CC BY
18>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
HAMZA HAKIMZODA NIYOZIYNING O'LMAS IJODIY MEROSI
*
>
Ataxodjayev Muhammadjon Muzaffarjon o'g'li
O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti "Drama teatri va kino aktyorligi
san'ati mutaxassisligi" magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.6698081
' t
Annotatsiya: teatr san'atining tashkil topishi hamda rivojlanishiga hissa qo'shgan yetuk ijodkor Hamza Hakimzoda Niyoziyning teatr ijodiy faoliyatiga qo'shgan hissasi va uning teatrdagi sahnalashtirgan spektakllari haqida boradi.
Kalit so'zlar: teatr, aktyor, spektakl, p'esa, obraz, xarakter, rejissor, drama.
Аннотация: Хамза Хакимзода, ведущий художник, внесший вклад в становление и развитие театрального искусства, рассказал о вкладе Ниязи в театральное творчество и его театральных постановках.
IT Т¥*Л¥¥ЛГ»¥ ТА ЛПАПП» таП^ПЛ ПТ/"Г£11Л
Ключевые слова: театр, актер, спектакль, спектакль, образ, персонаж,
*
ре иссер, драма.
Annotation: Hamza Hakimzoda, a leading artist who contributed to the formation and development of theatrical art, spoke about Niyazi's contribution to
theatrical creativity and his theatrical performances.
Keywords: theater, actor, play, play, image, character, director, drama.
> Cj
Hamza ijodi kо'pqirrali bо'lgani, u yaratgan asarlarning ba'zilari bizgacha yetib
kela olmay turgani hamon olimlarimizning qо'llarini bog'lab turgani ham haqiqatdir.
......... ., , ,...... .......
Hamza ijodi olimlarimiz tomonidan qanchalik tadqiq qilingan bо'lmasin hali u tugal
,11-1 , • ,11 -, 1- TT • 1 , 1 • 1- •• 1-1
r\ r-*i rin n+in I mn n-on лл t*i ллп a л/rhnk +nn Kni I Imnrr I/rrn 11 n aHi rln In \/fi
о'zlashtirilmagan qо'riqqa о'xshab turibdi. Uning ^'p^rmli ijodida taxti buzilmagan sahifalar topilishi ehtimoldan uzoq emas ^rinadi.
Hamzani teatrdan, teatrni Hamzadan ajratib bо'lmaydi. Hamza Oktabr inqilobi
tufayli bunyodga kelgan davlat teatr truppasiga boshchilik qilgan karvonboshidir. Bu karvonboshining vazifasi nihoyatda ulkan edi. Artistlar to'plash, rejissorlik qilish, qо'shiq yozib, kuy bastalash, eng muhimi yangi inqilob uchun xizmat qila oladigan p'esalar yaratishi kerak edi. Bular - siz endigina atak-chechak qilayotgan teatr
111 lr/л 1л l-\ Г» ' 1 m n fi ЛГЧ1 T T r» ' r»1 1 n rr V\ Л sr 1 n n "U AT T I I n Л71 Г7 л " nnn *ч 1м 1 п п
*
mavqeini kо'tarib bо'lmas edi. U о^т^ birgina "Boy ila xizmatchi" asari bilan
ш
Turkiston о'lkasida san'atimizning istiqbolini aniqlab bera bildi.
Bu asar zо'r ijtimoiy masala kо'tarishi, badiiyatning boyligi, obrazlarning puxta
i 1 > '«Л-* ^^ \ "1 >
ishlanganligi, personajlar aytadigan sо'zlarning о'ziga xosligi bilan dramaturgiyamiz
! и*
durdonasidir. Hamzaning teatr tashkil topishida xizmati shu qadar kattaki, bu zotni Globus teatrini yaratgan ingliz dramaturgi Shekspirga, о^ komediyalar yozib, rol
VJiUUUJ IV^Clll 11 11 y Cil CllgClll 11 IZ. Ul CU I ICllLU g I kjl IV^rvjpi 1 ¿3d, W ¿1 I4WI I IV^UI J Cll Cll у UZ.I и, 1 Ul
ijro etgan fransuz adibi Mol'erga, Moskva akademik Maliy teatrini 'Vz uyim" deb
bilgan dramaturg Ostrovskiyga о'xshatging keladi.
