Научная статья на тему 'ХАВФСИЗЛИК ТАДҚИҚОТЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ'

ХАВФСИЗЛИК ТАДҚИҚОТЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

51
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хавфсизлик / минтақа / миллий иқтисодиѐт / инсон ҳуқуқлари / юқори сиѐсат / қуйи сиѐсат / глобал / инсон ўлчами

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Ғофиржон Қобилжонович Деҳқонов

ХХ асрнинг 60-70 йилларидан бошлаб, хавфсизликка оид қарашлар тизими турли халқаро ва минтақавий воқеа-ҳодисалар таъсирида кескин ўзгаришларга юз тутди. Мақолада хавфсизлик тадқиқотларининг ўзига хос жиҳатлари мавжуд манбаларга таянган ҳолда очиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХАВФСИЗЛИК ТАДҚИҚОТЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ»

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

ХАВФСИЗЛИК ТАДКЩОТЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ЖИХДТЛАРИ

Гофиржон Кобилжонович Дехконов

Чирчик олий танк кумондонлик мухандислик билим юрти Курсантлар батальони командирининг тарбиявий ва мафкуравий ишлар буйича

уринбосари

ХХ асрнинг 60-70 йилларидан бошлаб, хавфсизликка оид карашлар тизими турли халкаро ва минтакавий вокеа-ходисалар таъсирида кескин узгаришларга юз тутди. Маколада хавфсизлик тадкикотларининг узига хос жихатлари мавжуд манбаларга таянган холда очиб берилган.

Калит сузлар: хавфсизлик, минтака, миллий иктисодиёт, инсон хукуклари, юкори сиёсат, куйи сиёсат, глобал, инсон улчами.

Миллий иктисодиётларнинг узаро богликлигининг усиб бориши, атроф-мухитни химоя килиш хамда инсон хукукларини таъминлашнинг долзарб ахамият касб этиши, илмий-техникавий тараккиётнинг давлатлараро муносабатларга таъсирининг кучайиши ва бошкларни келтириш мумкин. Уларнинг таъсирида хавфсизлик фокуси, традиционалистлар фикрича, «юкори сиёсат», яъни харбий сохадан халкаро хаётнинг бошка жабхаларини, биринчи галда, иктисодиёт ва атроф-мухитни камраб олувчи «куйи сиёсат»га караб узгаришини кузатиш мумкин. Хавфсизлик ходисаси чегарасининг ижобий кенгайиши мазмун жихатдан кенг - «хавфсизлик тадкикотлари» тушунчасининг вужудга келишига туртки булди [1].

«Хавфсизлик тадкикотлари» мазмуни ва тузилишига кура «стратегик тадкикотлар»дан тубдан фарк килади. «Хавфсизлик тадкикотлари»да миллий хавфсизлик ва харбий соха билан бир каторда хавфсизликнинг бошка даражалари - минтакавий, халкаро, глобал хамда сохалари - иктисодий, экологик, ижтимоий, гуманитар ва бошкалар илмий билишнинг мухим объектлари сифатида тан олинди. Унинг доирасида субъектлар/акторлар сон ва сифат жихатидан узгарди ва халкаро хукуматлараро ташкилотлар, трансмиллий акторлар, жамоат ташкилотлари ва индивидлар хисобига кенгайди [2].

Боз устига, хавфсизликнинг куч ва воситалари кенгайди. Куролли кучлар билан бир каторда халкаро

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

ташкилотлар, молиявий институтлар, оммавий ахборот

November, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

воситалари, инвестиция киритиш ва бошклар хавфсизликни таъминлашнинг мухим инструментлари сифатида эътироф этила бошланди. Шунинг учун хам хавфсизликка оид адабиётларда давлатнинг марказий урни ва миллий хавфсизлик гоясининг устуворлиги адолатли танкидга учради. Сезиларли бурилиш минтакавий ва халкаро хавфсизлик томон амалга оширилди. «Инсон улчами» хавфсизлик тадкикотларида сезиларли урин эгаллай бошлади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Суверен давлатлар хавфсизлигининг узаро богликлиги ва узаро таъсирда булиши халкаро хаёт глобаллашувининг узига хос хусусияти хисобланади. Бугунги муракаб дунёда алохида олинган давлат, у кай даражада кудратли булмасин, уз хавфсизлигини якка холда таъминлай олмаслиги тобора аён булиб бормокда. Шунинг учун бугунги кунда хавфсизлик институтларининг узаро хамкорлиги ва интеграцияси, «умумий хавфсизлик»ни таъминлашда миллий стратегияларни мувофиклаштириш мухим хисобланади.

