CC BY
23УДК 929
Хафуз Осман Мурасов (1882-1926) ве аилеси
Исмаил Асаногълу Керим
(Крымский инженерно-педагогический университет)
Аннотация: В статье на основе архивных источников, воспоминаний близких родственников, а также информаций, почерпнутых из периодических изданий и книг начала XX века, впервые делается попытка разработки научной биографии известного крымскотатарского публициста и общественного деятеля Османа Мурасова.
Ключевые слова. Газета «Миллет» (1917-1920), Осман Мурасов, крымскотатарский фольклор, история крымскотатарской литературы.
Мурасовлар аилеси иле танышмакъ ве манъа меракълы олгъан кечмишимизнинъ базы левхаларыны айдынлатмакъ ние-тинен Осман Мурасовнынъ къызы Леман ханымгъа биринджи мектюбимни 1991 сенеси майыс 19-да ёллагъан эдим. Сонъра 1999 сенеси майыс 17-де айрыджа оларакъ Осман Мурасовнынъ огълу Чингиз бейге мектюп язгъан эдим. Адам энди аятта ол-магъаныны бильмедим. Ама бу мектюплернинъ нетиджесинде шу вакъытлары, даа догърусы 2000 сенеси, Краснодардаки эски къоншулары Диляра Ибрагимова Чингиз агъанынъ топлагъан аиле архивини манъа такъдим этти.
Осман Мурасов халкъымызнынъ белли зиялысы, джемаат-чысы, оджа, фольклорджы ве мухаррири эди. 1926 сенесининъ бааринде вефатындан сонъ, къадыны дёрт баланы бакъмакъ ичюн девлеттен маддий ярдым алмагъа арекет эткенде, къоджасынынъ 23-йыллыкъ оджалыкъ стажы белли ола. Яни Осман Мурасов 1903 сенесинден Къырымда оджалыкъ япып кельгендир. Эм де муаллимлиги заманында, 1918 сенеси Кезлеведе оджаларнынъ курсларында дерс бериркен, шу курсларда окъугъан Ава Шерфе
Аппазова иле танышып 1920 сенеси эвлене. Бу онынъ экинджи эвлилиги эди. Биринджи дефа 1910-нджы сенелери Кефе ше-эринден бир къызгъа эвлилигинден 1912 сениси Ягья огълу догь-гъан эди. Сонъундан, 1921 сенесинден башлап (Ава Шерфе кен-дисининъ Леман къызыны догъгъан сонъ), Ягьяны да озь аилеси-не алгъандырлар. Аслында, къайд эткенимиз киби, Осман Мура-совнынъ дёрт эвляды олгъандыр: 1. Ягья (1912 сенеси догъумлы), Леман (1921 с.д.), Эскендер (1924 с.д.) ве Чингиз (1926 с.д.).
Осман Мурасовнынъ къартдедеси (бабасынынъ къартбаба-сы) польша татарларындан олып, сойады «Мирасович» эди. Со-нъра сыра буларакъ Кьырымгьа, Кефеге, коче ве вакътынен фа-милиясы руслаштырылып «Мурасов» шеклини ала. Кьырымдан Польшагьа тюшкенлери хусусында кьартбабалары бойле хатыр-лар экен. Кьырым ханы ве Украина гетманы бераберликте аскер чыкьарып Польшагьа кьаршы арбий сеферде булунгьанда, ас-керлер сюрюсининь аркьа кьысымларында эснаф такьымы бар эди. Яни о заманда саваш эснасында гьает керек олгъан къайыш-чылар, налбандлар, араба ве силя тамирджилери ве дигерлери. Лех аскерлери тамам шу такьымгьа уджюм этип, оларны эсирге алгьанлар. Осман Мурасовнынъ эски сойларындан кимселер де шу эснаф такьымында экенлер. Айткьанларына коре, Польша-нынь бир шеэрчигинде шимди де о эснафларнынь сойлары яша-макьталар.