И| » j
u>,* ^ t<ns
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
"Rus-tuzem maktabini bitiгgan Badгiddin A'lamov 1914-16 yillarda o'zining
"Juvonmarg", "Ahmoq", "O'gay ota", "Boyvachcha" p'esalari bilan tanilgan Abdulla Badriy (1893-1936) edi. Mashxur Mannoy Uyg'ur, "Halima"ning muallifi G'ulom
• * - * - '^••••^j ' ■ ■ ■ ^ ¡ ¡ ¡ ¡ ¡t) ■ .... ^uj ^... Zafariylar ham Avloniy truppasidan chiqqan edilar. Qo'qonda ham bir qator
аи j
iste'dodli yoshlaг uyushgan edi. Teatrshunos M.Rahmonov 1915-yilning boshlarida maydonga kelgan Qo'qon teatri havaskorlari truppasi Abdurauf Samadov, Mahmud Tarasha Baratov, Abdulaziz, Xolmuhammad Oxundiy, A'zamxo'ja, Miïhomid
J»
! Ш-
Miгoqilov, Azimxo'ja Toshxo'jayev, Xasan Ermatov, Isoq Sodiqiy, Abdullajon kabilardan tarkib topganini aniqladi" [1. B. 313-314.]
1915-yilning sentabrida Avloniy tmppasi "Zahañi hayot"ni sahnalashtiгdi. Drama 1915-yilda yozilgan. 1916-yilda bosilib chiqqan. Qo'qonda birinchi marotaba 1915-yilning 22-oktabrida o'ynalgan. Binobarin, uni birinchi sahnaga qo'ygan Avloniy truppasi bo'ldi. Avloniy dramani 1915-yilgi Farg'ona sayohatidan olib qaytgan bo'lishi ehtimoldan uzoq emas. Teatrshunos M.Rahmonov, yuqorida tilga
r\] in rvon Vi4r\Ki A o Unm xro Л v rl Am\f m пплопКпН o ri n i n rr r\ 'rrvnnil inlii rrntmf K/^v c 1 rvnn
olingan kitobida Hamza va Avloniy munosabatlarining o'rganilishi zarur bo'lgan
masala sifatida alohida ta'kidlagan edi. Darhaqiqat, XX asr o'zbek madaniyatining dongdor vakili Hamza bilan o'z ijodi va faoliyatini yoshi va muhiti taqozosiga ko'ra ertaraq boshlagan uning iste'dodli, zahmatkash zamondoshi Avloniyni bir-biriga
ïw -
yaqinlashtiradigan jihatlar ko'p. Ularning har ikkisi ham Muqimiy va Furqat boshlab bergan demokratik adabiyotning munosib davomchilari sifatida maydonga chiqdilar. Har ikki shoir dunyoqarashining shakllanishida 1905- yil voqealari, ilg'or zamondoshlar katta rol o'ynadi. Birinchi rus revolutsiyasi har ikki adibning milliy-ijtimoiy, aytish mumkin-ki, inqilobiy faoliyatida burilish nuqtalaridan bo'ldi.
Hamzashunos olimlar uning 1909-1910 yillarda Toshkentda yashaganini
ma'lum qiladilar. Bu vaqtlarda Avloniy taraqqiyparvar, ma'гifatchi sifatida tanilib qolgan edi. Chunonchi, 1904-yilda Mirobodda yangi tipdagi maktab ochgani, u haqida gazetalarda maqolalar bosilgani, 1909-yilda "milliy hasrat va nadomatlardan iborat" she'ñarimi maktab o'quvchilariga mo'ljallab, majmua holida nashr ettirgani,
m.
nihoyat "Shuhrat" gazetasidagi redaktorligi Hamzaning diqqatini tortmagan bo'lishi ehtimoldan uzoq. Ular birinchi marotaba mana shu 1909-1910 yillarda tanishganlar degan taxminga asos bor.
Hamza va Avloniyga yana qaytadigan bo'lsak, 1914-yil 4-aprelda Toshkentda "Sadoyi Turkiston" gazetasining 1-soni bosilib chiqdi. Bor-yo'g'i 66-soni chiqib, bir
yilcha davom etgan bu gazeta Hamza va Avloniy munosabatlarida alohida sahifa
11 > "^i^4 ^^ i 1 > bo'lgan deb taxmin qilish mumkin. Negaki, har ikki adib ham unda faol ishtirok
etgan edilar. Atoqli Hamzashunos Laziz Qayumovning aniqlashicha, Hamzaning shu
gazetada 1914-yil, 11-may, 2-sonida chiqqan "Ahvolimiz" she'ri uning matbuotda
bosilgan birinchi asaridir. [2. B. 13.]
