CC BY
0УДК 34-342 МРНТИ 10.15
ХАЛЬЩ ДЕПУТАТТАРЫ КЕНГАШТАРДЬЩ ЦЫЗМЕТШДЕГ1 АЦПАРАТЦА Ц¥ЦЫЩТЫ ЦАМТАМАСЫЗ ЕТУДЩ КОНСТИТУЦИЯЛЫЩ МЭСЕЛЕЛЕР1
КУАТБЕК ГУЛНАР КУАТБЕКОВНА
^укьщ магистрi, ага окытушысы Б^ИТУ, «^укьщ» кафедрасы, Орал каласы ^азакстан Республикасы
АЗБАСАРОВ АБЫЛАЙХАН АБАЕВИЧ
Б^ИТУ, «^укьщ» кафедрасы, Орал каласы Сот - прокурорлы; кызмет БББ 2-курс студентi
АСЦАП НУРБОЛ АРМАН¥ЛЫ
Б^ИТУ, «^укьщ» кафедрасы, Орал каласы Сот - прокурорлык кызмет БББ 2-курс студент
Аннотация. Furumu мацалада Озбекстан Республикасыныц Конституциясыныц нормаларын талцылау, оныц 1ш1нде эрб1р азаматтыц ацпаратца ашыцтыцца цол жетюзушц цажеттшт туралы зерттелген. Зерттеудщ нэтижестде осы цатынастарды реттейтт зацдармен нормалардыц заман талабына сай мемлекеттт органдардан, сонымен цатар халыц депутаттары кенгаштардан вздер1не цажетт1 ацпаратты алудагы ашыцтыцты цамтамасыз етудгц мэселелерг жэне оны шешудгц жолдары царастырылган.
Клт свздер: Конституция, ацпарат, норма, ашыцтыц, цолжет1мд1л1к.
Аннотация. В научной статье исследуется обсуждение норм Конституции Республики Узбекистан, в том числе о необходимости доступа каждого гражданина к информации. В результате исследования законами, регулирующими эти отношения, рассмотрены вопросы обеспечения прозрачности в получении необходимой информации от государственных органов, а также от народных депутатов Кенгашей и пути ее решения.
Ключевые слова: Конституция, информация, норма, прозрачность, доступность.
Annotation. The scientific article explores the discussion of the norms of the Constitution of the Republic of Uzbekistan, including the need for every citizen to access transparency in information. As a result of the study, the issues of ensuring transparency in obtaining the information they need from state bodies, as well as people's deputies from kengash, in accordance with the requirements of modern legislation regulating these relations, and ways to solve it are considered.
Keywords: Constitution, information, norm, transparency, accessibility.
Эзбекстан Республикасы Конституциясыныц нормаларын талцылау барысында оларды одан эрi жетiлдiруге деген жаца кажеттшктер ^ннен ^нге ест тур. Осындай кажеттшктердщ бiрi эрюмшц мемлекетпк органдардыц, оныц шшде халык депутаттарыныц кызмет! туралы акпаратка кукыгын камтамасыз ету болып табылады. Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, осы кукыкты юке асыруда кайшылык бар, оны жою Эзбекстан Республикасыныц Конституциясына тYзетулер енriзудi талап етедь
Эзбекстан Республикасы Конституциясыныц 29-бабында колданыстагы конституциялык курылыска жэне зацда кезделген баска шектеулерге карсы багытталган акпаратты коспаганда, кез келген акпаратты iздеу, алу жэне тарату кукыгы берiлген. Бул
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кукык кез келген азаматтьщ аппарат алуга оны таратуга, колдануга руксат беретш кукыгы болып табылады, ягни осы кукыктыц 6ipi мемлекеттiк органдардыц кызмет туралы акпаратка кол жеткiзу деп танылады.
Мемлекеттiк органдардыц, оныц iшiнде халы; депутаттарыныц кецгашыныц кызмет туралы эрбiр акпаратка кол жеткiзу тэсiлдерi мен тэртiбi мМемлекеттiк билiк жэне баскару органдары кызметшщ ашыктыгы туралы" 2014 жылгы 5 мамырдагы № 0РЗ-З69, "Акпаратка кол жетюзудщ кепiлдiктерi мен бостандыгы туралы" 1997 жылгы 24 сэуiрдеri №400-1 "Акпарат бостандыгыныц кагидаттары мен кепiлдiктерi туралы" 2002 жылгы 12 желтоксандагы № 439-II зацдарында айкындалган,.