Чингиз агьа бабасынынь догьгьан йылыны кьарарнен бель-гилеген эди. Бабасы анасындан кьарарнен 13 яшына буюк экен. Анасы Ава Шерфе Аппазова 1895 сенеси Акьмесджитте догьгьа-ны белли. Демек 1895-тен 13-ни чыкьарсакь, 1882 ола. Яни Осман Мурасов тахминен 1882 сенеси догьгьандыр. Эм бу тарихче-ни Чингиз агьа соньундан бастыргьан озюнинь бир макьалесин-де де эсас оларакь кьуллана [7]. Аньлагьанымызгьа коре, Осман Мурасов Кефеде догьып мектеп чагьыны да Кефеде кечире. Со-ньра Москвада окьуй. Археология экспедициялары такьымынен Мысыр ве Орта Асияда (Самаркандда) булуна, арапчаны огрене, Кьуран-и Керимдеки сурелернинь мундериджесини сербест терджиме эте, ве Кьуранны 7 яшындан эзберден бильгени ичюн «Хафуз» намыны ташый. Бу ал, яни динге меракь ве бу ёлда иле-рилеме, соньундан оны «Кьырым мусульманлары» адлы куньде-
лик газетасынынъ (1919-1920) баш мухаррири олмасына кетире [2, с. 13; 3, с. 29-30; 5].
Москвада окъугъан вакъытта, студентлернинъ демонстра-цияларында иштирак эте. Ве атта бир дефасында жандармалар тарафындан яралана. Къырымгъа къайткъан сонъ, чешит мектеп-лерде рус тилинден дерс бере.
1914 сенеси С.-Петербург университети шаркъ тиллери фа-культетининъ яш алими ве оджасы Павел Александрович Фалев Къырымда ильмий командировкада булуна [7, с. 234]. О, А.Н. Са-мойловичнинъ вастасынен эльде эткен къырымтатар аталар сёз-лери топлангъан учь эльязманы бир китап шеклинде неширге азырлай. Эльязмаларнынъ бириси, А.А. Боданинскийнинъ топ-лагъан 521 аталар сёзлери джыйынтыгъы. Экинджиси, Осман Мурасовнынъ топлагъан 305 аталар сёзлери ве Э.Л. Мартино-нынъ 54 аталар сёзлеринден ибарет джыйынтыкълары эдилер. О вакъытлары Осман Мурасов рус окъуйыджыларыны козь огюне аларакъ, топлагъан аталар сёзлерининъ ярысыны кирил харфле-рине транслитерациясыны япмагъа етиштирген. П.А. Фалевнинъ хаберине коре, эльде эткен учь эльязманынъ кирилджеге энъ ях-шы транскрипциясыны Осман Мурасов япкъан. «Онынъ (Мурасовнынъ) транскрипциясы гъает акъылане ве мантыкъкъа уйгъун оларакъ япылгъандыр» - дей П.А. Фалев [9, с. 1]. Осман Мурасов кенди эльязма джыйынтыгъынынъ кириш сёзюнде топлагъан аталар сёзлерининъ Кефе, Ор-Къапы ве Кезлеве уездлерине аит олгъаныны къайд эте [9, с. 2].
Вакъты олмагъаны себебинден, О. Мурасов топлагъан ата-лар сёзлерини рус тилине чевирмеген [9, с. 7]. Кене де кириш сё-зюнде авам халкънынъ агъзында надир (сийрек) сёзлер расткель-генини анълата. Меселя: «чалмап=чайнаярак» (жевать), «кын-даг=чоджугу саран без» (пеленки), «джорме» (чабла туттургъан учкъурлар - И.К.)1, «кымырска=чекирге» (саранча, сверчок, кузнечик)2, «мефа=вефа» (верность). Къырымда аталар сёзлерининъ кениш бир медений мейдан алгъаныны ве буюк эмиетини анъла-
1 Бу сёзнинъ манасыны П.А. Фалев Петербургда яшагъан къырымлы Менсеит Джемилевден сорап бильген.
2 П.А. Фалевнинъ хаберине коре, башкъа къырымлыларнынъ анълаткъанлары киби, «кымырска» - «муравей» демектир.
таракъ, Осман Мурасов балалыкъ ве генчлик чагъында, 18901900 сенелери, корьгенлерини тариф эткенде, Кефе ве Ор-Къапы уездлеринде аталар сёзлери айтышмаларынынъ саатлердже ярышмалары биле олып кечкенлерини анъа3. Къырымтатар ата-лар сёзлерини тюркче аталар сёзлеринен къыяс эте ве буларнынъ китаплар, улемалар ве къонушмалар вастасынен тюркий халкълар арасында юрютильгенлерини анълата.
