Научная статья на тему 'ХЎЖАМУШКЕНТ ОТА қАДАМЖОСИ ХОДЖАМУШКЕНТСКИЙ ОТЕЦОВЫЙ КОМПЛЕКС'

ХЎЖАМУШКЕНТ ОТА қАДАМЖОСИ ХОДЖАМУШКЕНТСКИЙ ОТЕЦОВЫЙ КОМПЛЕКС Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
333
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАСАВВУФ / ХОЖА / ИСХОқ ХУЖАМУШКЕНТ / ОТА / ДАФН / қАДАМЖО / МАСКАН / МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Исмоилов С.Т.

Ушбу мақолада қадимги Уструшонада яшаб ўтган Хожа Исҳоқ ота-Хўжамушкент ота ва у киши дафн этилган қадамжо ҳақида маълумот берилади. Шу билан бирга бу қадамжонинг музафот аҳолиси ҳаётидаги ўрни ва қадамжоларни маънавий тарбия маскани эканлиги ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХЎЖАМУШКЕНТ ОТА қАДАМЖОСИ ХОДЖАМУШКЕНТСКИЙ ОТЕЦОВЫЙ КОМПЛЕКС»

УДК 94

С. Т. Исмоилов

ХУЖАМУШКЕНТ ОТА ЦАДАМЖОСИ ХОДЖАМУШКЕНТСКИЙ ОТЕЦОВЫЙ КОМПЛЕКС

Ушбу мацолада цадимги Уструшонада яшаб утган Хожа Исуоц ота-Хужамушкент ота ва у киши дафн этилган цадамжо %ацида маълумот берилади. Шу билан бирга бу цадамжонинг музафот ауолиси уаётидаги урни ва цадамжоларни маънавий тарбия маскани эканлиги щцида фикр юритилади.

Калит сузлар: тасаввуф, хожа, ИсхоцХужамушкент, ота, дафн, цадамжо, маскан, маънавий тарбия.

Юртимиз мукаддас жойлар, кадамжоларга жуда бой улка. Халкимиз хамиша ерни, сувни, нонни кадрлашган. Айникса халк тарихи билан боглик булган жой номларига алохида эътибор билан караб ке-лишган. Кддимий калъалар, кургонлар, истехкомлар, карвонсаройлар, урдалар, бозорлар, мозорлар, масждидлар, мадрасалар, тегирмонлар, хонаколар, булоклар, жувозлар, миноралар, макбаралар ва хакозо. Аксарият кадамжолар пайгамбарлар, азиз-авлиёлар, шайхлар ва пиру-муршидлар номи бидан боглик жой-лардир. Бундай жойлар мамлакатимизда бир нечаунминтани ташкилкилади. Улардан бири хозирги Жиззах вилояти худудидаги Хужамушкент ота кадамжосидир.

"Буюк аллома ва адибларимиз, азиз-авлиёларимизнинг бебахо мероси, енгилмас саркарда ва ар-бобларимизнинг жасоратини ёшлар онгига сингдириш, уларда миллий гурур ва ифтихор туйгуларини ку-чайтиришга алохида эътибор каратишимиз керак"1 - деб уктириб утадилар Узбекистон Республикаси Пре-зиденти Шавкат Мирзиёев.

"Дунёдаги хар бир иш учун инсон юрагида иштиёк, хавас ва дард булиши лозим. Акс холда, инсон бу йулни килмас. Дардсиз ва захматсиз иш хам унга муяссар булмас. Дунё ва охират, тижорат ва шохидлик, илм ва бошка ишларда булсин, барчасига ахвол шундок..." - деб ёзади Жалолиддин Румий хазратлари.

Шу маънода вохамизда яшаб утган валий, халк тили билан айтганда Хужамушкент ота яъни Хожа Исхок хазратлари тугрисида макола ёзиш иштиёки бизда бир неча йиллар олдин пайдо булган эди. Ушбу маколамизда шу мавзуга доир уч нуктани: "Хужамушкент ота" атамасининг мазмун-мохияти, Хожа Исхок ота тарихи ва шу номдаги кадамжо хакида маълумот беришни ният килдик.

