Научная статья на тему 'ГРУНТ СУВЛАРИНИНГ САТҲИНИ ДИНАМИКАСИ ВА УНИ АВТОМОБИЛЬ ЙЎЛ ПОЙИНИНГ БАЛАНДЛИГИНИ БЕЛГИЛАШДА ҲИСОБГА ОЛИШГА ДОИР (БУХОРО ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)'

ГРУНТ СУВЛАРИНИНГ САТҲИНИ ДИНАМИКАСИ ВА УНИ АВТОМОБИЛЬ ЙЎЛ ПОЙИНИНГ БАЛАНДЛИГИНИ БЕЛГИЛАШДА ҲИСОБГА ОЛИШГА ДОИР (БУХОРО ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
36
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қуруқ ва иссиқ иқлим / чўл ва суғориладиган худуд / автомобиль йўл пойи баландлиги / грунт сув сатҳи / Волфь сони.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Туляганов А.Х., Эшмуродов М.Ю.

Мақолада Бухоро вилояти мисолида чўл ва суғориладиган минтақалардаги ер ости грунт сувларининг сатҳини ўзгаришида ўзига хослиги; грунт сувининг сатҳига таьсир этувчи табиий, иқлимий ва техноген омиллар натижасидаги ўзгарувчан қийматлари ва уларни автомобиль йўл пойининг баландлигини ҳисоблашларда белгилашлар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГРУНТ СУВЛАРИНИНГ САТҲИНИ ДИНАМИКАСИ ВА УНИ АВТОМОБИЛЬ ЙЎЛ ПОЙИНИНГ БАЛАНДЛИГИНИ БЕЛГИЛАШДА ҲИСОБГА ОЛИШГА ДОИР (БУХОРО ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)»

ГРУНТ СУВЛАРИНИНГ САТХИНИ ДИНАМИКАСИ ВА УНИ АВТОМОБИЛЬ ЙУЛ ПОЙИНИНГ БАЛАНДЛИГИНИ БЕЛГИЛАШДА

^ИСОБГА ОЛИШГА ДОИР (БУХОРО ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)

]> | 1>

Туляганов А.Х.

Тошкент давлат транспорт университети доценти

Эшмуродов М.Ю.

Тошкент давлат транспорт университети магистри

https://doi.org/10.5281/zenodo.7264451

Ы >

<\ \ 1> i ] >

Аннатация. Маколада Бухоро вилояти мисолида чул ва сугориладиган

минтакалардаги ер ости грунт сувларининг сатхини узгаришида узига хослиги;

грунт сувининг сатхига таьсир этувчи табиий, иклимий ва техноген омиллар

натижасидаги узгарувчан кийматлари ва уларни автомобиль йул пойининг 1 1> I

баландлигини хисоблашларда белгилашлар баён этилган.

Калит сузлар. Курук ва иссик иклим, чул ва сугориладиган худуд,

автомобиль йул пойи баландлиги, грунт сув сатхи, Волфь сони.

и

И*'

Кириш. Курук ва иссик иклимга шароитида сугориладиган минтакаларда автомобиль йулларининг йул пойини лойихалашда мустахкам, ишончлили ва узок муддат эксплуатация килинишини таьминлашда худуднинг физик-механик хусусиятларидан ташкари "сув-иссиклик" режимидаги грунт сувларининг сатхининг хисобий киймати амалий ахамиятга эга [1,2,4,8,10]. В.М.Сиденкога [2,3] кура, йул пойининг "сув -иссиклик" таркибини шакилланишида грунт сувларининг таьсири хисобга олиниши зарурлиги алохида курсатиб утилганлигини кайд этиш лозим.

Бугунги кунда, иклимни кескинлашуви, сугориладиган майдонларни кенгайиши, уларга олинадиган сув хажмини ошиши ва турли техноген омилларни таъсири натижасида грунт сувларининг сатхини узгаришига олиб келмокда, бу эса автомобиль йул пойини баландлигини лойихалашда мавжуд меьёри хужжатларга тузатмалар киритишни талаб этади.