Корьгенимиз киби, О. Мурасов рус тилинден оджалыгъынен берабер къырымтатарджанен де айрыджа мукеммель огърашып, махсус аталар сёзлери джыйынтыгъыны да азырлап А.Н. Самой-лович ве П.А. Фалевге нешир ичюн такъдим эткендир.
Окъувгъа ве бильгиге буюк истеги олгъаныны кендисининъ турмушы иле багълы бойле бир эпизодда да коремиз. Биринджи эвлилигинде озь кефели ханымыны окъутмакъ ичюн алып кетед-жек олып огърашты. (Къырымнынъ башкъа шеэринеми, Авро-пагъамы, Русиегеми, белли дегиль). Лякин яш къадынынынъ эбе-вейнлери, яни ана-бабасы бунъа шиддетли суретте къаршылыкъ косьтерип, атта огълу Ягьяны бир яшында экен, онъа ташлап, къызыны айыргъанлар. Юкъарыда къайд эткенимиз киби, Ягья 1921 сенесине къадар О. Мурасовнынъ ана-бабасы янында олып, 1921 сенеси экинджи къарысы Ава ханымнынъ истегинен аилеге алынгъан эди.
1917 сенеси Осман Мурасовны джемаат арасында урьмет ве итибар къазанып ичтимаий ишлерде ог сафларда булунгъаныны коремиз. Биринджи Къурултайгъа намзетлер джедвели косьте-рильгенде, Кезлеве уезди Къоджамбакъ волости мусульманлары тарафындан берильген джедвельде биринджи язылып кимлиги бойле косьтериле: 1. Осман Мурасов: Къарье-и Къаранайман, Кезлеве уезди земствосы азасы ве Къоджамбакъ волостной земский управасы реиси [6, с. 515]. Айны сенеси Къаранайман ко-юнде ноябрь 15-те ачылгъан Нумюне-и иптидаий мектебининъ мудири сыфатында тайин олуна [6, с. 519].
Осман Мурасовнынъ язы-сызы меселесинде энъ фааль деври 1919-1920 сенелерине раст кельмекте. Чюнки бу девирде о, кунь-
3 О. Мурасовнынъ анълаткъан аталар сёзлери ярышмалары акъкъында тарифи толу шекильде къырымтатарджа терджимеде энди басылгъан эди [4].
де чыкъкъан «Mиллет» газетасынынъ баш м^аррирлигини ве кyньделик «Къырым мyсyльмaнлaры» газетасынынъ мyxaррир-лигини C.M. Mеметов иле бераберликте япмакъта.
2012 сенеси ф.и.н. Таир Нyреддиногълy Кирим тарафындан нешир этильген «Mиллет джевxэрлери» топламында Осман My-расовнынъ «Mиллет» газетасында (1917-1920) басылгъан 18 язы-сы ер алмакъта. Шу ерде берильген библиографияда да айны га-зетте басылгъан 20 парчасы косьтерильмекте.
Буларнынъ арасында чешит эснаф тешкилятлары ве олар-нынъ инкишаф ёллары акъкъындаки парча. Сонъра, айрыджа мектеп ве медреселер меселеси айдынлатылмакъта. Бу сонъкиле-ри xyсyсындa фикир юрютиркен, кесин шекильде бойле нетидже чыкъара: «Дюнья узеринде яшаян бутюн миллетлерин, ве алель-xyсyс биз - татарларын, энъ зияде иxтияджы олан бир шей вар исе, о да мектеп ве медреседир. Хэр шейден эввель мектеп, xэр иштен эввель медресе лязимдир. Mектеби, тaxсили маарифети ве xиссият-ы миллиеси олмаян бир миллет, миллет сайылмаюп, аякълар алтында эзильмекте ве тапталмакътадыр. Корюп кечир-дигимиз ве илериде текрар олмасы иxтимaлы ортадан котериль-меен Джиxaн мyxaребеси мектепли иле мектепсиз миллетлерин фаркъларыны бизе пек гузель бильдирди» [6, с. 680-681].