""Хужамушкент ота"... Бу номнинг узида ададсиз хислат, шу лафзнинг узида минг бир жозиба му-жассам, минг бир сир-синоат, минг бир тахайюл намоён!"2 - деб ёзади Ога Бургутли.

Биринчидан, "Хужамушкент - жой номи... Асли "хужапишган"-яъни "суви пишган, малхамли, хи-слатли сув" деган маъно бордай. Балки "Хужамушкент" - "хужалар шахри" деганидир!?"3.

Иккинчидан, "Хужамушкент - хужалар, яъни хожилар шахри булган..."4 - деган талкинлар хам бор.

Бизнингча "Хужамушкент" сузининг этимологияси уч: "хужа"+"мушк ёки мушт"-"кент" сузлари-дан ясалган булиши керак. Ушбу атамани икки хил талкин килиш мумкин:

Биринчидан, музофотимизда азиз-авлиёлар кадамжоларини "хужа", "ота" деб аташ анъанаси бор. "Мушк" - "ёкимли ифор", "хид", "насим" маъносини беради. Ушбу суз жойнинг гузал ва бахаво табиатига ёки булоклардан чикаётган шифобахш сувларига нисбатан ишлатилган булиши хам мумкин. "Кент" бу урта асарларга хос булган "шахар, улка, макон" маъноларини беради.

Иккинчидан, "мушт" Хожа Исхок валининг душман хуружидан кутилиш максадида унинг муштлари зарбидан хосил булган беш горни пайдо булиши ва улардан бири оркали кутилиб колганлиги важидан "хожа+мушт+кент" номини олгандир балки.

Хожа Исхок ота тарихи тугрисида афсуски маълумотлар етарли даражада урганилган эмас. Баъзи бир ривоятлардан бошка нарса йук.

Ушбу мавзуда сунги йилларда кузатишларимиз Марказий Осиёда бир неча Хожа Исхок исмли азиз-лар яшаб утганлиги маълум булди. Булар: Хужамушкент ота - Хожа Исхок, Ахмад Яссавийнинг издоши -

© Исмоилов С.Т., 2021.

'Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзёевнинг Олий Мажлисга Мурожатномаси. 28.12.2018. "Хал; сузи" газетаси, 2018 йил 29 декабрь, № 271-272. 3-бет.

2Ога Бургутли. "Хужамушкент ота" зиёратида... -Жиззах: Ватан, 2006. 5-бет.

3Ога Бургутли. "Хужамушкент ота" зиёратида... -Жиззах: Ватан, 2006. 20-бет.

4Пирим;ул Дуст Мух,аммад. Хужамушкент бобо зиёратгохд. -Гулистон: 2015. 3-бет.

Вестник магистратуры. 2021. № 1-1(112)

ISSN 2223-4047

Хожа Исхок ота, Махдуми Аъзамнинг угли - Хожа Исхок, Хужа Ахрор Валийнинг амакисинингугли Хожа Исхок хамда Хожа Исхок ибн Амир Аромшох Алишох Хатлони-Хожа Исхок Хатлонийлардир.

Абу Тохирхожа Самаркандий узининг "Самария" (Самарканд мозорлари зикри) асарининг Самарканд туманларидаги мозорлар фаслида 48 та мозорлар тугрисида маълумот беради. Унинг 4 - ва 17-мозорлари борасида берган маълумотларида Хожа Исхок исмли шахслар хакида гап боради.

