Научная статья на тему 'HANDICRAFT-MAKING OF POPULATION IN ZERAFSHAN VALLEY IN THE LATE 19TH AND EARLY 20TH CENTURIES'

HANDICRAFT-MAKING OF POPULATION IN ZERAFSHAN VALLEY IN THE LATE 19TH AND EARLY 20TH CENTURIES Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
69
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ МАТЕРИАЛЫ / ТКАЧЕСТВА / ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОЕ ИСКУССТВО

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ураков М., Ганиев К.

В статье раскриты процессы развития народного ремесленничества местного населения Зерафшанской долины в конце XIX - начале XXвв. На основе этнографических и исторических источников проанализирована состояния развития, таких отраслей ремесленничества как вышивание, ткачества, обработка кожи, производство архитектурных изделий и изобразительное искусство. Ряд этнографические и исторические источники и материалов впервые введены в научный оборот.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РЕМЕСЛЕННИЧЕСТВО НАСЕЛЕНИЯ ЗЕРАФШАНСКОЙ ДОЛИНЫ В КОНЦЕ XIX-НАЧАЛЕ XX ВЕКОВ

The article describes the developing processes of national handicraft of local population in Zerafshan valley in the late 19th and early 20thcenturies. On the basis of ethnographic and historical sources the developing processes of handicraft industries such as weaving, embroidering, tanning (leather processing), manufacture of architectural products and fine arts are analyzed. A number of ethnographic and historical sources and materials are introduced into scientific circulationfor the first time.

Текст научной работы на тему «HANDICRAFT-MAKING OF POPULATION IN ZERAFSHAN VALLEY IN THE LATE 19TH AND EARLY 20TH CENTURIES»

Исторические науки

УДК 94/99

XIX АСРНИНГ ОХИРИ ВА XX АСР БОШЛАРИДДА ЗАРАФШОН ВОХДСИ

АХ.ОЛИСИНИНГ ХУНАРМАНДЧИЛИГИ

М. Уралов1, К. Ганиев2

Аннотация

Ма^оладаХ1Хаср охири ва XX аср бошларида Зарафшон вохаси махаллий ахолиси халк хунармандчилиги ривожланиш жараёнлари хакида фикр юритилган. Этнографик ва тарихий манбаларга асосланган холда тукувчилик, каштачилик, кунчилик (терига ишлов бериш) каби халк хунармандчилигининг холати тахлил килинган. Бир катор этнографик ва тарихий маълумотлар илк бор илмий изланиш жараёнига жалб килинган.

Калит сузлар: Халк хунармандчилиги, этнографик маълумотлар, каштачилик, тукувчилик, кунчилик, меъморий буюмлар, тасвирий санъат.

Куп асрлик ривожланиш йулини босиб утган узбек халкининг турли туман хунармандчилик маданияти узига хос кадимий анъаналарга эга булиб, Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий хаётида салмокли урин эгаллаган. Президент И.А. Каримов уз асарларида миллатимизнинг, халкимизнинг узлигини англашга, узининг миллий кадриятларини, урф-одатларини йукотмасдан уларни тиклаб, авайлаб, эъзозлаб янги усиб келаётган авлодга етказиб бериш зарурлиги тугрисида тухталиб утган эди. Шу боис тахлил килинаётган давр миллий хунармандчилигимизнинг тукимачилик, чеварлик, косибкорлик сохаларини моддий маданиятимизнинг бир бугини сифатида урганиш ва тадкик килиш долзарбдир. Дархакикат хозирга кадар миллий хунармандчилигимизнинг айрим жихатлари тулик тахлил килинмаган.

К. Шониёзов [1], О.А. Сухарева [2, с.71-158], Х. Тошев [3], В.Г. Мошкова [4], Н. Маев [5, с. 1-163] хамда тилшунос С.Иброхимов [6] каби олимлар бу муаммога киска булсада уз нуктаи назаридан тухталиб утганлар.