Биринджи Джжан дженкининъ замандашы олгъан Осман Myрaсов, кенди языларында Русие ве Русие ичерсинде Къырым-нынъ дурумы иле багълы ичтимаий-сиясий анализлерни буюк усталыкъ ве мантыкъле кечирмекте. Рус ватандашлары дженки арасында большевиклер тарафындан къырым xaлкъынынъ усь-тюнден тынмай сыдырылгъан «контрибуция»лар, «беязлар», гонъюлли ордулары тарафындан сыдырылгъан вергилер, булар-дан эввель чар акимиетининъ сыдыргъан «недоимка»ларыны ачыкълап келеджектеки фелякетлерни тaxминлей.
«Къырымтатарларнынъ xиджретлери» серлевxaлы буюкче бир язысындан корюнгени киби, Осман Myрaсов Къырым aрxи-влеринде булунгъан надир весикъаларны огренерек, ильмий инструментарий вастасынен Къырым Русие тарафындан запт этильген сонъ, насыл бир шекильде ерли xaлкътaн бошатылгъаныны буюк фаджиасы ве аджыныгъынен айдынлата.
Къырымда сиясий идаре меселелери мейдан алгъанда, Осман Myрaсов «Къырымын энъ эxэмиетли ве энъ эксериетли ве
энъ ишанчлы татар халкъынынъ мюмессиллерини (векиллерини -И.К.) унутмамалы, онлар тышта къалмамалары» ичюн къайгъыра [6, с. 551-552]. Идаре сайлав системаларыны бутюн инджеликле-ринен огренип, Къырымнынъ идаре сечимлеринде ерли халкъ-нынъ хакъларыны талабыны ортагъа чыкъара [6, с. 553-554].
Сиясий меселелерни теренден огренген Осман Мурасов, бир девлет эрбабы дереджесине котерилип этрафындаки къанлы чар-пышмаларны токътатмакъ ве къырым джемиетини келеджектеки буюк фаджиа ве фелякетлерден къуртармакъ меселесинде (къа-нун ишлееджек комиссиясынынъ векиллерине берильген «на-каз»гъа къошулып) тюшюнджелерини ве платформасыны бойле ифаде эте: «Къырым къытасынынъ дахилий (ич) мулький идареси демократик эсасы узерине мухтарий (автоном) бир тарзда идаре олунмасы... Къылынч, сюнгю диктатурасындан зияде хакимиет ве идаре эхалининъ фикир ве арзулары узерине истинат олунмасы... Сиясий хаят эсасы узерине сиясийлер афв-ы умумийнинъ илян ве иджра олунмасы, къытанынъ дахилий ве мулький идаре-лери... къанунлар муджиби иджра олунмакъ шартыйле шехэр ве земство киби ерли идарелере аит олмасы... Къырым къытасынынъ икътисадий джихэттен теракъкъиси зираата багълы ол-дугъындан, чалышан койлюлере верильмек шартыйле топракъ меселесининъ халь олунмасы. Къырым къытасынынъ санат, харис (экинчилик - И.К. ) ве тиджарет усулларынынъ махв олун-масына рагъмен, амеле (ишчи - И.К.) меселесининъ халь олунмасы» [6, с. 555].
1920 сенесининъ башында Осман Мурасов хурназлы интри-гагъа огърай. Сафдиль бир мухаррир сыфатында ватандашлар савашы ичинде (1919, сентябрь) Къырымда рус «Осваг» агентст-восы ачылдыгъында, онъа терджиман сыфатында иштирак этмек ичюн ариза язып кондере. Кендисининъ тюшюнджесине коре, бу агентство Къырымдаки умуммиллетлернинъ теракъкъиятына хызмет этмек ичюн ачылгъан бир идаре олдугъындан, идаренинъ тешвикъат шубеси вастасыле кенди миллетининъ инкишафына чалышмакъ мумкюн оладжагъы ве бу агентство вастасыле рус газеталары иле берабер «Миллет» газетасынынъ да интишарына баягъы ярдымлар оладжагъына умют эте. Ве бу агентстводан ха-бер телеграммалары ве тыш девлетлерден кельген газеталарны алмакъ мумкюн оладжагъына инана. Ама бир къач афтадан сонъ,
бу агентствонынь макьсады башкьа олгьаныны, яни джасуслыкь вазифесинде булунгьаныны, аньлагьан сонь, 1919 сенеси ок-тябрьнинь 9-дан башлап алякьасыны кесе. Бу «алякьадан» хабер алгьан весвеседжи ве интригаджылар О. Мурасовгьа мезкюр агентствонынь гуя баш терджиманы сыфатында Судакьтан, Ке-феден мектюплер язып «тиль ярдымы» истеп, «джан-гоньюль-ден» риджа этелер. Осман Мурасов бу хурназ мектюплерге кьаршылыкь оларакь «Меджбурий бир джевап» серлевхасыле «Миллет» газетасынынь вастасынен ресмий джевап берип интри-гаджыларнынь ошек ёлларыны кьапата [6, с. 548-549].