Биринчи: "4.Дахбедлик хазрат Махдуми Аъзамнинг угли хазрат Хожа Исхок валий мозори. Шахар ташкарисида, шимол томонда, Боги баланд кишлогида, Амир Темур курагоний чорбоги хавзининг ёни-дадир. Хожа Дахбедга карашли бошка кишлоклардан булган Сафеддукда кумилган экан. Замоннинг утиши билан Кухак дарёси хазрат хожанинг мозорига якинлашгач, угли Абдуллохожа унинг суякларини у ердан олиб, дарёдан кечириб, уз кишлоклари булган Боги баландга келтириб кумди. Хожа Исхок отасининг улими чогида ёш бола эди. Отасининг халифаларидан булган мавлоно Лутфуллох (Чустий) кул остида тарбия топиб, камолотга эришди. Куп йиллар йул курсатиш урнига ултириб халкни такомиллаштирди. Хожа куп йил умр курди, камолот ва холати чекдан ташкаридир. Кенг таржимайи холи узининг макомо-тига ёзилгандир. Кошгар музофотидаги эл, ота-боболаридан бери, хожа муридлиги исиргасини кулокла-рида токиб олганлар ва унинг авлодига узларини фидо этгандирлар. Хожанинг улими 1007 (1598-1599) дадир"1-

Иккинчи: "17.Дазрат хожа Исхок Хатлоний мозори. Самарканд музофотига карашли Фон аталади-ган тогдадирким, унинг шундай аталувига сабаб ушбу тогда Фон дейилган бир кишлокча хам борлигидир, Дазрат хожа Исхок Саййид Али Дамадонийнинг халифаларидан булиб, у эса шайх Нажм уд-дин Кубаро-нинг уринбосарларидандир. Мана шу Фон тогининг уртасида бир гор бордирким, хожа шу гор эшигида ултирган ва кутлуг гавдаси кумилмасдан ялангоч турибди; киндигигача кабутарларнинг тукилган канот ва парлари билан ёпилган. Оркаси кунчикар томон, юзи кибла сари, Исрофил карнайининг чалинишини кузлаб турган кимсалар йусинида турибди. У горнииг шифтидан томла-томла сув томади. Бир неча кадам гор ичкариси сари окиб боргандан кейин котиб тошга айланади. Дерларким, ундан кунгил очадиган (ва) кувончни орттирадигон шабодалар эсиб жонни тозалайди. Унинг хакикий ахволи хеч кимга маълум бул-маган. Хожа гори эшигининг якинида бир гул ёгочи бор эканким, йилда икки марта кизил гуллар очар экан. Унинг узга бир каромати шулким, гор эшигини канча тош ва лой билан беркитсалар (хам), кайтадан сабабсиз уз-узидан очилиб кетармиш. Унинг мозори билан Самарканд шахрининг ораси 20 тош (160 чакирим) чамаси йул"2-

Тадкикотчи Дамза Камол Айний тумани Махшевад кишлогида жойлашган Хожа Исхок Хатлоний мозори ва шахси хакида маълумот бера туриб: "У келиб чикиши жихатидан Хатлонлик Алишохийлар су-лоласига бориб такалади"3 - деб ёзади.

Учинчи: Алишер Навоий узининг "Насойим ул-мухаббат"4 асарининг 615-урнида яссавий тарикати валийлари каторида "Исок ота" тугрисида маълумот келтиради.

Али Сафийнинг "Рашахот" асарининг Исок хожа фаслида: "Исмоил отонинг фарзандларидин эди. Сохиби сафойи вакт ва ахволи бузург эрдилар. Истижоб навохийсида ултурур эрдилар ва ул Тошканд бирла Сайрам аросида бир касабадир"5 - деб ёзади. Бундан куринадики Исок ота яссавия тарикати пирла-ридан бири булган кишидир.

