Научная статья на тему 'ХАВФСИЗЛИК ВА БАРҚАРОРЛИКНИ ТАЪМИНЛАШДА МИНТАҚАВИЙ ТАШКИЛОТЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ХАВФСИЗЛИК ВА БАРҚАРОРЛИКНИ ТАЪМИНЛАШДА МИНТАҚАВИЙ ТАШКИЛОТЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
355
75
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Марказий Осиё / Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгаши / МДҲ / интеграция / ҳамкорлик / Шанхай ҳамкорлик ташкилоти / стратегик мақсад / демократия. / Central Asia / Cooperation Council of Turkic-speaking states / CIS / integration / cooperation / Shanghai Cooperation Organization / strategic goal / democracy.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Собиров, Ж.А.

Ушбу мақолада халқаро минтақавий ташкилотларнинг Марказий Осиё давлатлари ривожида қўшаётган ҳиссаси ёритилган. Ўзбекистоннинг турли жабҳаларда ривожланишида минтақавий ташкилотларнинг, хусусан, Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг аҳамиятига тўхталиб ўтилган. Мақолада Марказий Осиё мамлакатларини ШҲТдаги иштирокининг аҳамияти ва ташкилот доирасида интеграцион жараёнларга таъсири каби масалаларга доир фикр-мулоҳазалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF REGIONAL ORGANIZATIONS IN ENSURING SECURITY AND SUSTAINABILITY

This article highlights the contribution of international regional organizations to the development of Central Asian Countries. The importance of regional organizations, in particular, the Shanghai Cooperation Organization, in the development of Uzbekistan in various fields was highlighted. The importance of the participation of Central Asian countries in the SCO and their impact on the integration process within the organization was discussed in this article.

Текст научной работы на тему «ХАВФСИЗЛИК ВА БАРҚАРОРЛИКНИ ТАЪМИНЛАШДА МИНТАҚАВИЙ ТАШКИЛОТЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

ХАВФСИЗЛИК ВА БАРКАРОРЛИКНИ ТАЪМИНЛАШДА МИНТАКАВИЙ ТАШКИЛОТЛАРНИНГ ТУТГАН УРНИ

d 10.24412/2181 -1784-2021 -1 -707-712 Собиров Ж.А.

Узбекистон халкаро ислом академияси хузуридаги Имом Мотуридий халкаро

илмий-тадкикот маркази, Халкаро алокалар булими бошлиги

Annotation. This article highlights the contribution of international regional organizations to the development of Central Asian Countries. The importance of regional organizations, in particular, the Shanghai Cooperation Organization, in the development of Uzbekistan in various fields was highlighted. The importance of the participation of Central Asian countries in the SCO and their impact on the integration process within the organization was discussed in this article.

Keywords: Central Asia, Cooperation Council of Turkic-speaking states, CIS, integration, cooperation, Shanghai Cooperation Organization, strategic goal, democracy.

Аннотация. Ушбу мацолада халцаро минтацавий ташкилотларнинг Марказий Осиё давлатлари ривожида цушаётган уиссаси ёритилган. Узбекистоннинг турли жабуаларда ривожланишида минтацавий ташкилотларнинг, хусусан, Шанхай уамкорлик ташкилотининг ауамиятига тухталиб утилган. Мацолада Марказий Осиё мамлакатларини ШХГГдаги иштирокининг ауамияти ва ташкилот доирасида интеграцион жараёнларга таъсири каби масалаларга доир фикр-мулоуазалар баён этилган.

Калит сузлар: Марказий Осиё, Гуркий тилли давлатлар уамкорлик кенгаши, МДХ, интеграция, уамкорлик, Шанхай уамкорлик ташкилоти, стратегик мацсад, демократия.

Халкаро ташкилотлар воситачилик, низоларни хал килиш, тинчликни саклаш, санкцияларни куллаш ва бошкалар каби халкаро сиёсатнинг мухим эпизодларида мухим рол уйнайди. Бошкача килиб айтганда; ташкилотлар хусусий шахслар эмас, балки давлатлар уртасида келишув асосида тузиладиган тузилмалардир. Масалан, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ), Халкаро валюта фонди, Жахон савдо ташкилоти ва Жахон Банки каби давлатлар

707

0

томонидан имзоланган шартномалар асосида тузилган ва шунинг учун улар хукуматлараро институтлардир. Улар, хозирда, согликни саклашнинг глобал сиёсатидан тортиб, бутун дунёдаги пул-кредит сиёсатигача, халкаро муаммоларга ечим топишда ва турли мухим сохаларини бошкаришда ёрдам беради.