Тупланган этнографик ва тарихий манбаларга кура биргина Самарканд уездининг Янгикургон кишлоги ва Сугот туманлиги ахолисининг маълум кисми XIX асрнинг охири ва XX аср бошларида факат кишлок хужалиги билан эмас, турли туман газлама ва гилам тукиш, аркон эшиш хамда каштадузлик билан шугулланганлар. 1888 йили Самарканд ва Каттакургон уездларида ана шундай хунарлардан 2317 таси тукимачилик "дукон"ларини ташкил этган. (тукув дастгох -"дукон" деб юритилган) [7, с.148-207]. Илмий изланишлар туфайли Узбекистоннинг жанубий худудларида XX асрнинг бошларига оид куплаб тукимачилик анъаналарини учратишга муваффак булинди. Бу хакда шу кунга кадар илмий адабиётларда етарли маълумотлар учратиш кийин, борларида хам ушбу муаммолар тулик ёритилмаган.

Ижтимоий тарихий шароит туфайли махаллий ахоли, узи етиштирган пахтадан шу жойнинг узида турли хил газлама килиб тукиш ва уни узлари истеъмол килиш хунарманд учун фойдали фаолият булиб хисобланган.

Ип-газлама тукиш устахонаси - "дукон" ва унинг мехнат асбоблари хунарманднинг шахсий мулки хисобланган. Статистик маълумотларда кайд килинишича 1888 йилда Самарканд вилояти буйича 4057 та ип-газлама тукиш "дукони" булган [8, с. 17].Тукув дастгохи, чархи, халажи XX аср бошларида узбек

ТУраков Мурад - кандидат исторических наук, доцент кафедры истории Узбекистана, Самаркандский архитектурно-строительный институт, Узбекистан.

2Ганиев Камалидин - кандидат исторических наук, доцент кафедры истории Узбекистана, Самаркандский архитектурно-строительный институт, Узбекистан.

халкининг махаллий хусусиятларига эга булган мехнат воситалари сифатида такомиллашган булиб, хунарманд фаолиятида мухим ахамиятни касб этган.

Чарх худуд тукимачилари орасида араблар истилосигача хам мавжуд булган. Х,атто Буюк сохибкирон Амир Темур томонидан утказилган савдо тантаналарида ип йигириш ва тукиш дастгохлари махаллий халкнинг моддий маданият буюми сифатида намойиш килинган ва юкори сифатларга эга булган. Дастгох оддий куринишдаги ёгочдан тайёрланган ва иш жараёнлари унинг кисмларида олиб борилиб, пахта ва жунларни ип килиб эшиш вазифасини бажарган.Тукув дастгох-дукон кенг жойни эгаллаган булиб, махаллий ёгочдан тайёрланган ва кул ёрдамида харакатга келтирилган.

Шуни таъкидлаш керакки, барча газламаларни тукиш бир хил усулда амалга оширилган, аммо матосининг куриниши ва вазифаси хар -хил булган. Хусусан, бадиий безакли газламаларга гул босиш амалга оширилмасдан XX аср матолари бевосита тукима оркали безак берилиб, уларни калами, алак (олача), пашшахона (дока), буз ва хакозо деб юритилган.

Хунармандчиликнинг мухим турларидан бири булган гиламдузлик зарафшон вохаси ахолисининг миллий, моддий маданият ва кадрияти хисобланган булиб, XX аср бошларида худудда оммавий равишда фаолият курсатган. Хунарнинг бу турлари билан кишлокнинг кучманчи ва ярим кучманчи чорвадор ахолиси машгул булган. Улар жундан "кокма", "араби", "холи" деб номланувчи санъат буюмлари - гиламларни тукиганлар, намат тайёрлаганлар, аркон эшганлар. Бирок XIX асрнинг охири ва XX аср бошларига оид статистика маълумотларида узбек халкининг бу хилдаги моддий маданияти ва санъат буюмлари хакида тулик маълумот келтирилмаган. Факатгина XIX аср рус сайёхи Н. Маев 1890 йили Петербургда ташкил килинган бутун Россия саноат ва кишлок хужалиги кургазмасида узбек халкининг тукимачилик ва каштадузлик буюмлари намойиш килинганлиги ва мактовларга сазовор булганлигини, тадкикотчи В.Г.Мошкова узининг этнографик маълумотларига таянган холда махаллий халкнинг тукимачилик касби жуда юкори даражадалигини эътироф этиб, бутун Шарк ва Fарбни лол колдирган узбек халкининг маданияти ва амалий санъати жахон дурдонаси эканлигини таъкидлаганлар. Махаллий аёлларимиз дастгохлар ёнида ишлаб, узларининг юрак дардларини узбек халк термаларида куйидагича ифодалаб борганлар.