Осман Мурасовнынь «Миллет» газетасында бастыргьан миллий-медений ве тарихий макьалелеринден бириси де XVIII а. экинджи ярысы ве XIX а. биринджи чейрегинде иджат эткен кьырым шаири Исметийге багьышлангьандыр. Бу парчаны бир сыра гьает муим комментарийлер ве О. Мурасовнынь биогра-фиясына аит базы малюматлар иле кьыйметли оджамыз Нариман Абдульваапов озь вакьтында «Гюнсель» журналында айдын-латкьан эди [1].
Бу парчада О. Мурасовнынь хаберинден ибарет бир сатыр дикькьатымызны зияде чекти. О. Мурасов Исмет Эфенди (Исме-тий) акькьында тариф этеркен, бойле дей: «Мерхумын кенди элийле язан бир кьач китаплары, дефтерлери элимизде булун-дыгьындан...» [1, с. 11]. Бу сатыр бугуньде бизим ичюн бир йип уджудыр. Нариман Абдульвааповнынь мезкюр макьаледе берген хаберине коре, Исметийнинь «Кефе дестаны» эсери биринджи дефа 1939 сенеси А. Гьазиев тарафындан Акьмесджитте «Эдеби-ят ве культура» журналында басылгьандыр. Соньра айны шу парча 1971 сенеси Ташкентте нешир этильген «Эдебият хресто-матиясы»на кирсетильди. А. Гьазиев бу материалны азырлагьан-да, насыл менбаларнен файдалангьан экен - деген суаль догьа. Тамам бу ерде Осман Мурасовнынь кьадыны Ава Шерфе Аппа-зованынь хатырлавы меселени айдынлата. Мегер, Ава Шерфе 1939 сенеси киеви (кьыз кьардашы Зейнеп Аппазованынь кьод-жасы) Амит Лятиф-заде вастасынен4 кьоджасындан, яни Осман
4 Амит Лятиф-заде (1899-1955). Абдулла Лятиф-заденинь догьмуш кьардышы. 1930-нджы сенелери Кьырымда белли терджимеджи ве матбаа хадими олгьа-ныны айрыджа кьайд этмели.
Мурасовдан, къалгъан материалларны пединститутнынъ завучы Усеин Гъазиевге ве А.С. Пушкин адына Къырымтатар тили, эде-бияты ве тарихи ильмий араштырма институтына теслим эте. Осман Мурасовнынъ къырымтатарджа ве русча вариантларыны азырлагъан «Чорабатыр» дестанынынъ эльязмасы ичюн Ава Шерфеге Институт тарафындан 750 кумюш (рубле) бериле. Со-нъундан Ильмий араштырма институтынынъ хадими А. Гъазиев шу материаллар узеринде чалышып Исметий акъкъында макъа-лени ве онынъ «Кефе дестаны»ны ишлеп «Эдебият ве культура» журналында нешир эте (1939, № 6).
Осман Мурасовнынъ вефатындан сонъ, хорантасы гъает мухтадж алда булуна. Огълу Чингизнинъ тарифине коре, 1926 сенесининъ апрель айында бабасынынъ вефатындан сонъ, аиле-сине мирас оларакъ шальварынынъ джебиндеки 7 капиги ве эвинде эки араба китаплары ве эльязмалары къалгъан эди. Къа-дыны Ава Шерфе къолунда 4 баласынен акъчасыз, малсыз-мульксюз къала. Балаларыны ач олюмден къуртармакъ ичюн эки-сини (Эскендер ве Чингизни) приюткъа, Ягьяны юнга сыфатында денъизджилер окъув юртуна, къызы Леманны кенди ана-бабасынынъ къолуна берип чалышмагъа башлай. Азбучукъ пара ве эшья топлагъан сонъ, 1930 сенеси балаларыны приюттан ал-магъа имкян була...