Халкаро минтакавий ташкилотлар асосан бир минтакага мансуб булган давлатлар уртасидаги хамкорлик алокаларини тартибга солиш максадида ташкил этилади ва купинча ташкилотга аъзолик чекланган тартибда амалга оширилади.

Сунгги йилларда Узбекистон кенг доирадаги хорижий шериклар билан дустона, узаро манфаатли муносабатларни ривожлантиришда мухим ютукларга эришди. Президент Шавкат Мирзиёев рахбарлигида олиб борилган очик, конструктив ва амалий ташки сиёсат дунёнинг деярли барча минтакалардаги давлатлар, шунингдек, етакчи халкаро ва минтакавий ташкилотлар билан самарали алокаларни сезиларли даражада мустахкамлашга имкон берди. Президент Шавкат Мирзиёев "Янги Узбекистон стратегияси" номли китобида: "Биз хорижий мамлакатлар ва халкаро тузилмалар билан амалий мулокотни ривожлантириш, узаро манфаатли хамкорлик ва амалий шерикликни кенгайтиришга бундан буён хам катта ахамият каратамиз"1 - дея таъкидлаган.

Мустакил Давлатлар Хдмдустлиги (МДХ,) ва Шанхай хамкорлик ташкилоти (ШХ,Т) каби минтакавий институтлар доирасида Узбекистоннинг хамкорлиги сифат жихатидан янги боскичга кутарилди. Мамлакатимиз 2019 йилда аъзо булган Туркий тилли давлатларнинг хамкорлик кенгаши (ТДХК) фаолиятида иштирок этиши Тошкентнинг куп томонлама дипломатиясининг янги йуналишига аиланди

Узбекистон томони куп томонлама узаро манфаатли савдо-иктисодий ва маданий-гуманитар хамкорликни ривожлантириш сохасидаги хамкорлик воситаси деб билади. Бугунги кунда ШХ,Т узини тулаконли ва нуфузли халкаро ташкилот сифатида катъий шаклланди, деб айтиш мумкин.

Шанхай хамкорлик ташкилоти (ШХ,Т) -минтакавий халкаро ташкилот булиб, 2001 йил Узбекистон Республикасининг "Шанхай бешлиги" деб аталмиш ташкилотга аъзо булиб кириши билан ташкил топганлиги ва ушбу

1 Шавкат Мирзиёев ЯНГИ УЗБЕКИСТОН СТРАТЕГИЯСИ. - Тошкент: "O'zbekiston" нашриёти, 2021. Б.41

2 Sobirov, J. Participation of Uzbekistan in The Cooperation Council of Turkic Speaking States. Scientific Collection «InterConf», (39): with the Proceedings of the 8th International Scientific and Practical Conference «Science and Practice: Implementation to Modern Society» (December 26-28, 2020). Manchester, Great Britain: Peal Press Ltd., 2020. 1851

ташаббус Республикамиз биринчи Президенти И.А. Каримов билан богликлиги хаммамизга маълум. ШХ,Т ташкил топганидан сунг асосий вазифа сифатида куйидагиларни эълон килди: хавфсизлик ва баркарорликни мустахкамлаш; терроризм, сепаратизм, экстремизм ва наркотрафикка карши курашиш; илм-фан ва маданий хамкорликларни ривожлантириш.

Халкаро террорчилик, радикал, тажовузкор экстремизм ва айирмачилик, наркотрафик ва уюшган жиноятчиликка карши кураш ШХ,Т фаолиятининг энг мухим таркибий кисми хисобланади. Айнан ушбу уч ёвуз куч билан курашиш ва бу йулда минтакавий хамкорликни ривожлантириш ШХ,Тнинг асосий вазифаси хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 10 ноябрдаги Шанхай хамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар рахбарлари кенгашининг видеоанжуман шаклида утган навбатдаги мажлисида нутк сузлар экан, Шанхай хамкорлик ташкилоти уз тараккиётининг принципиал жихатдан янги боскичида турганини алохида таъкидлаб утди3.

ШХ,Тнинг узига хос хусусиятларидан бири шундан иборатки, мавъкеига кура НАТОга ухшаб харбий блок эмас ёки АСЕАН сингари интеграцион ташкилот булмасдан, балки улар уртасидаги бир холатни узида мужассам этган ташкилот хисобланади.4

Охирги бир неча йиллар мобайнида халкаро муносабатлардаги холатлар Осиё минтакасида ШХ,Т аъзо давлатларга хам таъсир этувчи муаммолар пайдо булишига сабаб булмокда. Якин Шарк худудидан Марказий Осиё ва Жанубий Осиёга таркалаётган террористик хавфларнинг мавжудлиги, ташкилотнинг кенгайиши масалаларининг якуний карорга келишида асосий ва мухим омил булди.