Олма боши гура-ё, Борсанг огамни сура.

Эшик олди шура-ё, Борсанг огамни сура...

Бинобарин, тукимачилик касби узбек мехнаткаш аёлларининг карашларини хам ифодаловчи мукаддас мактаб булиб хисобланган.

Халкимизнинг асрлар давомида, ижодий мехнат заминида вужудга келган гиламдузлик ва аркондузлик касблари хам уша даврнинг мухим эхтиёжларидан бири булган. Ижтимоий-хаётий зарурий, эстетик талаб туфайли тукимачилик (касби) халк ижодининг анъанавий турига айлана борган. Бу хунар XIX асрнинг охирида воханинг чорвачилиги ривожланган улкаларда кучманчи ва ярим кучманчи узбек этник гурухлари: тукли, минг, найман, кутчи, бахрин, кипчок, хитой, араб, митан, турк ва шу кабилар орасида оммалашган.

Махаллий чеварлар оддий урмак дастгохи ёрдамида эшилган жун иплардан шолча (палос), араби ва патли гиламлар тукиганлар хамда намат босганлар. Улар кулда аркон эшганлар. Чиройли, нафис тукилган гилам ва арконларда халк мухаббати бекиёс ифода этилган.

Аёллар ижодининг оммалашган касбларидан бадиий каштадузлик XIX асрнингохири ва XX аср бошларида ипакчилик ривожланган худудларда купрок оммалашиб борган.Каштадузлик узок йиллар давомида узининг ижодий кучи ва кобилиятини намойиш килиш имкониятига эга булган касбдир.

Чеварлар, махаллий накш элементларини ёд билгани холда хар хил матоларга босма, илма, чиндахиёл (кандахиёл), ироки ва йурма чок билан

сузана, жойнамоз, жойпушт, уринпеч, бугжома, тахмонпеч, сандалпуш, мехроб, ёлпуш, ёпкич, чолма, жияк, дуппи ва шу каби ухшашларни кашта килиб тикканлар. Бадиий каштадузликнинг таркибий кисми булган чолмадузлик, жиякдузлик ва дуппидузлик ахолини махаллий безакли кийим-кечакларга, жияк, чолма ва дуппиларгабулган эхтиёжини тула кондирган.

Ургут ва Нурота кишлокларининг чеварлари эса жойнамоз ва кийикчаларга босма чок билан кашта солишга уста булишган. Бухоро ва Самарканд атрофининг кишлок аёллари пахтали тунларни махорат билан тикишган. Эркаклар эса ип-газламадан салла-докатукиган. Зарафшонвохаси ахолисининг узбек кипчоклари жун газламалар (шол, гилам, кигиз, хуржун ва хоказолар) ни тукиганлар.

Ургут ва Каттакургонда олача; Челак, Пайшанба, шунингдек, Ургутда калами; Бухоро ва Самарканд атроф кишлокларида эса чолма ва белбог учун фута, Дахбед, Янгикургон ва бошка кишлокларда эса хоса (астар) тукиганлар.