Туртинчи: Али Сафийнинг "Рашахот" асарининг бошка бир урнида "Дазрати Хожа Исхокким, Дазрати Эшоннинг (яъни Хужа Ахрор Валий) амакиларининг угли турур, ондин манкул турурким, ойтиб турурлар: "Бизлар ва соир атфоллар ёш замонларимизда хар нечаким хохладукким, Дазрати Эшонни баъзи феълларда ва уйинлардаким, ёшликнинг муктазоси турур. Машгул этмакчи булдук, харгиз муяссар бул-мади. Аввалда узларини шундог кургуздиларким, магар машгул булдилар. Ва хар качонким. уйуннинг вакти келса кочор эрдилар ва хамиша оларда исматнинг маъносини мушохада этилур эрди""-деган маълу-мот келтиради.

Бешинчи: Абу Дафс Насафийнинг "Кандия" асарида Юсуф Дамадонийнинг Мавороуннахрга кели-шида: "Дамадон вилоятидан 11 нафар ошналари хамрохлигида келган эдилар. Уларнинг бири - Абу Мусо, иккинчиси - бандайи заиф Хожа Абдулхолик Fиждувоний, учинчиси - Имом Яхё Fотфарий, туртинчиси -Хожа Исхок, бешинчиси - Хожа Работ, олтинчиси - жиянимиз Хожа Зикриё, еттинчиси - Хожа Сагпой, саккизинчиси - Хожа Одам Шовдорий, туккизинчиси - Хожа Мухаммад Чехел Жалла, унинчиси - Хожа Курайиш, ун биринчиси - Бобо Ориф Салмон"6 - деган маълумот келтирилади.

'Абу Тохирхожа Самаркандий. Самария (Самарканд мозорлари зикри). -Т.: Янги асар авлоди, 2009. 153-154-

бетлар.

2Ю^оридаги асар, 163-бет.

3Дамза Камол. История мазаров северного Таджикистана. -Душанбе: Деваштич, 2005. -С. 94.

4Алишер Навоий. Насойим ул-мухаббат. -Т.: Фан, 2001. 420-бет.

5Али Сафий. Рашахоту айнил-хаёт. -Т.: Абу Али ибн Сино, 2004. 30-бет.

6Абу Дафс Насафий. ^андия. Ёхуд китоб ул-^анд фи тарихи Самарканд. -Т.: Минхож, 2005. 15-бет.

Худди шундай маълумот Хожа Абдулхолик Fиждувонийнинг "Макомати Юсуф Дамадоний" кито-бида: "Дамадон шахридан хазрати шайх билан бирга (куйидаги) ун бир киши келган эди. 1.Абу Мусо Ходим. 2. Бу ожиз банда Абдулхолик. 3. Имом Яхё Fатфарий. 4.Хожа Исхок. 5.Хожа Работ. б.Хожа Зикриё-нинг акасининг угли. 7.Хожа Одам Шовдорий. 8.Хожа Мухаммад Даким Сарипулий Балхий. 9. Хожа Мухаммад Чилла. 10.Хожа Курайш, 11.Бобо Орифи Туркий"1 - деб кайд этилади.

Ушбу хар икки манбада хам туртинчи уринда Хожа Исок номи зикр этилади. Агар биринчи асар муаллифи Абу Дафс Насафийни 1142 йилда, Абдулхолик Fиждувонийнинг 1179 йилда ва Юсуф Дамадо-нийни 1141 йилда вафот этганлигини инобатга олсак, унда Хожа Исхок ота юртимизга XII асрнинг биринчи ярмида келган булиб чикади.

Юкоридаги талкинларни киёслайдиган булсак, сунги маълумотдаги Хожа Исхок - Хожа Исхок ота яъни Хужамушкент ота тарихига якин келади. Бу фаразимиз тасдигини келгуси тадкикотлар хукмуга хавола этамиз.

Хужамушкент ота зиёратгохи Жиззах вилояти Янгиобод туманидаги кадамжо. Зиёратгох худуди 14 гектарни ташкил этади2.