; >;> > >q ] - )> >
a > j
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Hamzaning "Sadoyi Farg'ona" gazetasining 1914-yil 21-may sonida bosilgan
_ _
"Muhammas bar gazeli Avloniy Toshkandiy"si ham ikki adib ijodiy hamkorligiga guvoh bo'lib turibdi. Bu hamkorlik samaralarini ularning boshqa janrlardagi asarlarida ham topish mumkin. U birinchi navbatda, xalqning keng qatlamlariga teran razm tashlashda, jamiyatning adolatsiz qurilganini, haqsizlik avjga minganini, mehnatkashning tirikchiligi toqat qilib bo'lmaydigan darajaga kelganini qat'iyat va izchillik bilan o'quvchiga yetkazishda ko'rinadi.
Hamzaning 1905-yilgi rus revolutsiyasidan keyinoq Turkistonga Qozon,
o^o j j 1 0
Samara, Orenburg kabi shaharlardan kelib kolgan progressiv ruhdagi rus, tatar ziyolilari, o'qituvchilari bilan aloqa bog'lashi, ilg'or rus adabiyoti va madaniyatini o'rganishi, ayniqsa maorif sohasida Abdulla Tukmullin kabi ayrim ilg'or fikrli tatar maorif xodimlari bilan tanishuvi bu sohada muhim ahamiyatga ega bo'ladi. O'zining yozishicha, 1908-yillardan keyinroq bu odam bilan tanishuv, suhbatlar she'rlarining inqilobiy tus olishiga, 1905-yilgi revolutsiyaning moxiyatini anglab olishga yordam bergan. [3. B.] O'sha vaqtlarda Turkistonga kelgan rus, tatar teatr va konsert
truppalarining Qo'qondagi tomoshalari Hamzada katta taassurot qoldirgan. U do'sti Bo'ronboy orqali Abdulla To'qay she'rlarining mohir ijrochisi Komil Mutiy bilan tanishib, undan saboq va maslahatlar olgan. [4. B.] Buning natijasida u endi ijtimoiy-
siyosiy mavzularda "Ahvolimiz", "Eshonlarning holidan", "Zaharli hayot", "Yangi saodat yoki milliy roman" kabi asarlar yoza boshlaydi. Bu davrda uning ijodi faqat g'oyaviy-tematik jihatdangina emas, janr jihatdan ham boyib boradi. Hamza ijodida ijtimoiy-siyosiy lirika, ijtimoiy-satira, realistik ruhdagi proza va sahna asarlari keng
o'rin ola boshladi. Asarlarining tili va uslubi ham xalq hayotiga yanada yaqinlashdi.
„ .......... , ........... . . .
Bunda shubhasiz birinchi navbatda o'zbek xalqi ijtimoiy-siyosiy xayotidagi yangi
. , , с л ■ л л....., с , 1-1-1
а г7ггопп hmt* \ т г~\ т m о тго агг то о г\ о Ки га+1 m 1 тт n a i I a At* nti n-nnmn Ki I nn KifAn
o'zgarishlar, yozma va og'zaki adabiyotimizning ilg'or an'analari bilan birga tatar revolutsion demokrat shoiri Abdulla To'qayning ta'siri kuchli bo'lgan. Buni Hamzaning "Qizlar va yigitlar dialogi", "Maktublar", "Ramazon", "Sog'inish", "Eshon o'pkasi", "Ishchilar, uyg'on!" she'rlari bilan Abdulla To'qayning "Tovush haqqinda", "Bugun bayram", "Nasihat", "Eshonning zori" she'rlaridagi yaqinlikdan sezish mumkin.