Максад ва вазифа. Изланишларнинг асосий максади этиб, лойихалашларда автомобиль йул пойини баландлигини хисоблашда грунт сувларини сатхини белгилаш ва бунининг хисобига йул пойини эксплуатациясида самарадорликни ошириш белгиланган. Бунда турли

! !>»

минтакаларда жойлашган гурунт сувларини сатхини куп йиллик узгаришини ва уларни табиий, техноген омилларининг таъсирини тадкик килиш асосий вазифа этиб белгиланди.

; >;> Ы >

1М ] - )> >

ы> >>

*: > 3>>

^ >3> 1

я>

ЗЙ*

Ы у! Й> >>

щу

Ы*

>

Ы )>

^ >> Ы

1 1>Х< >:

щт

Ы >

ш

ш>

+Н к

>>>

'! жщ

Ы >

3 >4»

ЗЙ* * - ]>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Асосий кисм (муло^аза ва фикрлар). Изланишлар учун танланган сугортиладиган курук, иссик икдим минтакаларидан хисобланган

V * 2

Узбекистоннинг Бухоро вилояти (жами майдони 4183 км ) сугориладиган (майдони 778 км2) ва чул худудларидан (3405км2) иборат ва бу ерларда грунт сувларининг шаклланишининг узига хос хусусиятлари мавжуд булиб, гурунт сувларинг сатхини узгариши, Зарафшан дарёсининг хозирги, хамда кадимги дельтаси, Аму-бухоро каналининг сугориш тармокларининг окимлари таьсирида булишлиги билан ажралиб туради [9]. Ушбу холат автомобиль йулларининг йул пойини лойихалашда узгарувчан грунт сувларининг сатхини кабул килишда (белгилашда), кайд этилган омилларнинг таъсиридаги хисобий максимал кутарилиш кийматини бахолашни таказо килади. Н.Ильясов [5] фикри буйича, бундай худудларда йул пойини мусахкамлиги йул пойининг ёнбагридаги зовур сувларидан (дренажлардан) хосил булган намликлар, хафли хисобланмай аксинча, ер ости грунт сувларининг сатхини кутирилиши (ер юзасига якинлашиши), унинг давомийлиги йул пойини мустахкамлигига таьсир утказади.

Бугунги кунда автомобиль йул пойининг баландлигини грунт сувларининг сатхини хисобга холда аниклаш амалиётга киритилган. В.М. Сиденко [2] таклиф этган ушбу хисоблаш тенгламаси куйидаги куринишга эга: = (Ьв + Н0) - (^ + поА), (1) бу ерда Н0 - тушама калинлиги; по - йул ёкаси эни; i - йулнинг киялиги; - ер ости грунт сувларининг ер юзасига нисбатан чукурлиги; Ъв - ер ости грунт сувлари сатхидан тушама тагигагача булган масофа.

Ушбу (1)-ифодадаги узгарувчан параметрлариининг куриниши 1-расмдаги чизмада келтирилган.

у

ж**

| Я*

щ >

Ц'Й

шщ

у

>

I м.

^н >

Ыз> *ф>

¡йи*

д

г носе,, У

1-расм. Автомобиль йулининг йул пойининг аниклашдаги параметрларнинг жойлашув чизмаси Белгилашлар юкорида курсатилган.

баландлиггини

шъ

щт>

i >з

ы >

ут*

]>ж ц у >р

•у^Г

80

к

ш>

чн>

ы>

*: >

pv

3>>

#<b>

Ы J> 1

Я>

>3»

M >

>

Йул пойини баландлигини (1)-ифодага кура аниклашдаги (ер ости грунт сувларининг ер юзасига нисбатан чукурлиги) турли минтакаларда узгарувчан ва асосий параметр булиб ва уни тадкик килиш амалий ахамият касб этишлиги, изланишларимизни асосини ташкил этиб, материаллар тахлили (тахлилларда Бухоро вилоятидаги гидрогеологик станция кудуклари: жами 123 та, 2010-2020 йиллар буйича маълумотлари жалб этилган), ер ости грунт сувларининг сатхи чул минтакаларида 10-50м чукурликда кузатилишини, янги сугориладиган ерларда 3-10м, ва нохоят вохаларда 0,30-3м ва айрим худудларда ер юзасига сизиб чикиш холатларини (2-расм) курсатди.