Кишлок ахолиси ва косибкорларининг махаллий ошланган териларга булган эхтиёжини кондириш аксарият, кунчи хунармандлар зиммасида булган. Улар тайёрлаган териларидан хилма-хил буюмлар-хар хил пойабзал ва коплар, кимматли юкларни ташиш учун карвонлар ишлатадиган чарм кутилар, от жабдуклари, пичок ва килич кинлари, китоб муковалари, когоз солиб куйиладиган жилдлар тайёрланган ва бундай буюмлар уйма накшлар билан безатилган. Кишлок ахолиси тушак сифатида-пустак, устки кийим сифатида-пустин, нимча, бош кийим сифатида-куй териларидан телпак, кулокчин тайёрлаб олганлар ёки буюртма килганлар. Махаллий пустин, телпаклар факат Марказий Осиёдагина эмас, Осиё ва Европада хам машхур булган. "Иркит", "ковга" сингари ошланган терилардан тикиб тайёрланган кулай ва ихчам идишлар эса бутун Зарафшон водийсида оммалашган. "Ковга" - кичик копларга ухшаш шаклда тикилган булиб, ахоли уни кудукдан сув тортиб олишда ва сув саклашда ишлатган. "Иркит" - икки ёнида елкаси мавжуд коп булиб, у сузма ва айронларни саклашда ишлатилган. Хар иккала идишдан рузгорда унумли фойдаланилган. Шунингдек, териларни супра килиб ишлатганлар. Ошланган териларнинг булакларидан чорик ипи, чолвор, от узангиси, коринбоги, камчи, камар, буйниса ва тиркишлар тайёрланган. "Камчи" жуда чиройли килиб эшилганлиги учун хам у купчиликнинг диккатини жалб килган. "Буйниса" - от буйнига солиб араваларни тортишда ишлатилган. Унинг ичи хар хил хас ёки похол билан тулдирилган теридан доирасимон шаклда килиб тайёрланган. Тиркиш, хукизлар буйнига солиниб, омоч ёки араваларни судратишда ишлатилган. Бу хам буйинсага ухшаш, аммо кавакли булмасдан, терининг узидан тахлаб тайёрланган. Чолвор эса теридан тикиб тайёрланган чавандозлар шими булиб, у хар кандай харакат ва тортишувларга чидамли кийим булиб хисобланган. Шунингдек, темирсозлар уз курасида хаво хосил килиш учун терилардан коп (дам) килиб ишлатганлар ва улар XIX асрнинг охири - XX аср бошларида маълум даражада равнак топган.

Статистик маълумотларда бир-бирига анчагина зид булган маълумотлар берилганлиги боис, кишлокларга уюштирилган илмий этнографик экспедиция ва унинг натижасида олинган ахборотлардан фойдаланиш максадга мувофик булиб чикади. Хусусан, водийнинг Янгикургон, Каттакангли, Курли, Кушработ, Пайшанба, Жарбоши, Кармана, Fиждувон, Гаждумак ва шунга ухшаш бир канча кишлокларида куплаб кишилар кунчилик хунари билан шугулланганлиги ва XX аср бошларига кадар бу касбнинг шаклланиб борганлиги аён булди. Кунчилик Зарафшон вохаси кишлокларидагина эмас, балки Марказий Осиёнинг бошка худудларида хусусан, жанубий Хоразм кишлокларида хам равнак топган.

Маълумотларга кура шу даврда улкада териларнинг асосий кисми махаллий чорва (хар хил турдаги мол, куй, кузи, эчки, туя, от) ва ёввойи хайвон (ит, бури, тулки, чиябури, олкар, кийик, ондатра каби) ларнинг терисидан хонаки ишлов асосида етиштирилган.

Косиблар эса териларни андозалар буйича улчаб турли хил махси, тоштовон этик, Нугой этик, Мукки этик, ковсар ва нугой ковуш, паттойи (кук) кавуш, чармдастак (амиркон) кавуш, чорик ва шунга ухшаш пойабзалларни тикканлар. Тайёрланган пойабзалларнинг энг яхшилари махаллий ва умумрус

кургазмаларида намойиш килинган ва улар катта муваффакият козонган. Бундай пойабзаллар тикилиши ва куриниши жихатдан узга миллат ёки элатларнинг пойабзалларидан фарк килган. Хусусан, Озарбайжонда бунинг "Сафьяна", "Сафьяны","Червчатые», «Юфтей Сафьянов» тури машхур булса, Анатолия турклари ковушларнинг "йемени", "папуч", "налын", "терлик", этикларнинг эса "кундура", "чизме", "чарык"ларидан, болгар халклари "опинцы","цървули","навуши","постолы", "папуче", "лапчуни", "чеклики" каби кавушлардан, шунингдек "катьре", "чизме" этиклардан фойдаланишганлар.