Утган давр мобайнида халкаро ташкилотларнинг ахамияти сезиларли даражада ортди. Суверен давлатларнинг миллий манфаатларини амалга ошириш механизми сифатида тузилган мазкур институтлар тобора халкаро сиёсатда уз «сузи»га эга булган акторлар сифатида намоён булмокда. Бугунги кунда хавфсизлик ва мудофаа сохасида хамкорликнинг сиёсий-хукукий асосларини яратиш асосан халкаро ташкилотлар доирасида амалга оширилмокда. Хрзирда улар бевосита давлатларнинг ички ишлари деб хисоблаб келинган ваколатлар доирасига кириб бормокда. (мисол учун, «гуманитар интервенция», инсон хукуклари, атроф-мухитни химоя килиш каби сохаларни киритиш мумкин) [3].

Минтакавий ёндашув хозирги замон хавфсизлик тадкикотларининг мухим жихатига айланди. Ички ва ташки тахдидлар уртасидаги чегараларнинг ювилиб кетиши, трансчегаравий тахдидларнинг пайдо булиши, янги мустакил давлатлар хамда улар муносабатларини мувофиклаштирувчи куп томонлама институтларнинг яратилишини хавфсизликнинг минтащлашувини кучайишига туртки булган омиллар сифатида бахолаш мумкин. Минтакавий ёндашувнинг энг мухим шарти булиб, минтака давлатларининг географик жихатдан якинлиги хисобланади. Муйаян бир географик маконда жойлашган давлатларнинг муаммо, тахдид ва манфаатларининг умумийлиги хамда уларни хал этиш билан боглик эхтиёж минтакавий институтлар,

норма ва коидаларни яратилишини талаб этади.

November, 2022

ХХ асрнинг иккинчи ярмида минтакавий ёндашув асосини ташкил этган катор хавфсизлик концепциялари ишлаб чикилди. Хусусан, «умумий хавфсизлик» («common security»), «хавфсизлик комплекси» («security complex»), «хамжамият хавфсизлиги» («security community») ва бошкалар. Мазкур концепцияларда минтака ва минтакавий жараёнлар давлат хавфсизлигини таъминлашнинг мухим омиллари сифатида белгиланди.

Трансмиллий акторлар ва трансмиллий та^дидларнинг пайдо булиши хавфсизлик концепцияси чегараларини кенгайишига олиб келди.

Трансмиллий алокалар:

а) жисмоний объектлар, жумладан, шахслар;

б) ахборот ва гоялар;

в) капитал ва бошка моддий бойликлар харакати натижасида юзага келади.

Замонавий давлатлараро муносабатларда трансмиллий компонентнинг кучайишида транспорт коммуникациялари ва технологияларининг ривожи хамда давлатлараро алокаларнинг усиши мухим ахамият касб этди [4].

Трансмиллий акторлар - халкаро муносабатларда нисбатан янги ходиса булиб, уз таркибига кенг доирадаги иштирокчиларни камраб олади. Хусусан, трансмиллий корпорациялар, халкаро нохукумат ташкилотлар, миллий-озодлик харакатлари ва бошк. Трансмиллий акторлар халкаро хаётнинг таркибий кисми булиб, давлатлараро амалиёт ривожининг табиий ва мукаррар натижаси сифатида курилади. Катор трансмиллий акторлар, масалан, террористик ташкилотлар, каршилик курсатиш ёки миллий-озодлик харакатлари асосан икки мафкуравий тизимнинг узаро карама-каршилиги хамда мустамлака тизимининг емирилиши натижасида вужудга келди. «Совук уруш» даврида асосий мафкуравий ракиблар - АКШ ва СССР - улардан уз ташки сиёсатининг инструменти сифатида фойдаландилар. Молиявий, моддий-техникавий ва бошка турдаги ёрдамни олиб турган трансмиллий акторлар, уз навбатида, хомийларининг миллий манфаатларини амалга оширишган. Айни пайтда ушбу акторларнинг фаолияти кудратли давлатларнинг манфаатлари доирасида ушлаб турилган ва уларнинг назорати остида булган. Бирок, СССРнинг парчаланиб кетиши билан «тийиб туриш доктринаси» узининг аввалги мавкеини йукотди. Окибатда миллий хукуматларга буйсунмайдиган кучлар юзага келди.