щу

Ы>

зй

Ы )> >>

) yoJ

] >j>

+И >

щ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ш

j^) j

*ф> I >]:>

! ш

Ы >

зН*

Ы i>

*,—

81

*ф>

*

С?

1'

>

>3f

N J>

\ И>

Ыз>

2-расм. Грунт сувларини ер юзасига чизиб чикиши халотининг куриниши (А-380 Гузор-Бухоро-Нукус-Бейнеу, 240-270 км).

Чул минтакаларида грунт сувларининг сатхи умумий кутарилиши жараёнида (3-расм, нукта-нукта чизик билан курсатилган), сунги йилларда йиллик ва ойлик узгаришида чукурлик кийматининг амплитудасини кичрайганини, хамда бир хил нисбатан узгармас кийматда холатда колганлигини билан ажралиб туради. Ушбу конуният табиий деб кабул килинса, шу ерда Куёш физикасини тадкик килган профессор М.С. Эйгенсонни [12] Куёш ва гидроеологик багланишлари сузсиз, шу билан биргаликда турлича куринишда булишлигини хакидаги хулосасини кайд этар эканмиз грунт сув сатхининг узгариши Куёшнинг фаоллигини курсатгичи Волфь сони коффиценти билан богликлигини, грунт сув сатхини узгариши Куёш фаоллигини тескари акси ва улар орсидаги уз-аро богликликлик юкори коэффицент корреляцияга (R=0,71) эга эканлигини (бундай богланиш хакида Шимолий-Гарбий Россиянинг Каменная Степь станциясида биринчи бор А.В. Шнитников [11] томонидан баён этилган) куришимиз мумкин (3-расм, пастаги шакллар).

Ыз> *ф>

ы+

и*-

ч >j# ш >

3

3

щ> *. •

Ii

р*>

ч >р >

I > >

ц

>

>*

Ч л Дмл

200

£ 100 е;

аз 50

VI X 2010

IV IX 2011

II VIIX I V X 2012 2013

2014

VI X 2015

IV IX 2016

II VIIX I V X 2017 2018

ИМИ 2019

VI X 2020

X X X

X ¡^

П5 ^

СО

>

X

>

0 1 2

3

4

5

6

7

8 9

10

Волфь сони,

Л. /л л л

♦ ♦

50

100

150

200

3 >>

щ > Ы>

щ >

М>

3 >>

■^н >

*л>

3 Я*

ш >

3 Я*

ш >

3-расм.Чул худудидаги грунт сувларининг сатхини куп йиллик узгариши (юкорида), унинг Волфь сони билан киёслаш (пастда) ва боFланишлар чизмаси.

Бунда, Куёш фаоллиги уртача микдоридан (Волфь сонининг уртача коэффиценти W=98,6 тенг) юкори холатларда грунт сувларининг сатхини пасайиши ва кичик кийматларда кутарилиши кузатилган. Шундай килиб, Британия, Акш ва Россия олимларини прогнози буйича, Волфь сони кейинги юз йиллик давомида кичик кийматга эга булишлигини хисобга оладиган булсак, грунт сувларининг сатхининг чукурлиги "хафли холат"дан узок ва тахминан 6,0 м атрофида булишлиги йул пойининг кутармасини мустахкамлигига таъсир

82

йв*

щ >

М >

§ > >

щ >

0

ы> >>

*: >

й*

щу

зй* Ы>

#<Ь>

^ >3> 1

Я>

ЗЙ*

Ы у! Й> >>

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

щу Ы>

ЗЙ * >

Ы >

! >3>

:>4)>

>

> у>,р

+И >

! Я*

ш

>3*

ы>

I >>

шл

Ы >

^ >4» ЗЙ*С

Ы >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

этмаслигини хисобга олсак, чул минтакалари учун меъёри хужжатларда [4,6,7] кайд этилган кийматдан 0,2-0,5 м пасайтириш мумкин булади.