XIX асрнинг охири - XX аср бошларида узбек халкининг меъморий буюмлар тайёрлаш хунармандчилиги хам ривожланиб борган. Унинг ривожланиши меъморчилик, тасвирий санъат, турмуш буюмлар санъати билан узаро узвий богланган холда олиб борган. Турли санъатларнинг бир-бирига сингиб бориши ёгоч ва тошга уйиб накш солишда хам, ёзма китобларини безашда хам, металл ва сопол идишларнинг энг яхши намуналарида хам уз ифодасини топган.

Хулоса сифатида шуни такидлаш мумкинки, миллий хунармандчилигимиз дурдоналарига жахон билимдонлари ва кишилари хозирга кадар юксак бахо бериб келмокдалар.

Адабиётлар руйхати:

1. Шаниязов К.Ш., Исмаилов Х. Этнографические очерки материальной культуры узбеков в конце XIX - началеХХ вв.-Т.: "Фан", 1981, С.126

2. Сухарева О.А. К истории художественного ремесла в Узбекистане // СМАЭ. - М -Л.: Изд-во АН СССР, 1953, - Т.14, С.71-158

3. Тошев Х., Уроков М.Б. XIX аср охири ва XX бошларида Зарафшон вохаси кишлок ахолисининг хунармандчилиги. - Т.: "Фан", 1981, 110 бет.

4. Мошкова В.Г. Ковры народов Средней Азии в конце XIX - началеХХ вв..-Т.: "Фан", 1970, С.253

5. Маев Н. Туркестанская выставка 1890 г. - Т.: Изд-во Турк. Отдела импер. российского обшества, 1890, С.1-163

6. Иброхимов С. Фаргона шеваларининг касб-хунар лексикаси.-Т.: "Фан", 1959, 456 бет.

7. Сборник материалов для статистики Самаркандской области за 1887-1888г. -Самарканд, СОСК, 1890. - С. 148-207.

8. Сборник материалов для статистики Самаркандской области за 1887-1888г. -Самарканд, СОСК, 1890. - С. 17.

© М. Ураков, К. Ганиев, 2016

УДК 94/99

РЕМЕСЛЕННИЧЕСТВО НАСЕЛЕНИЯ ЗЕРАФШАНСКОЙ ДОЛИНЫ В КОНЦЕ Х1Х-НАЧАЛЕ XX ВЕКОВ

М.Ураков, К.Ганиев

Аннотация: В статье раскриты процессы развития народного ремесленничества местного населения Зерафшанской долины в конце XIX - начале ХХвв. На основе этнографических и исторических источников проанализирована состояния развития, таких отраслей ремесленничества как вышивание, ткачества, обработка кожи, производство архитектурных изделий и изобразительное искусство. Ряд этнографические и исторические источники и материалов впервые введены в научный оборот.

Ключевые слова: Народное ремесленничество, этнографические материалы, вышивание, ткачества, обработка кожи, сапожничество, изобразительное искусство.

© М. Ураков, К. Ганиев, 2016

Исторические науки UDC 94/99

HANDICRAFT-MAKING OF POPULATION IN ZERAFSHAN VALLEY IN THE LATE 19^ AND EARLY 20^ CENTURIES

M.Urakov, K.Ganiyev

Abstract. The article describes the developing processes of national handicraft of local population in Zerafshan valley in the late 19th and early 20thcenturies. On the basis of ethnographic and historical sources the developing processes of handicraft industries such as weaving, embroidering, tanning (leather processing), manufacture of architectural products and fine arts are analyzed. A number of ethnographic and historical sources and materials are introduced into scientific circulationfor the first time.

Keywords: National handicrafts, ethnographic materials, embroidering, weaving, tanning, architectural products, fine art.

© M.Urakov, K.Ganiyev, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.