Сонымен катар, Эзбекстан Республикасыныц Конституциясыныц 30-бабына сэйкес, кейбiр зац актiлерiне мемлекеттiк органдардыц кызметi туралы акпаратка кол жетюзу тек азаматтарга гана камтамасыз етiледi, ягни эрюмнщ акпаратка кукыгы шектеледi. Бул кемшiлiктердi жою осы нормаларды егжей-тегжейлi талдауды жэне оларга кажеттi тYзетулер енгiзудi талап етедi.
Эзбекстан Республикасыныц Конституциясыныц 30-бабына сэйкес Эзбекстан Республикасыныц мемлекетпк органдары, когамдык бiрлестiктерi мен лауазымды адамдары азаматтарга олардыц кукыктары мен мYДделерiн катысты кужаттармен, шешiмдермен жэне езге де материалдармен танысу мYмкiндiгiн гана камтамасыз етуге мiндеттi. Ал 2002 жылгы 12 желтоксандагы № 439-II" акпарат бостандыгыныц кагидаттары мен кепiлдiктерi туралы " Зацныц 8-бабыныц екiншi белiгiнде бул субъектiлер мен азаматтардыц езiн-езi баскару органдары эркайсысына зацнамада белгiленген тэртiппен оныц кукыктарын, бостандыктары мен зацды мYДделерiне катысты акпаратпен танысу мYмкiндiгiн камтамасыз етуге мшдетп.
2002 жылгы 12 желтоксандагы № 439-II "акпарат бостандыгыныц кагидаттары мен кепiлдiктерi туралы" Зацныц 8-бабыныц екiншi белшнде керсетiлген ереже "Дербес деректер туралы" зацда да камтамасыз етшген. Тутастай алганда, материалдар адамныц кукыктары мен мYДделерiне катысты материалдар немесе дербес деректер сондай ак мемлекетпк органдар кол жеткiзудi камтамасыз етуi тиiс когамдык мYДденi бiлдiретiн акпарат та болуы мYмкiн.
"Акпарат бостандыгыныц кагидаттары мен кепiлдiктерi туралы" 2002 жылгы 12 желтоксандагы № 439-II зацда когамдык кызыгушылык тудыратын акпарат шшара айкындалган. Осы Зацныц 8-бабыныц екiншi белiгiне сэйкес мемлекетпк билiк жэне баскару органдары, азаматтардыц езiн-езi баскару органдары, когамдык бiрлестiктер жэне баска да мемлекеттiк емес коммерциялык емес уйымдар мен лауазымды тулгалар колжетiмдi акпараттык ресурстар куруга, пайдаланушыларды азаматтардыц кукыктары, бостандыктары мен мшдеттер^ олардыц кауiпсiздiгi жэне когамдык мYДденi бiлдiретiн баска да мэселелер бойынша жаппай акпараттык камтамасыз етудi жYзеге асыруга мiндеттi.
"Дербес деректер туралы" Зацныц 30-бабына сэйкес дербес деректер субъекпа, ягни, дербес деректерге жататын жеке тулганыц меншiк иесшщ (мемлекеттiк органныц, дербес деректер базасын иелену, пайдалану жэне оган билш ету кукыгы бар жеке жэне (немесе) зацды тулганыц) жэне (немесе) оператордыц (дербес деректердi ецдеудi жYзеге асыратын мемлекеттiк органныц, жеке жэне (немесе) зацды тулганыц) болуы туралы бшуге кукыгы бар), сондай-ак езшщ дербес деректерiн жэне олардыц курамын Yшiншi тулгадан сурау салу бойынша меншш иесiнен жэне (немесе) оператордан дербес деректердi ецдеу туралы акпарат алуга кукылы. Осы Зацныц 31-бабында меншiк иесiне жэне (немесе) операторга осы кукыктарды камтамасыз ету мшдеп жYктелген. Сонымен катар, "кукыктык акпаратты тарату жэне оган кол жеткiзудi камтамасыз ету туралы" 2017 жылгы 7 кыр^йектеп №ЭРЗ-443 Зацында кукыктык акпарат беру субъектiлерi шектелген. Осы Зацныц 5-бабына сэйкес тек азаматтар гана кукыктык акпаратты кедергiсiз iздеуге, алуга жэне таратуга кукылы.