Эбет, бойле вазиетте булунгъан къадын, 1939 сенеси Ильмий араштырма институтынынъ теклифине разы олып, къоджасы-нынъ кутюпханесини пара мукъабилине теслим эткен эди.
Къыскъадан Осман Мурасовнынъ вефаты акъкъында. 1925 сенеси октябрь айында О. Мурасов Акъмесджиттен Акъяргъа кеткен тренге минген вакъытта, йыкъылып къазалана, эли ве аягъы агъыр яралана. Акъяр хастаханесинде операциядан кече. Ама 7 ай девамындаки тедавийленмеси файда бермеден 1926 сенеси апрель айынынъ башында вефат эте...
Кенди башындан чокътан-чокъ агъырлыкълар ве мушкюлят кечирген Осман Мурасовнынъ аиле азаларынынъ такъдирлери чешит-чешитли олып кечкендир.
Осман Мурасовнынъ къадыны Ава Шерфе Аппазова къыз-лыгъында 1915 сенеси Акъмесджит джемиет хайриеси тарафын-дан ачылгъан къыз санайы мектебине оджалыкъкъа чагърыла. О мектепте 3 сене девамында эль ишлери ве кетен токъума дерсле-
рини кечире. Махсус аттестат алгъан сонъ, Кезлевеге чагърыла ве бу ерде 4 мектепте эль ишлери дерслерини бере. Кезлеведе ча-лышкъан мектеплери булардыр: 1. Рушдие мектеби, 2. Одун-Базары мектеби, 3. Къумлукъ мектеби ве 4. Къызлар мектеби.
1941 сенеси дженк башлангъан сонъ, Краснодар виляетине къардашы Ислям янына кете. Дженктен сонъ, 1960-нджы сенеле-рининъ ахрында, «Ленин байрагъы» редакциясынен мектюпле-шип оларгъа бир сыра фольклор материалларыны (шуларнынъ арасында «Байгъонджек йырлары»ны) ёллай. Яни Ава Шерфе къоджасынынъ ишини девам этмеге арекет эткенини коремиз. 1976 сенеси 81 яшына келип Краснодар виляетинде вефат эте.
Осман Мурасовнынъ уйкен огълу Ягья тиджарет флотунда чалышкъан вакъытта, сувукъланып хасталангъан сонъ, Ялта са-наторийлеринден бирисине ишке авуша. 1940 сенеси къазагъа огърап, бир козюни гъайып эте. Бу себептен дженкке алынмаса да, сюргюннинъ биринджи йылларында, 1946 сенеси, 34 яшында экен Самарканд тарафларында вефат эте.
Экинджи огълу - Эскендер Акъмесджитнинъ 12-нджи мек-тебинде окъуды. Кучьлю бир шахмат оюнджысы эди. Акъмесд-жит паркындаки шахмат ярышларында чокъ гъалебелер къа-зангъандыр. «Шахматы в СССР» журналынынъ 1939, 40, 41 сене-лери чыкъкъан нусхаларында Эскендер Мурасовнынъ шахмат композициялары басылды. Бойле материаллары «Къызыл Къырым» газетасында да дердж этильген эди. 1942 сенесининъ июль айында дженкке алына. Фронтта, Сталинград мудафаасында, 1942 сенесининъ ноябрь айында, 18 яшында экен, ломнен немсе танкынынъ узериндеки пулеметнынъ намлусыны (стволуны) къыйыштырып тындырдыгъы заман, къуршунлама атешине огъ-рап къараманджа эляк ола.
Къызы - Леман 1944 сенеси майыс 16-да эки яшлы огълунен берабер НКВД тарафындан хапс этилип тюрьмеге быракъыла. Леман о вакъытта 23 яшында эди. УНЖЛАГнынъ Сухобезводное станциясындаки тюрмелерининъ бирисинде булундыгъы вакъыт, 1946-47 сенелери арасында, языджымыз Умер Ипчинен корюше. Бу корюшювден сонъ, Умер Ипчи Леман ханымгъа багъышлап 1947 сенеси август 5-те «тюрьменинъ бир кошесинде» язгъан мешхур «Бульбулин йыры» адлы манзум эсерини къалемге ала [9].