Боз устига, таъкидлаб утилган кучлар томонидан амалга оширилиб келинаётган «паст даражадаги конфликтлар» анъанавий урушлардан тубдан фарк килди. Натижада мавжуд назария ва амалиёт, тахдид ва хавфларни бартараф этиш услуб ва

November, 2022

69

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

инструментлари бу каби конфликтларга нисбатан самарасиз булиб колди. Ушбу маънода трансмиллий акторлар фаолиятини хавфсизликнинг анъанавий ёндашувига берилган зарба сифатида курилиши мумкин. С.Хантингтон трансмиллий акторлар фаолиятини тахлил килар экан, уларга хос уч мезонни ажратиб курсатди: ички жихатдан мураккаб, функционал жихатдан узига хос ва давлатлараро чегараларни тан олмайдиган акторлар.

Трансчегаравий та^дидлар - хавфсизлик назариясида нисбатан янги ходиса. Хавф субъекти ва манбалари харакатни содир этиш услуб ва инструментларини («жиноят куроли»ини) аввалдан аниклашнинг кийинлиги, харакатларнинг экстерриториаллиги ва бошкалар трансчегаравий тахдидларни анъанавий (харбий) тахдидлардан фарклаб турувчи хусусиятлар хисобланади. Одатда, ушбу гурухга халкаро терроризм, наркотикларнинг ноконуний савдоси, диний экстремизм, одам савдоси каби тахдидларни киритиш мумкин. Айни пайтда трансчегаравий тахдидлар ва акторлар ходисасининг халкаро муносабатлардаги ахамияти тобора ортиб бормокда.

Мустамлака тузумининг бархам топиши, янги мустакил давлатларнинг вужудга келиши, икки кутбли дунёнинг бархам топиши натижаси уларок миллий узликни англашнинг усиши, миллий цадриятлар ва маданиятларнинг тикланиши, уз миллий ва этник илдизларига мурожаат хавфсизлик концепцияси ривожига янги боскич булиб кирди. Бу эса, уз навбатида, давлатларнинг ташки ва хавфсизлик сиёсатида ички омиллар ахамиятининг кучайишига олиб келди.

«Стратегик тадкикотлар»да инсон омили иккинчи даражали уринни эгаллаб келган. Бирок, 70-йиллардан бошлаб, халкаро сиёсатда шахс ролига нисбатан маълум маънода «иликлик» кузатила бошланди. Халкаро хаётда шахс «солиштирма огирлиги»нинг ортишига, биринчи навбатда, давлатлараро алокаларнинг ривожи туртки булди. Оилавий муносабатлар, интеллектуал мулк масалаларининг ривожланиши, экологик муаммолар, юз бераётган фавкулодда вазиятлар шахс ахамиятини ортишини белгиловчи омиллардир. Бу эса, уз навбатида, узаро муносабатларда шахснинг манфаатлари ва иштирокини таъминлаб берди. Хавфсизлик тадкикотларида давлатлараро хамкорликнинг нохарбий сектори олдинги уринга чикди. Халкаро ташкилотлар фаолиятида гуманитар мавзу марказий урин тута бошлади. Халкаро хукукда «инсон улчами» ривожланди. Европада хавфсизлик ва хамкорлик кенгашиининг Якунловчи актида (1975 й.) халкаро хукукнинг асосий

тамойили - инсон хукук ва эркинликларини хурмат

November, 2022

килишнинг мустахкамлаб куйилиши бу йуналишдаги энг мухим ютук булди. ХУЛОСА

Халкаро хает билан хамоханг тарзда миллий хавфсизлик сощлари х;ам кенгайиб, ихтисослашиб борди. Х,имоя килиниши лозим булган хавфсизлик объектлари - миллий манфаатлар - сиесий, иктисодий, ижтимоий ва бошка сохалардаги хавфсизлик субъектлари манфаатлари хисобига бойиди. Бундай тенденция хавфсизлик ходисасини тизимли ва комплекс равишда тушуниш ва урганиш эхтиежини оширди. Миллий хавфсизликни таркибий кисмларга «ажратилиши» мутахассислар томонидан глобаллашувнинг замонавий тахдидларига уринли жавоб сифатида бахоланади.

REFERENCES

1. Каримов И.А. Узбекистон аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиет кафолатлари. Тошкент, Узбекистон, 1997.

2. Каримов И.А. Хавфсизлик ва баркарор тараккиет йулида. Т-6. - Тошкент, Узбекистон, 1998. - 429 б.

3. Бобокулов И.И. Миллий хавфсизлик тушунчасининг концептуал тахлили // Давлат ва бошцарув. - Тошкент, 2013.

4. Жураев Т. Миллий давлатчилик: хавфсизлик ва баркарорлик (глобал контекст). - Т.: Akademiya, 2007.

https://t.me/ares uz

November, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

71

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.