Научная статья на тему 'Марказий Осиёда минтақавий ривожланиш динамикаси ва «5+1» кўп томонлама ҳамкорлик формати'

Марказий Осиёда минтақавий ривожланиш динамикаси ва «5+1» кўп томонлама ҳамкорлик формати Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
487
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Strategy of Uzbekistan
Ключевые слова
ISLOHOTLAR / taraqqiyot / Harakat / Strategiya / xalqaro / siyosiy / iqtisodiy / o‘zbekiston / Sivilizatsiya / aloqa / texnologiya / huquq / qonun / REFORMS / development / Action / Strategy / international / political / economic / uzbekistan / Civilization / communication / technology / rights / law
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Марказий Осиёда минтақавий ривожланиш динамикаси ва «5+1» кўп томонлама ҳамкорлик формати»

МАРКАЗИИ ОСИЕДА МИНТАКАВИИ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ ВА «5+1» КУП ТОМОНЛАМА Х.АМКОРЛИК ФОРМАТИ

Strategy of Uzbekistan №02 (2021) / ISSN 2181-2535

Фаррух ХАКИМОВ,

«Тараккиёт стратегияси» маркази булим бошлиFи

Марказий Осиё узининг бой табиий ресурслари, стратегик жойлашуви, иктисодий, транспорт, логистика ва бошка мухим сохалардаги имкониятлари боис, глобал ва минтакавий йирик давлатларнинг куз остида булиб келган.

Узбекистон эса, уз навбатида, Марказий Осиё давлатлари, шунингдек, Афгонистон билан чегарадошлиги ва кулай геосиёсий устунлиги сабабли мухим ахамиятга эга булиб, минтакадаги ижтимоий-сиёсий, иктисодий жараёнлар хамда хавфсизлик

ва баркарорликни таъминлаш

масалаларида алохида урин тутади. Шу нуктаи назардан, Марказий Осиё минтакаси доим Узбекистон ташки сиёсатининг диккат марказида булиб келган. 2017-2021 йилларга мулжалланган Х,аракатлар

Халкаро муносабатлар • - -

стратегиясига кура, Узбекистан Марказий Осиёни кенг имкониятлар маконига айлантириш оркали «хавфсизлик, баркарорлик ва яхши кушничилик» [1] мухитини яратиш буйича узининг минтакавий сиёсатини фаол амалга ошириб келмокда [2].

Глобал пандемия бошланиши биланок, Узбекистон рахбарияти минтакавий хамкорлик тарафдори эканлигини яна бир бор намоён этгани холда, Марказий Осиёда ОС^Ю-19 пандемиясига карши биргаликда курашишга чакирди. Марказий Осиё мамлакатлари коронавирус инфекциясига карши курашиш борасидаги умумий масалаларда тажриба ва ахборот алмашинувини куллаб-кувватлаши билан уз минтакавий хамжихатлигини намойиш этди. Узбекистон томонидан Киргизистон ва Тожикистонга, Козогистондан эса Киргизистонга юборилган инсонпарварлик ёрдами минтакавий хамкорлик ва унинг афзалликларини яккол намоён этди [3].

Марказий Осиёда минтакавий ривожланишнинг янги динамикаси

Узбекистон Президенти Ш. Мирзиёев давлат рахбари булганидан сунг мамлакатда кенг куламли ислохотларни амалга ошириб, хусусан, минтакавий ва халкаро хамкорликни мустахкамлашга алохида эътибор каратди. Бундай фаол минтакавий стратегия Марказий Осиё мамлакатлари уртасида дустона рухдаги кулай дипломатик мухитни яратди. Президент Ш. Мирзиёевнинг 2017 йил сентябрь ойида БМТ Бош Ассамблеясида Марказий Осиё мамлакатлари рахбарларининг маслахат учрашувларини утказиш туррисида илгари сурган ташаббуси унинг хамкасблари томонидан тула куллаб-кувватланди. Маслахат учрашувларининг иккитаси Остона (2018 йил март) ва Тошкент шахарларида (2019 йил ноябрь) ташкил этилди. Пандемия сабаб, учинчи учрашув 2021 йилга кучирилиб,

унга Туркманистон мезбонлик килиши режалаштирилган [4].