кукыктык акпарат когамдык мYДденi камтамасыз етед^ сондай-ак ол 2014 жылгы 5 мамырдагы № ЭРЗ -369 "мемлекетпк билш жэне баскару органдары кызметшщ ашыктыгы туралы" Зацга сэйкес барлыгына ашык болуы тиiс.
Сондай-ак, "мемлекетпк билш жэне баскару органдары кызметшщ ашыктыгы туралы" 2014 жылгы 5 мамырдагы № ЭРЗ -369 жэне "Акпаратка кол жетюзудщ кепiлдiктерi мен еркшдш туралы" 1997 жылгы 24 сэуiрдеri № 400-I зацдарына сэйкес эрюмнщ жария органдарга акпарат беруге сурау салуга кукыгы бар.
Эзбекстан Республикасыныц Конституциясыныц 29-бабы колданыстагы конституциялык курылыска жэне зацда кезделген баска да шектеулерге карсы багытталган акпаратты коспаганда, кез келген адамга кез келген акпаратты iздеу, алу жэне тарату кукыгын бередi. Демек, Эзбекстан Республикасыныц Конституциясыныц 30-бабында Эзбекстан Республикасыныц мемлекетпк органдары, когамдык бiрлестiктерi мен лауазымды адамдары эркайсысына олардыц кукыктары мен мYДделерiне катысты кужаттармен, шешiмдермен жэне езге де материалдармен танысу мYмкiндiгiн камтамасыз етуге мшдетп екенiн белгiлеу кажет.
Эзбекстан Республикасыныц Конституциясыныц 30-бабына жогарыда керсетiлген тузету 2017 жылгы 7 кыркYЙектегi №ЭРЗ-443 "кукыктык акпаратты тарату жэне оган кол жеткiзудi камтамасыз ету туралы" Зацга жэне баска да зац актшерше езгерiстер енгiзу Yшiн кукыктык непз болады. Сондай-ак, бул норма халык депутаттарыныц Кенгаштардыц кызметiндегi ашыктык туралы зацнама нормаларын iске асыруга да эсер етедi.
Жергiлiктi Кенгаштардыц регламенттершде ашыктык пен жариялылык олардыц кызметшде басшылыкка алатын кагидаттарыныц бiрiмен айкындалган. ^огамдьщ катынастарды дамыту бiр жагынан мемлекетгiк органдардыц ашыктык тетшн жетiлдiрудi талап етедi, екiншi жагынан кажетп жагдайлар мен куралдарды езi жасайды. Нормашыгармашылык, бюджеттiк жэне баска да баскарушылык кызметтiц кYPделенуi мемлекетпк органдардыц кызметш одан эрi ашык етудi талап етедi, ал Интернет технологиялардыц каркынды дамуы кYтiлетiн нэтижелерге кол жетюзуге мYмкiндiк бередi.
Алайда, жергшкп Кенгаштардыц ашыктык жай-кYЙiн зерделеу олардыц зацнаманыц тиiстi нормаларын орындамау, интернет пен баска да технологиялардыц жепспктерш толык келемде пайдаланбау жагдайларын аныктауга мYмкiндiк бердi, атап айтканда, аудандык калалык халык депутаттары Кенгаштарыныц ездерiнiц веб-сайттары жок.