ШХ,Тнинг стратегик максадлари:

Шанхай ташкилоти доирасида иктисодий хамкорликнинг махсус худудларини ташкил этиш;

Минтакавий хавфсизлик тизимини расмийлаштириш ва хар кандай контртеррористик ва тинчликпарвар харбий харакатларни утказишга тулик тайёр туриш;

3 https://president.uz/uz/lists/view/3937

4 https://textbooks.studio/uchebnik-mejdunarodnie-otnosheniya/osnovnyie-napravleniya-deyatelnosti20943.html

709

Барча сохаларда дунёнинг бошка минтакалари билан тенг хукуклик асосида муносабатларни амалга ошириш ва бошка ташкилотларни хам хамкорликка жалб этиш.5

ШХ,Т тузилганидан буён аъзо давлатлар биринчи уринни ички зиддиятларни хал этиш, экстремизм ва наркомафияга карши курашишда консенсусга эришиш масаласига каратдилар. Буларга далил сифатида биринчи навбатда Минтакавий Аксилтеррор Тузилмасининг ташкил этилиши (2004 йил) ва ундан сунггина узок муддатли яхши кушничилик, дустлик ва хамкорлик тугрисидаги Шартномасини тузилганлигини мисол килиб келтириш мумкин.

ШХ,Т Минтакавий аксилтеррорчилик тузилмаси зиммасига ахборот алмашиш, чегара ва божхона кумиталарининг, махсус хизматларнинг хамкорлигини мувофиклаштириш, шу оркали террорчиликнинг олдини олиш вазифаси юклатилди. Ушбу тузилма харбий харакатлар олиб бориш учун эмас, балки минтакавий хавфсизликни таъминлаш, хусусан, хукукни мухофаза килувчи органлар ва махсус хизматлар фаолиятини мувофиклаштириш, терроризм, сепаратизм ва экстремизм фаолиятига алокадор шахсларнинг кидируви, гиёхванд моддаларнинг ноконуний савдоси ва халкаро террорчиликни молиялаштириш ва бошка жиноий унсурларга карши курашда ёрдам курсатишдан иборат.6

ШХ,Т ташкил топгандан буён аъзо давлатлар уртасидаги хавфсизлик борасидаги хамкорлик ривожланишига ташкилотга аъзо давлатларнинг узаро биргаликда утказаётган терроризмга карши курашиш буйича укув машгулотларини курсатиб утишимиз мумкин. 2002 йилдан бошлаб аъзо давлатлар куролли кучлари ва хукукни мухофаза этувчи органлар томонидан биргаликда бир канча икки томонлама ва куп томонлама аксилтеррор укув машгулотлари утказилди. Ушбу машгулотларнинг утказилиши харбий сохада ва хавфсизлик борасида узаро ишончни мустахкамлади, шу билан бирга янги тахдидлар ва хавфларга биргаликда карши курашиш имкониятларини оширди.

2007 йил августда Хитой, Россия, Узбекистон, ^озогистон, ^иргизистон узаро биргаликда "2007-Тинчлик миссияси" деб ном олган аксилтеррор укув машгулоти утказдилар. У узининг куламига кура ШХ,Т доирасида утказилган

5 Клименко А.Ф. Стратегия развития Шанхайской организации сотрудничества: проблема обороны и безопасности. - М.: Институт Дальнего Востока РАН, 2009. - С 254.

6 Хамраев Б. Узбекистоннинг ШХ.Т доирасида хавфсизликни таъминлаш ва террорчиликка карши кураш сохасидаги хамкорлиги, XXI асрда жахон сиёсати ва Узбекистон тажрибаси: сиёсий, хукукий ва ижтимоий жихатлари: Узбекистон Республикаси Олий ва Урта махсус таълим вазирлиги микёсида илмий-амалий конференция материаллари туплами (Тошкент, 2018 йил 12 май)/ Масъул мухаррир: Ш.А.Ёвкочев. - Т.: ТошДШИ, 2018. - Б.100-106.

энг йирик харбий укув машгулоти булди. Бундан ташкари 2010 йил ^озогистонда, 2014 йил Хитойда, 2016 йил ^иргизистонда, 2017, 2018 йил Россияда икки томонлама ва куп томонлама аксилтеррор укув машгулотлари утказилди.