Туркистон тизма тогининг ёнверларида жуда куп мукаддас кадамжолар, манзил масканлар бор. Бу худудда ибтидоий жамият давридан буён одамлар истикомат килиб келишган. Улар кадимдан унгурларда, горларда, дарё ва кул буйларида, булок атрофида, кулай ва бахаво табиат масканларида яшашган. Тотети-мизм, фетишизм, анимизм, магия, оташпарастлик диний эътикодида булишган. Хужамушкент ота зиёратгохи жойлашган худуд ана шундай масканлардан биридир.

Хужамушкент ота зиёратгохи XII асрдан бошлаб воха ахолисини исломий диний эътикод маскани, мусулмонлар топинадиган масканга айланган.

Хужамушкент ота зиёратгохи: хонакох, масжид, шифобахш ва муродбахш булоклар, кадимий каб-ристон, горлар ва гузал табиат манзараларидан иборат.

Хонакохни дастлабки вариантини ким курганлиги хакида маълумотлар йук. Дозирги замонавий куринишини Зарбдор туманидаги Окбулов кишлогилик Бахтиёр ака мустакиллик йилларида бунёд этган.

Масжид Хужамушкент кишлоги улугларининг айтишларича 1916 йилда Мулла Олимбой деган киши томонидан солинган. Янгийуллик Ахмаждон ака томонидан бир кадар янгиланган. Мустакиллик даврида саховатли кишилар томонидан кайта тикланган. 2016 йилда масжид хозирги холатда баропо этилган.

Булоклар: Букабулок, Кутирбулок, Иситмабулок, Ниятбулок, Муродбулок, Кдйтармабулок... "археолог олим А.Грицина бу ерда 365 та булок"3 борлигини кайд этган.

Fорлар... Fорлар хакида турли ривоятлар тукилган. Улардан бирида "Алал-окибат, ёвнинг таъкиби-дан кочгани хеч бир имкони колмаган, энг охирги лахзада каромат сохиби яна бир каромат курсатибдилар - тик тушган жарликка муштлари билан урибдилар, гор пайдо булибди. Дар бир мушт урганда бир гор пайдо булаверибди...

Авлиё горлардан бирига кириб душманлар кузидан гойиб булибдилар. ... таъкибчилар торга кириб ул кишини харчанд изласалар хам тополмаган... Айтишларича, бу горнинг давоми ер ости билан бориб Маккатилло билан туташармиш"4.

Хулоса урнида айтганда Хожа Исхок ота Уструшонада ислом динини ёйган тарихий шахслардан саналади. У кишини номи билан боглик булган Хужамушкент ота зиёратгохи эса воха ахолисини топинадиган мукаддас манзилларидан бири хисобланади. У нафакат Хужамушкент кишлогини таркибини ташкил этувчи: Эрганакли, Уювли, Баёт, Феруз, Мугол, Хужамушкент кишлокларининг балки шу атрофдаги 30 дан ортик кишлок ахолисини, колаверса бутун минтака ахолисининг табаррук кадамжосидир.

Зеро, Президентимиз Шавкат Мирзиёёев такидлаб ёзганларидек: "Мамлакатимизда мустакиллик-нинг илк йилларидан бошлаб виждон эркинлигини таъминлаш масаласига устувор ахамият берилди. Жум-ладан, мукаддас динимиз, миллий кадриятларимизни, буюк азиз-авлиёларимизнинг хотираси, меросини тиклаш, кадамжоларини обод килиш буйича жуда куп иш килинди ва килинмокда"5

Юртимизда яшаб утган минлаб азиз-авлиёларимиз, жумладан Хожа Исхок ота-Хужамушкент ота каби пиру-муршидларимиз ва уларнинг мангу кунимгохлари булган кадамжоларга эътибор, хурмат ва

'Хожа Абдулхолик Гиждувоний. Макомати Юсуф Дамадоний. -Т.: Янги аср авлоди, 2005. 26-бет.

2Ога Бургутли. Жиззах вилояти зиёратгохлари. -Т.: Фан, 2008. 18-бет.