1948 сенеси Леман ханым къабаатсыз таныларакъ тюрьме-ден азат олуна. Шу сенеден итибарен Сухуми шеэринде яшай. 1990 сенесининъ январь айындан башлап «Геноциднинъ сонъгъы нокътасы - ГУЛАГ эди» серлевхасы алтында мемуарларыны яза. Ама бу язысыны сонъуна еткизип олдумы, ёкъмы - белли дегиль. 1990-нджы сенелерининъ башларында вефат эткени акъкъында хаберимиз бар. Къырымдаки эки догъмуш къардашы Севиль ханым Лятиф-задеге сонъки мектюбини 16 март 1991 сенеси язды.
Осман Мурасовнынъ энъ кучюк огълу - Чингиз, бабасынынъ вефатындан сонъ, 1926 сенеси майыс 1-де догъа. (Къайд эткенимиз киби, Осман Мурасов 1926 сенеси апрельнинъ башларында кечи-не). Чингиз Акъмесджитте 13-нджи нумюневий мектепте тасиль алгъан эди. 7-нджи сыныфтан мектеп дивар газетасынынъ редкол-легиясына аза сайлангъан. О заманда генч языджы Дженгиз Дагъ-джынен аралары сыкъ олып, онынъ эвине къатнап язгъан шиирле-рини окъуп бере экен. Дженгиз Дагъджы о вакъытта пединститут-нынъ учюнджи курсунда окъуй ве онъа шиир язма техникасыны огрете. «О, меним шаир оджам эди» - деп яза Чингиз агъа. 7-нджи сыныфта иджат эткен «Кельди бахарь» шиирини «Яш ленинджи-лер» журналында баскъанлар. 1940 сенеси Чингиз Мурасов Акъ-месджиттеки 13-нджи нумюневий мектебининъ 7-нджи сынфыны битирип Кефедеки демиръёл окъув юртуна кире. 1941 сенеси Ке-феден Краснодаргъа кетип Ислям дайысынынъ ярдымынен санайы мектебине окъумагъа кире. 1942 сенесининъ август айында санайы мектебинен берабер Сибирьге, Кемерово шеэрине, эвакуация олу-на. Мында окъув юртуны битирген сонъ, айны юртта оджа оларакъ чалышмагъа къалдырыла. 1946 сенеси Кубаньгъа анасы янына къайта. 1950-нджи сенелерининъ экинджи ярысында 5 йыл дева-мында «Адыгконсерва» комбинатында спорт инструкторы сыфа-тында чалыша. Аул Октябрьский районынынъ русча чыкъкъан га-зетасында ичтимаий журналист сыфатында булуна. Мектепте дерс бере. «Ленин байрагъы» ве сонъра Къырымда чыкъып башлагъан «Достлукъ» газеталарында макъалелери ве шиирлери басыла. 1980-нджи сенелерининъ сонъунда Краснодар виляети Яблонов-ский коюндеки Седина заводында электрик олып чалыша эди. 1996 сенесининъ апрель айында, догъгъанынынъ 70-йыллыгъына 5 кунь къалгъанда, кечингендир.
Хафуз Осман Мурасов (1882-1926) ве аилеси * * *
Осман Мурасов озь заманынынъ кучьлю интеллектуалла-рындан бири эди. 1919-20 сенелери эки куньделик газетанынъ баш мухаррири сыфатында чалышыркен, Къырымдаки бир чокъ ичтимаий, сиясий ве икътисадий меселелерни гъает индже ана-лизлеринен айдынлатып тургъанындан гъайры, эдебий-ильмий меселелерни де юксек севиеде ачыкълагъандыр. Большевиклер-нинъ сонъ дередже амораль ве хунриз олгъанларыны ачыкъ-айдын корип, оларнынъ чешит ийлекярлыкъларле укюмет башы-на чыкъмасына къолундаки васталарнен кучьлю ве самимий къаршылыкъ япа бильди. Осман Мурасовнынъ омюр бою топ-лагъан материаллары халкъымызнынъ муим вариетине чеври-леджеги ачыкъ эди. Къырымтатар классик эдебиятынынъ тарихи ичюн ялынъыз Исметийнинъ иджадына аит топлагъан, ишлеген ве чаресине коре нешир эткени буюк бир хызметтир. Бугуньде Осман Мурасовнынъ аяты ве фаалиети айрыджа ильмий-тедкъикъат чалышмаларыны талап этмектедир.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Абдульваапов Н. Осман Мурасов, шаир Исметий ве «Озю» вакъиасы дестаны» эсери // Гюнсель. 1999. № 3. С. 10-13.