Яна бир бор таъкидлаб утиш керак, ушбу укув машгулотларининг куп бора утказилишига карамасдан ШХ,Т харбий блок эмас. Шу билан бирга айнан харбий блок эмаслиги Узбекистоннинг манфаатларига мос келади ва бу куллаб кувватланади.

ШХ,Тга аъзо давлатлар дунёнинг турли минтакаларидаги булаётган конфликтли холатларни факатгина халкаро хукукнинг умум эътироф этилган меъёр ва тамойилларига асосланган холда сиёсий-дипломатик йул билан хал этиш тарафдоридир.

ШХ,Т фаолияти факатгина сиёсий ва харбий масалаларни хал этиш билан чекланиб колгани йук. Ташкилот доирасида иктисодий хамкорликнинг хам муваффакиятли ривожланаётганлиги кузатилмокда. 2016 йил 2 мартда Москвада утказилган форумда Евросиё Иктисодий Иттифоки ва ШХ,Т давлатлари иктисодий минтакавий хамкорлиги тугрисида шартнома тайёрланаётганлигини эълон килдилар.7 Ташкилотнинг иктисодий хамкорлиги куйидаги йуналишларга асосланади: минтакавий иктисодий хамкорликнинг турли куринишларига кумаклашиш ва куллаб-кувватлаш, товарлар, капиталлар, хизматлар ва технологияларнинг эркин харакатланиши учун савдо ва инвестициялар учун энг макбул шароитлар яратиш, транспорт ва коммуникация сохасидаги мавжуд инфраструктуралардан самарали фойдаланиш, ШХ,Тга аъзо давлатлар транзит имкониятлари такомиллаштириш, энергетика тизимини ривожлантириш кабилар ташкил этади.

Иктисодий нуктаи назардан, ШХ,Тга аъзоликка барча номзод давлатлар учун энергетика сохасида хамкорликни мустахкамлаш ва ривожлантиришга интилиш узига жалб этувчи омил хисобланади. Хусусан, Шанхай ташкилоти доирасида энергетик сохага тааллукли булган хавфсизлик тизими мухим омил булиши кутилган, ва охирги бир неча йиллар мобайнида эълон килиб борилган ШХ,Т Энергетик клубига купгина Осиё давлатлари иштирок этиш хохишини билдиришмокда. Иктисодий ва географик имкониятлардан келиб чиккан холда,

7 Тимошенко В.Н. Шанхайская организация сотрудничества: восток против запада? Электронное научное издание «Ученые заметки Т0ГУ»2017, Том 8, № 1(2), С. 38 - 44

711

умумий бозорни шакллантириш ШХ,Т аъзо давлатларга эркин савдо худудини шакллантириш имкониятини яратади.8

ШХ,Тнинг аъзоларининг сонини усиши ташкилот умумий бозорининг кенгайишига олиб келди. Ташкилот доирасида олга сурилаётган ташаббуслар хисобига янги чакирувларга муносиб жавоб кайтариш имконияти яратилмокда. Ушбу холат капитал жамгармалари химояси масаласига, ишлаб чикариш меъёрларини биргаликда ишлаб чикишга ва товарларнинг чегаралараро харакати жараёнини оптималлаштиришга тааллуклидир. ШХ,Т таркибининг кенгайиши ва янги аъзолар максадларининг узаро муштараклиги ташкилот доирасида амалга оширилаётган ишларнинг самарадорлигини белгилаб беради.

Хулоса урнида шуни таъкидлаб утиш мумкинки, ШХ,Т тузилганидан буён аъзо давлатлар биринчи уринни ички зиддиятларни хал этиш, экстремизм ва наркомафияга карши курашишда консенсусга эришиш масаласига каратдилар. Айнан шуларни бартараф этгандан сунгина минтакада баркарорликка эришиш мумкин. Шу билан бирга, ШХ,Тга аъзо давлатлар дунёнинг турли минтакаларидаги булаётган конфликтли холатларни факатгина халкаро хукукнинг умум эътироф этилган меъёр ва тамойилларига асосланган холда сиёсий-дипломатик йул билан хал этиш тарафдоридир.

8 Кулинцев Ю.В. Расширение состава шос и мотивы новых участников. Проблемы и перспективы реализации инициативы «Экономический пояс Шелкового пути» в контексте ШОС / отв. ред.сост. В.А. Матвеев. — М. ИДВ РАН, 2017. — С 94.

712

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.