Бул жагдайдыц себептерiнiц бiрi- Эзбекстан Республикасыныц Конституциясыныц 30-бабында акпарат алу кукыгын камтамасыз ету азаматтармен шектелген, бул "ашыктык туралы" 2014 жылгы 5 мамырдагы № ЗРУ-З69, 1997 жылгы 24 сэуiрдегi № 400-i, 2002 жылгы 12 желтоксандагы № 439-II "Акпарат бостандыгыныц кагидаттары мен кепiлдiктерi туралы " мемлекетпк билш жэне баскару органдарыныц кызметi туралы зацдардыц нормаларын iске асыруга кедергi келпредь
ЖYргiзiлген зерттеу нэтижелерi Эзбекстан Республикасыныц Конституциясын жэне мемлекеттiк органдар кызметшщ ашыктыгы туралы зацнаманы жетiлдiру Yшiн мынадай усыныстар мен пiкiрлердi усынуга мYмкiндiк бердi:
1) Эзбекстан Республикасы Конституциясыныц 30-бабы мынадай редакцияда жазылсын:
"30-бап.
Эзбекстан Республикасыныц мемлекеттiк органдары, азаматтардыц езiн-езi баскару органдары, мемлекеттiк емес коммерциялык емес уйымдары мен лауазымды адамдары эркайсысына оныц кукыктары мен зацды мYДделерiне катысты кужаттармен, шешiмдермен жэне езге де материалдармен танысу мYмкiндiгiн камтамасыз етуге мшдетп";
2) 2017 жылгы 7 кыр^йектегг №ЭРЗ-443 "кукыктык акпаратты тарату жэне оган кол жеткiзудi камтамасыз ету туралы " 5-баптыц екiншi белiгi мынадай редакцияда жазылсын:
«Эрюмнщ кукыктык акпаратты кедерпаз iздеуге, алуга жэне таратуга кукыгы бар».
3) Аудандык жэне калалык Халык депутаттарыныц Кецгаштарыныц веб-сайттарын куру. Азаматтардыц акпарат алу кукыгын камтамасыз ету Yшiн жергшкп Кенгаштардыц халык депутаттарыныц веб-сайттарын ашуды жэне когамдык мYДденi бiлдiретiн барлык акпаратты усынуды талап етедi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Эзбекстан Республикасыныц Конституциясы / / Эзбекстан Республикасы зацнамасыныц ¥лттык дереккоры https://lex.uz/ru/docs/35869.
2. Колобаева Н. е. билш органдарыныц кызмет туралы акпаратка кол жеткiзу кукыгы / / Ресей кукыгы: бшм, тэж1рибе, гылым. 2015. №1 (85). - Б. 17.
3. "Акпарат бостандыгыныц кагидаттары мен кепiлдiктерi туралы" Эзбекстан Республикасыныц 2002 жылгы 12 желтоксандагы № 439-II Зацы / / Эзбекстан Республикасы зацнамасыныц ¥лттьщ дереккоры https://lex.uz/ru/docs/52709.
4. Эзбекстан Республикасыныц 2019 жылгы 2 шшдедеп № ЗРУ-547 "Дербес деректер туралы" Зацы / / Эзбекстан Республикасы зацнамасыныц ¥лттык дереккоры https://lex.uz/ru/docs/52709.
5. Закон Республики Казахстан от 16 ноября 2015 года за №401 -V «О доступе к информации» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 18.11.2022 г.) //
6. Siebers V., Gradus R., Grotens R. Citizen engagement and trust: A study among citizen panel members in three Dutch municipalities //The Social Science Journal. - 2019. - Т. 56. - №. 4. -С. 545-554.
7. Жанузакова Л. Т. Организационно-правовые проблемы участия населения в местном самоуправлении //Вестник Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан. - 2013. - №. 4 (32). - С. - 16. (15-19)
8. Диденко О. Обзор Закона Республики Казахстан «О доступе к информации» // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=35514157&pos=1;-16#pos=1;-16.
9. Юлдошев А. (2020) фукароларни жамият ва давлат ишларини бошкаришда иштирок этиш ермукукини тамминлашнинг долзарб масалалари. - Еркукык тадкикотлар ата электронды журналдар (www.tadqiqot.uz ), №12, 22-32.
10. Корченкова, Н. (2000)казiргi демократияныц талабы ретшде акпараттык ашыктык принцип / / Нижний Новгород университетшщ хабаршысы. Лобачевский де емес. Серия: ^укык, №. 1, 125.