Узбекистоннинг Марказий Осиё мамлакатларига нисбатан очик ва прагматик сиёсати туфайли минтакавий алокалар тикланди, чегаралар очилди; хаво, автобус ва темир йул йуналишлари кайта тикланди ва янги йуналишлар билан бойитилди; одамлар уртасида борди-келди алокалари хам осонлашди, бу эса, уз навбатида минтакалараро иктисодий ва савдо алокаларининг ривожланишига янгидан-янги имкониятларни берди[5]. Натижада минтакада икки ва куп томонлама хамкорлик сезиларли даражада ривожланди. Масалан, 2017-2019 йиллар давомида Узбекистоннинг Марказий Осиё мамлакатлари билан савдо хажми йил сайин ортиб бориб, 2019 йил якунида 5,2 млрд. долларга етди. Статистик маълумотларга кура, 2020 йилда глобал пандемияга карамасдан, Узбекистоннинг

минтакавий савдо айланмаси хажми 5 млрд. долларни ташкил килди, бунда Узбекистон умумий товар айланмасидаги Марказий Осиё давлатлари улуши 2019 йилдаги 12, 4% дан 2020 йилда 13, 6% гача усди [6].

Шу билан бирга, айрим омиллар сабаб, Марказий Осиё давлатлари бир-бирларига нисбатан турли савдо режимлари ва божхона туловларини куллаб келишмокда. Бинобарин, бу каби фаркли режимлар мамлакатлар уртасидаги жадал савдо алокаларининг ривожига нафакат салбий таъсир курсатади, балки тускинлик хам килади [7].

Масалан, Марказий Осиё давлатлари савдо режимларининг хозирги холати куйидаги куринишга эга:

- Козогистон ва Киргизистон Евроосиё иктисодий иттифоки аъзолари сифатида ягона божхона маконида;

- Козогистон, Киргизистон ва Тожикистон Жахон савдо ташкилоти

аъзоси хисобланади;

- Марказий Осиё мамлакатлари (Туркманистондан ташкари) Мустакил Давлатлар Хамдустлиги (МДХ) эркин савдо зонасига киради.

Гарчи Марказий Осиё мамлакатлари узаро савдо-сотикни тартибга солиш ва рагбатлантириш буйича икки томонлама битимларни амалга ошириб келаётган булса-да, бирок минтакалараро савдо режимлари ва иктисодий муносабатларни бирлаштиришга кучли талаб мавжуд, зеро, бу кейинчалик минтакавий савдо-иктисодий хамкорлик алокаларини янада чукурлаштиришга ёрдам беради.

Шу нуктаи назардан, Узбекистон ва Козогистон уртасидаги «Марказий Осиё» халкаро савдо иктисодий хамкорлик маркази, Марказий Осиё минтакавий иктисодий хамкорлик дастури (CAREC), «Марказий Осиё инвестициявий шериклиги» ташаббуси каби трансчегаравий ташаббуслар ва лойихалар икки томонлама

савдо-иктисодий муносабатларни яхшилаш ва рагбатлантириш, минтакавий хамкорлик ва узаро алокаларни мустахкамлаш буйича куп томонлама саъй-харакатларни куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш салохиятига эга. 2021 йилнинг январ ойида Узбекистон, Козогистон ва АКШ билан биргаликда «Марказий Осиё инвестициявий шериклиги» ташаббусини йулга куйди. Мазкур ташаббус оркали минтакада иктисодий алокаларни кенгайтириш максадида беш йил давомида карийб 1 млрд. доллар жалб этилиши, диккатга сазовордир. Шунингдек, ушбу ташаббус «C5+1» платформаси оркали Марказий Осиё мамлакатлари иктисодиётини мустахкамлаш ва усишини таъминлаш максадида савдо-сотикни ошириш, комплекс ривожланишни рагбатлантириш ва куп томонлама алокаларни чукурлаштириш учун барча мавжуд салохиятлардан

Халкаро муносабатлар

фойдаланиш имконини беради[8].

Бундан ташкари, юкоридаги каби ташаббус ва дастурлар оркали худудлараро савдо-иктисодий алокаларни мустахкамлаш, Марказий Осиё мамлакатлари билан ягона минтакавий шерик сифатида алокаларни ривожлантиришдан манфаатдор етакчи жахон давлатларининг фаоллашувига хамда минтаканинг инвестицион жозибадорлигининг ортишига хизмат килади.