Professor Abdurahmon Sa'diy, tarjimon va yozuvchi Zarif Bashir o'zbek, tatar
A W m n + kn r»-fi n n Ii 1 rn I n t-i /~l n Kn-t« -il 7- In a/ r> I s^t n 1 -f\ rr I_I n T n l\ /1 -t 11*7 n -111 v U i-m ■ îUrt m /~l r» t T A K/-I11 I I r»
matbuoti sahifalarida har ikki xalqning Hamza, Mirmuxsin Shermuhamedov, Abdulla
To'qay, Majid G'ofuriy, Olimjon Ibrohimov kabi vakillari ijodini keng targ'ib qilib, tatar-o'zbek adabiy aloqalarining rivojlanishi, shuningdek Hamza, Abdulla Qodiriy ijodlarining Tataristonda tarqalishida katta xizmat qiladilar. [5. B. 202.]
Bu hollarning hammasi o'z navbatida yangi revolutsion o'zbek adabiyoti va teatr san'ati yutuqlarining Volgabo'yi xalqlari o'rtasida tobora kengroq yoyilishi, ayniqsa Hamzaga g'oyaviy jihatdan yaqin bo'lgan Olimjon Ibrohimov, Majid
♦ ¡>
>q ] i )> >
U>,* ^ №
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
G'ofuriy kabi tatar, boshqird revolutsion shoir va yozuvchilari orasida katta qiziqish
#
uyg'otishga sabab bo'ldi.
Hamzashunoslik o'zbek sovet adabiyotshunosligining muhim tarkibiy qismi sifatida o'z taraqqiyotida oddiylikdan murakkablikka, yuzakilikdan chuqur ilmiylikka tomon ko'tarila bordi. Hamzashunoslik ilmida ham ko'p millatli sovet adabiyotshunosligi qo'lga kiritgan barcha yutuqlar o'z aksini topdi. B.A.Pestovskiy, Shokir Sulaymon, Abdurahmon Sa'diy, N.Mironov Hamza ijodining dastlabki
! Ш-
tadqiqotchilaridan hisoblanadilar. Ayniqsa B.A.Pestovskiy va Shokir Sulaymon 20-yillarda yozgan ba'zi maqolalarida Hamzaning ayrim asarlari haqida fikr yuritib, otashin shoir ijodiga haqli ravishda baho berdilar. Biroq, 20-yillardagi barcha tadqiqotchilar ham Hamza ijodiga to'g'ri, holisona baho berdi, deb bo'lmaydi. Bu yillarda Hamza ijodini ataylab kamsitishga uringanlar ham, u jadid adabiyotining namoyondasi deb qoralaganlar ham bor edi1. [6. B. 45.]
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, so'nggi davrlarga kelib Hamzashunoslik
lltYII РП1Л ' 0+1rr\f 11ЛП1Л1 nniimir irr» Г»1л ' T T ПРЛ01ПП l/£in ÎY 1/Г\Ч О m 1 1 1ГЛГ1+11Т7л1л1
ilmi san'atkor ijodini chuqur va ob'ektiv tadqiqot asosida keng ko'lamli yorituvchi
qator salmoqli asarlar - tanqidiy-biografik ocherk va monografiyalar, o'quv qo'llanmalari va adabiy maqolalar to'plami, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari bilan boyidi. Y.Sultonov, R.Po'latov, A.Boboxonov, X.Nazarova, M.Amino valarning
»
m?
nomzodlik, Laziz Qayumovning doktorlik dissertatsiyasi ana shu yutuqlar jumlasidan bo'lib, ularda Hamzaning hayoti, dunyoqarashi va ijodining turli qirralari ijtimoiy jamiyatimiz tarixi va yangi adabiyotimiz taraqqiyoti bilan bog'liq holda tahlil qilinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Rahmonov M. O'zbek teatri tarixi, XVIII asrdan XX asr avvaligacha, -T.: Fan, 1968.
2. Qayumov L. Inqilobiy drama. -T.: G'.G'ulom, 1970.
3. Sultonov Y. Hamza Hakimzoda Niyoziy haqida muhim hujjat. O'zbek tili va adabiyoti, -T.:1963. № 1.
4. Shokir Sulaymon. // Hamza Hakimzoda - revolyusiya shoiri. // Guliston, 1939, № 2.
5. Ismoilov B. // Oktabr tongida tug'ilgan teatr. // Sharq yulduzi, 1975, №
2.
6. "Hamza haqida maqolalar" to'plami, -T.: 1960.
j>J> >
Ы >
_
-
1 "Hamza haqida maqolalar" to'plami, -T.: 1960, 45-b.
- и -к- ^ >
is* ч
99
