apumMaca, ep MatMypuft TapTu6ra Kypa Ma^6ypufi coTyBra KyHunap, Ba ep эгacнгa TymraH nyngaH coram xapa^araapuHH nerupu6 Tamna6, KonraH Ma6nar 6epunap эgн.

ABBanura xuHgucTOHnuK cygxypnapra Kapmu neKnoBnap BaKTHHna 6ynraH 6ynca, 1886 HungaH acocufi Kouganap Poccua gaBnaT KeHramu ToMoHugaH TacguKnaHgu xaMga KoHyH gapa^acura KyTapungu.

XuHgucToHnHKnapHHHr KaHna MynKH 6opnurHHH aHHKnamTHpu6, 6y xonaTra ofiguHnuK KupuTraH Pyc xyKyMaTH ynapra Huc6aTaH nopa Kypumra Ma«6yp 6ynraH, nyHKH xuHgucToHnHKnapHHHr xap 6upu YpTa Ocue xygyguga MatnyM MyggaT ama6, TynnaraH 6oHnurHHH y3 ropTHra onu6 KeTraH. By эca gaBnaT HKTHcogueTHra Ba Fa3Hacura can6ufi Tatcup KypcaTraH.

MapKa3HH gaBnaT apxHBHga caKnaHaeTraH xy^^araapra acocnaHraH xonga myHH aHTum MyMKHHKH, XuHgucTOH axonucu TypKucToH, xycycaH OapFoHa xygygura ocoh Kupu6 Kena onumu 6unaH 6upra Maxannufi mapouTnapra Mocnamu6 KeTraHnap. ffly 6unaH 6upra, y3napura um Tona onraHnap, Kac6ufi ^aonuaraapuHH gaBoM эттнpгaнnap. .HeKHH xuHgucTOHnuKnap OapFoHa BoguHcugarH 6upop 6up xygygga ^uncnamraH xonga ucTHKoMaT KunMaraHnap, ynap 6yTyH Bogufi 6yfina6 TapKanu6 KeTraHnap. YnapHHHr acocufi khcmh KHHHanraH axonura $ou3 эвaзнгa nyn 6epu6, TymraH Ma6naFnap xuco6ura ep-MynK oprrnpraH 6ynca, afipuMnapu omna3nHK, 3aprapnuK, KaHgonaTHHnHK eKH Tag6upKopnuK 6unaH myFynnaHraHnap. BupoK, ynap opacuga MaxannuH axonuHHr KyHMac MynKHHH HoKoHyHHH Hyn 6unaH TopTu6 onu6, y3 MynKHra afinaHTHpraHnapu xaM 6ynraH.

BupnaMHH MaH6a xuco6naHMHm TapuxuH xy^^araap TapuxHH aHHK MatnyMoT Ba ganunnap 6unaH ypraHHmuMH3ra, ypraHHnMafi eKH Ha3apgaH neTga KonraH ^a6xanapHH Kypa onumuMH3ra epgaM 6epagu. fflyHgaft экaн,

тадкиккотларимизга кулёзма манбаларни хам жалб килишимиз мухим хисобланади.

REFERENCES

1. Узбекистан маданий мероси. Россия архиви тупламларининг XIX ва ХХ аср бошига оид тарихий фотосуратларида Узбекистон. т. XXXIV, - Т., 2019.

2. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом, т. I, СПб., 1891. С. 182.

3. МДА. И-36; оп. 1, д. 3691;

4. МДА. И-126, оп. 1, д. 93, 1132, 1133, 1134

5. МДА. И-1, оп. 20, д. 2935;

6. МДА. И-19, оп. 1, д. 10560;

7. МДА. И-17, оп. 1, д. 3976.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.