Жадаллашаётган «5 + 1» куп томонлама хамкорлик платформаси

Марказий Осиё давлатларининг усиб бораётган иктисодиёти, сиёсий эркинлиги ва таъсири билан боглик сунгги ижобий узгаришлар халкаро майдондаги йирик кучларнинг Марказий Осиё минтакасидаги жараёнларга булган эътиборини янада кучайтирди[9]. Масалан, агар утган йили АК.Ш ва Европа Иттифоки Марказий Осиёга нисбатан уз стратегиясини кайта куриб чикиб янгилаган булса, бошка томондан, Россия ва Хитой хам

Евроосиё иктисодий иттифоки (ЕОИИ) ва «Бир макон, бир йул» ташаббуси доирасида Марказий Осиё давлатлари билан уз хамкорлигини мустахкамлашга интилмокда. Таъкидлаш жоизки, Марказий Осиё давлатлари билан фаол хамкорликка шунингдек Япония, Жанубий Корея, Туркия, Эрон, Хиндистон ва бошка катор мамлакатларда хам кизгин киришмокда. Марказий Осиё геосиёсатида иштирок этаётган мазкур йирик давлатлар минтакада уз манфаатларига эга.

«5+1» деб аталувчи куп томонлама

учрашувлар формати Марказий Осиёнинг бешта давлати («5») ва халкаро хамкорни («1») назарда тутади. Мазкур формат ташки ишлар вазирлари ва экспертлар даражасида мунтазам равишда ташкил этиладиган учрашувлар хамда форумлар доирасида доимий мулокот килиш учун дипломатик платформа вазифасини утайди.

2015 йилнинг ноябрь ойида Самаркандда АКШ ташаббуси билан йулга куйилган «С5+1» хамкорлик форматида эса Марказий Осиё давлатларининг ташки ишлар вазирлари ва АКШ давлат котиби иштирок этди. Шундан сунг бир нечта учрашув ташкил этилди келинмокда, охирги икки учрашувлар эса глобал пандемия туфайли виртуал форматда утказилди. 2021 йилнинг 23 апрелида булиб утган навбатдаги виртуал «С5+1» учрашувида АКШ давлат котиби Энтони Блинкэн АКШ Марказий Осиё давлатларининг мустакиллиги, суверенитети ва худудий яхлитлиги тарафдори эканлигини эътироф этди. Шунингдек, Энтони

Блинкэн ушбу йилда «С5+1»нинг беш йиллиги ва Марказий Осиё мамлакатлари мустакиллигининг уттиз йиллиги байрами нишонланишини эслатиб утди. Учрашувда АКШ давлат котиби ва Марказий Осиё мамлакатлари ташки ишлар вазирлари Афгонистонда тинчлик урнатиш жараёни, COVID-19 дан кейинги тикланиш ва иклим узгариши билан боглик масалаларни мухокама килдилар[10].

Аслида, 2004 йилда Япония ташки ишлар вазирлари даражасидаги «Марказий Осиё-Япония» - «5+1» хамкорлик форматини жорий килган илк мамлакат булди. Унинг ортидан Жанубий Корея (2007), Европа иттифоки (2008), кейинчалик бошка давлатлар хам мазкур хамкорлик форматида учрашувларни йулга куйишди. Айникса, 2017 йилдан бошлаб халкаро хамкорлар «C5+1» куп томонлама платформаси оркали Марказий Осиё давлатлари билан алокаларни ривожлантиришга эътиборини кучайтирди. Мисол

учун, 2019 йилда Хиндистон, 2020 йилдан Россия ва Хитой «5+1» форматидаги куп томонлама учрашувларни амалиётга тадбик кила бошлади[11]. Бу билан Россия ва Хитой минтака давлатлари билан нафакат икки томонлама муносабатларни, балки Марказий Осиёни халкаро муносабатларнинг ягона субъекти деб хисоблашини намойиш этди.

«Марказий Осиё давлатлари ва Россия Федерацияси ташки ишлар вазирларининг хамкорликнинг стратегик йуналишлари туррисидаги кушма баёноти»[12]дан сунг утказилган «5+1» учрашувини Россиянинг минтакага нисбатан кисман узгарган ёндашувини белгиловчи дастурий хужжат сифатида куриш мумкин[13].

Уз навбатида, 2021 йилнинг 12 май куни Хитойнинг Сиан шахрида «Марказий Осиё - Хитой» (С5+С) ташки ишлар вазирларининг иккинчи учрашуви булиб утди. Унда вазирлар узаро манфаатли хамкорликни

82

Халкаро муносабатлар

мустахкамлаш,

транспорт ва савдо

алокаларини

ривожлантириш,

минтакавий

хавфсизликни

таъминлаш ва

муаммоларни

биргаликда хал килиш

учун иктисодий

алокаларни

чукурлаштириш

масалаларини

мухокама килдилар.