3Ога Бургутли. "Хужамушкент ота" зиёратида... -Жиззах: Ватан, 2006. 18-бет.

4Ога Бургутли. "Хужамушкент ота" зиёратида... -Жиззах: Ватан, 2006. 9-11-бетлар.

5Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёевнинг "Ижтимоий баркарорликни таъминлаш, мукаддас динимизнинг софлигини асраш - давр талаби" мавзусидаги анжуманда сузланган нутки. 2017 йил 15 июнь. Мирзиёв Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. 1-жилд. -Т.: Узбекистон НМИУУ 2018. 466-бет.

BecmnuK Masucmpamypbi. 2021. № 1-1(112)

ISSN 2223-4047

yiap TapnxHHH ypraHnm hciomhh Ba mhuhh KagpHHTiapHMH3 TapKHÖn öyinö, 6y emiapnMH3ga BaTaHnapBap-ihk, TapnxHH Mepocra xypMaT TynrycHHH maKiiaHTHpnmra Ba MatHaBHÖ caioxHflTiapnHH omnpnmra xH3MaT KHiagn.

®oüdananuman aöaöuemnap pyüxamu

1.Y36eKHCTOH PecnyÖJiHKacH npe3ngeHTH EaBKaT Mnp3eeBHHHr Oihh Marancra MypoxarnoMacH. 28.12.2018. "Xai; cy3n" ra3eTacn, 2018 hhj 29 geKaöpt, № 271-272.

2.Y3ÖeKHCTOH PecnyÖJHKacn npe3ngeHTH EaBKaT MHp3neeBHHHr "Hmhmohh öapKapopiHKHH TatMHHiam, MyKaggac gnHHMH3HHHr co^jnrHHH acpam - gaBp Taiaön" MaB3ycngarn aH»:yMaHga cy3iaHraH HyTKH. 2017 hhj 15 htohl. Mnp3HeB E.M. Mhjjhh TapaKKneT nyjHMH3HH K;aTLH»T öniaH gaBOM эттнpн6, «Hrn öocKHHra KyTapaMH3. 1-rnig. -T.: Y36eKHcTOH HMHX 2018. 466-6eT.

3.A6y Toxnpxoxa CaMapKaHgnn. CaMapn« (CaMap;aHg M030piapn 3HKpn). -T.: ^Hrn acap aBJiogH, 2009. 153-154-

öeTJiap.

4.A6y X,a$c Haca^nn. ^aHgna. Exyg khtoö yji-KaHg Tapnxu CaMap;aHg. -T.: Mhh^ox, 2005. 15-6eT.

5.Ajh Ca^nn. Pama^OTy anHHi-xaeT. -T.: A6y Aih höh Chho, 2004. 30, 288-6eTJiap.

6.Ainmep HaBOHH. HacoHHM yji-Myx,a66aT. -T.: OaH, 2001. 420-6eT.

7.0ra EypryTJH. "XyxaMymKeHT OTa" 3HepaTnga... -®H33ax: BaTaH, 2006. 5-6eT. 8.0ra EypryTJH. ®H33ax bhjo«th 3HepaTroxjapH. -T.: OaH, 2008. 18-6eT.

9.nnpHMKyji flycT My^aMMag. XyxaMymKeHT 6o6o 3HepaTroxH. TyjmcTOH: 2015. 3-6eT.

10. X,aM3a KaMOJi. HcTopna Ma3apoB ceBepHoro TagraKHcraHa. -flymaHÖe: fleBamTHH, 2005. Ct. 94.

11. Xoxa AögyixoiHK FnxgyBOHHH. MaKOMaTH X,aMagoHHH. -T.: ^Hrn acp aBiogn, 2005. 26-6eT.

HCMOHXOB COEHPMOH TyPAEEROBHH - KaHgngaT $hjoco$ckhx HayK, go^HT, ryincTaHcKHH rocygapcTBeHHHH yHHBepcnTeTa, Y36eKHcTaH.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.