2. Айвазов А.С. Къырым татарларында газета ве газетаджылыкъ // Илери. 1927. № 4.
3. Айвазов А.С. Къырым татар матбуаты. «Къырает китабы»нда. Акъмесджит: Къырым Енъи Тюрк Элифбеси Комитеси Нешри. Центральное Издательство Народов СССР. Москва, 1928. 32 с.
4. Ильясов Хидир. Эски ве земане тойлары акъкъында // Ленин байрагъы. 1980.
5. Кирим Т.Н. Миллет джевхэрлери. Хрестоматия. 1917-1920 сс. «Миллет» газетасында басылгъан эдебий-публицистик эсерлер. Акъ-месджит: Къырымдевокъувпеднешир. 2012. 704 с.
6. Кононов А.Н. Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период. 2-е издание. М.: Наука. 1989. 301 с.
7. Мурасов Дж. Оджалар сюлялеси // Достлукъ. 1989. № 13. сент.
29.
8. Мурасов Чингиз. «УНЖЛАГ» - «ГУЛАГ»да язылгъан мектюп // Достлукъ. 1989. № 26. дек. 29.
9. Пословицы, поговорки и приметы крымскихъ татаръ, собран-ныя А.А. Боданинскимъ, Э.Л. Мартино и О. Мурасовымъ. Под редакци-
ей А.Н. Самойловича и П.А. Фалева. Симферополь: Типография Таврич. Губерн. Земства. 1914. 69 с.
Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского центра крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры, Крымский инженерно-педагогический университет (95000, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым)
Hafuz Osman Murasov (1882-1926) and his family
Ismail Kerim
(Crimean Engineering and Pedagogical University)
Abstract: The article attempts to work out the scientific biography of the famous Crimean Tatar publicist and public man Osman Murasov according to the archive sources, memories of his near relatives, and also the information from periodicals and books of the beginning of the 20th century.
Keywords: the Millet newspaper (1917-1920), Osman Murasov, the Crimean Tatar folklore, the history of the Crimean Tatar literature.
REFERENCES
1. Abdul'vaapov N. Osman Murasov, shair Ismetij ve «Ozju» vak#iasy destany» jeseri. Gjunsel', 1999, no 3, pp. 10-13.
2. Ajvazov A.S. Kyrym tatarlarynda gazeta ve gazetadzhylyk. Ileri, 1927, no 4.
3. Ajvazov A.S. Kyrym tatar matbuaty. «Kyraet kitaby»nda. Akmes-dzhit, Kyrym Eni Tjurk Jelifbesi Komitesi Neshri. Central'noe Izdatel'stvo Narodov SSSR. Moscow, 1928. 32 p.
4. Il'jasov Hidir. Jeski ve zemane tojlary akkynda. Lenin bajragy,
1980.
5. Kirim T.N. Millet dzhevhjerleri. Hrestomatija. 1917-1920 gg. «Millet» gazetasynda basylgan jedebij-publicistik jeserler. Akmesdzhit, Kyrym-devokuvpedneshir, 2012, 704 p.
6. Kononov A.N. Biobibliograficheskij slovar' otechestvennyh tjurko-logov. Dooktjabr'skij period. 2-e izdanie. Moscow, Nauka, 1989. 301 p.
7. Murasov Dzh. Odzhalar sjuljalesi. Dostluk, 1989, no 13, sent. 29.
8. Murasov Chingiz. «UNZhLAG» - «GULAG»da jazylgan mektjup. Dostluk, 1989, no 26, dek. 29.
9. Poslovicy, pogovorki i primety krymskih tatar, sobrannyja A.A. Bo-daninskim, Je.L. Martino i O. Murasovym. Pod redakciej A.N. Samojlovicha i P.A. Faleva. Simferopol', Tipografija Tavricheskogo. Gubernskogo Zems-tva, 1914, 69 p.
About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Doctor of philological sciences, Professor, Director of the Research Centre of the Crimean Tatar language, literature, history and culture, Crimean Engineering and Pedagogical University (95000, Uchebniy pereulok, 8, Simferopol, the Crimea)