Шунингдек,

Афгонистондаги вазият ва ушбу мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий инфратузилмасини тиклашга хам алохида эътибор каратилди [14].

Таъкидлаш жоизки, «сунгги 30 йил ичида АКШнинг Марказий Осиёга нисбатан сиёсатидаги изчиллик минтаканинг мустакиллигини тан олиш ва куллаб-

кувватлашга асосланган»[15]. Шунинг учун якин йилларда «С5+1» формати Марказий Осиё мамлакатлари билан иктисодий, инвестициявий, гуманитар, минтакавий хамкорлик ва хавфсизлик сохасидаги муносабатларни жадаллаштириш учун хамкорликнинг самарали механизми смфатида хизмат килиши мумкин.

Гарчи Хитой-Россия «5+1» формати якинда жорий килинган булса-да, барча томонларнинг самарали хамкорлик килишга тайёрлигига караб ижобий натижаларни бериш мумкин.

Шу билан бирга, «C5+1» хамкорлик формати доирасида

куллаб-кувватланаётган CASA-1000 (Марказий ва Жанубий Осиё электр таъминоти лойихаси) ва Туркманистон-Афгонистон-Покистон-Хиндистон табиий газ кувури лойихаларини молиялаштириш, ва Афгонистондаги хавфсизлик билан боглик масалалар туфайли хозирча амалга оширилмади.

Кайд этиш жоизки, журрофий,сиёсий ва иктисодий афзалликлари эвазига Узбекистоннинг Афгонистонда тинчликурнатиш жараёнидаги урни ва саъй-харакатлари мухим ахамият касб этади. АКШ ва НАТО уз кушинларини Афгонистондан олиб чикиш туррисидаги кароридан сунг

юзага келган сиесии ноаникликларга карамай, Узбекистон минтакавиИ ва глобал хамкорлар билан минтакавий баркарорликни таъминлашда изчил алокаларни таъминлаб келмокда. Бундан ташкари, Узбекистон Афгонистонни Марказий Осиенинг ажралмас кисми деб хисоблаб, мамлакатни минтакавий иктисодий жараенлар ва инфратузилма лойихаларига жалб этишга кумаклашмокда [16].

Шу нуктаи назардан, «Узбекистон-АК,Ш-Афронистон» уч томонлама учрашувлари, «Узбекистон-Япония-

Афгонистон», «Узбекистон-Хитой-Афгонистон» расмий музокараларининг утказилиши, шунингдек Афгонистон делегацияларининг «Марказий ва Жанубий Осие: минтакавий узаро богликлик. Тахдидлар ва имкониятлар» мавзусида юкори даражадаги халкаро конференцияда иштироки, «Хиндистон-Марказий Осие» [17] мулокоти ва бошка мухим жараенларга жалб килинаетганлиги Узбекистоннинг Афгонистон ва Марказий Осие масалаларидаги конструктив ролини намоен этади. Дархакикат, бугунги

кунда Афгонистондаги вазиятни тинч йул билан хал килишда биргаликдаги минтакавий стратегия ва куллаб-кувватлаш мухим ахамиятга эга.

Хулоса

Шуни эътироф этиш жоизки, Марказий Осие мамлакатлари уртасидаги куп томонлама хамкорликнинг янги - «5+1» формати хамкорликни жадаллаштириш максадида Марказий Осие мамлакатлари ва уларнинг хорижий хамкорлари уртасида мунтазам мулокот килиш учун самарали механизм хисобланади, бу эса, уз

навбатида минтакавий баркарорлик, иктисодий ва инклюзив тараккиётга хизмат килади.

Шу билан бирга, минтака ва хорижий хамкор давлатлар уртасида янги форматлар ва мулокот майдонларини шакллантириш Марказий Осиёнинг геосиёсий ва иктисодий ахамиятини оширади. Бир томондан, «5+1» формати хамкорлик учун кулай дипломатик платформа хисобланса,

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

[1] Узбекистан Республикаси Президентининг расмий веб-сайти. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси. https://president.uz/uz/pages/view/strategy7menu_ id=144

[2] Burnashev, R. (2021, April 26). Uzbekistan's new course and the construction of Central Asia. Cabar.asia. https://cabar.asia/en/uzbekistan-s-new-course-and-the-construction-of-central-asia

[3] Rafiq, M. (2020, June 29). Post-Pandemic Central Asia: Opportunities and challenges, Daily Times. https://dailytimes.com.pk/633392/ post-pandemic-central-asia-opportunities-and-challenges/

[4] Kun.uz. (2020, October, 23). Third meeting of Central Asian leaders may be postponed. https://kun.uz/en/news/2020/10/23/third-meeting-of-central-asian-leaders-may-be-postponed

[5] Uzdaily.uz. (2020, July 15). Central Asia - priority of foreign policy of Uzbekistan. https://www.uzdaily.uz/en/post/58469

[6] O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi. (2020). O'zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi. https://stat.uz/images/ uploads/docs/tashqi_savdo_uz_22012021.pdf

[7] Кутбитдинов, Ю. (19 июнь 2020). Торгово-экономическое сотрудничество стран Центральной Азии в период пандемии. Review. uz. https://review.uz/post/torgovo-ekonomicheskoe-sotrudnichestvo-stran-centralnoy-azii-v-period-pandemii-covid-19

[8] Tulyakov, E. & Khakimov, F. (2021, May 13). Friendly Cooperation with Central Asian States - A Priority Direction of Uzbekistan's Foreign Policy. https://www.icwa.in/show_content.php7lang=1&level=1&ls_id=6023&lid=4147

[9] Hoagland, R., Wolkov, N., Schulz, D., & Cohen, J. (2021, April 28). Balanced Geopolitics: International Actors in Central Asia. https://www. caspianpolicy.org/balanced-geopolitics-international-actors-in-central-asia/

[10] US Department of State. (2021, April 23). Secretary Blinken's Meeting with the C5+1. https://www.state.gov/secretary-blinkens-meeting-with-the-c51/

[11] Uza.uz. (2020, July 17). The First Central Asia - China Foreign Ministers Meeting. https://uza.uz/en/posts/the-first-central-asia-china-for-eign-ministers-meeting-17-07-2020

[12] The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation. (2020, October 15). Statement by foreign ministers of the Central Asian states and the Russian Federation on strategic areas of cooperation. https://www.mid.ru/en/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/ content/id/4390973

[13] Djoomart Otorbaev, D. (2021, January 12). Do Russia and China Have Coordinated Strategies Towards Central Asia? https://valdaiclub. com/a/highlights/do-russia-and-china-have-coordinated-strategies/

[14] Kun.uz. (2021, May 12). Abdulaziz Kamilov takes part in second China - Central Asia Ministerial Meeting. https://kun.uz/en/ news/2021/05/12/abdulaziz-kamilov-takes-part-in-second-china-central-asia-ministerial-meeting

[15] Tolipov, F. (2020, November 7). 5+1: The Math of Geopolitics in Central Asia. Cabar.asia. https://cabar.asia/en/5-1-the-math-of-geopolitics-in-central-asia

[16] Burnashev, R. (2021, April 26). Uzbekistan's new course and the construction of Central Asia. Cabar.asia. https://cabar.asia/en/uzbekistan-s-new-course-and-the-construction-of-central-asia

[17] Embassy of Uzbekistan in New Delhi. (2019, January 15). Joint Statement on the outcome of the First Meeting of the Foreign Ministers of Dialogue «India - Central Asia» with participation of Afghanistan. http://www.uzbekembassy.in/joint-statement-on-the-outcome-of-the-first-meeting-of-the-foreign-ministers-of-dialogue-india-central-asia-with-participation-of-afghanistan/

[18] Tskhay, A., & Costa Buranelli, F. (2020). Accommodating revisionism through balancing regionalism: The case of Central Asia. Europe-Asia Studies, 72(6), D0I:10.1080/09668136.2020.1779184

бошка томондан, «мувозанатлаштирувчи минтакавийлашув» назариясига кура, куп томонлама хамкорлик ва мулокот шакллари оркали ташки сиёсатни амалга ошириш хамда ташки кучларнинг таъсирини мувозанатловчи норасмий воситадир[18]. Шу нуктаи назардан, хозирги геосиёсий вазият ва шароитда Марказий Осиё давлатлари учун хорижий хамкорлар билан куп томонлама

Халкаро муносабатлар • - -

ва мувозанатли хамкорликни куллаб-кувватлаш роят мухим хисобланади.Бундан ташкари, минтакавий хамкорликни чукурлаштириш Марказий Осиёнинг ахамиятини ошириб, минтака манфаатлари йулида турли масалаларни бартараф этишда самарали омил саналади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.