Сугориладиган худудларда грунт сувларининг сатхиниг узгариши асосасан, сугориш майдонларига олинадиган сувларнинг хажмига, сугориш каналларининг сув сарфига боглик ва ахамиятли коэффициент корелляция хосил килишлиги билан тавсифланади [ 9 ]. Сугориладиган худудларда олиб борилаётган агротехник тадбирларга карамай, сугориладиган майдонларни кенгайиши, иклимни узгариши натижасида сугоришга олинадиган сув хажмини ошиши (4-расм,чапда), грунт сувларининг сатхини кутарилишига (4-расм, унгда) ва натижада юкорида курсатилгандек ер юзасига сизиб чикиши, йул пойи учун "хафли холат"га олиб келди. Ушбу "хафли холат"ларнинг киймати апрель-июль ойлари вегитация даврига ва унинг минимал таъсирга эга булмаган киймати (майдонларни тузликларини ювиш даврига карамай) декабрь - февраль ойларига тугри келишлиги кузатилди.

500

450

т

>

и х го

П5 2

х ис 400 о , 350

П5 ^

о эе 300

250

200

>Ж1

0000000000000 2222222222222

0,0

П5

и 1,0 |_

X X X

X ¡^

П5

2,0

>

R2 = 0,7302

......♦/«» ►

250

300

350

400

450

500

83

ж..... 1

4-расм. Йиллар кесимида суFориш учун олинган сув хажмини динамикаси (чапда) ва уни грунт сувларининг сатхи билан боFланишининг (унгда) чизмаси.

Ушбу холат йул пойининг баландлигини лойихалашда, хамда мавжуд йулларни эксплуатацияси даврида грунт сувларини сатхини пасайтириш буйича чора тадбирларини куллашда ва кенг фойдаланиш максадида турли туманлаштирилган минтакалар учун грунт сувларининг энг юкори кийматлари кайд этилган ёки IndorCad дастурлари буйича тузилган топографик

харитадан фойдаланиш тавсия этилади. 5-расмда биз томондан тажриба сифатида тузилган автоматлиштирилган Индоркад дастурида Бухоро вилояти кесимида грунт сувларининг кузатилган энг юкори сатхининг минтакалар куриниши жойлашиш харитаси келтирилган.

шз*

в

■■; Н ъ Ыз>

ы >

шт>

i М .

ы >

1 )Й# 4»Н >

Ы >

щ >

ы>

я*

*: >

й*

Ы

ЗЙ* 3>>

ж*

^ >3>

Ы >

ЗЙ*

Ы >

Ш

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

>> щу

Ы> >>

! >5>

ы >

\//г Л Сув сатх.и Ь=0-2м ОТШПИ Сув сатх.и Ь=2-4м

Сув сатхи Ь=4м ва ундан юкори

расм. Бухоро вилояти буйича куп йиллик маълумотлар асосидаги грунт сувларининг сатхини минтакалардаги куриниши

Кейинги уринда, автомобиль йулларини йирик магистраль сугориш каналларига паралель этиб лойихалаш талабидан келиб чикиб, магистраль каналларни сув сарфининг йул пойигача булган тасъсир масофаси ва у ерда кузатилиши мумкин булган грунт сувларининг энг юкори сатхи тадкик килинди. Изланишлар натижасида куйидаги, яъний грунт сувларининг сатхи каналларнинг сув сарфига богликлиги (6-расм, чапда) ва сув сарфининг таъсири 1500 м гача кузатилиши мумкинлиги аникланди (6-расм, унгда).

« >&К

Ы >

^ й:>

>

зй*-

1 >>>. ы>

+Н >

Ш'

500

МАСОФА 1_,[М] 1000 1500 2000 2500

А2 С2

$ 4 т с

> 5 С

6

щ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

/1 ■

/ 2 *

ы*

84

3 >> щ >

щ > р к

^ >31.

^н >

*л>

ы >

41Ип>

2™. У1

6-расм. Магистраль каналларнинг сув сарфини грунт сувларига таъсири

т>

Ы>

♦ ! > I .1"*'

щ >

ц у>

0

3

7

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5 v 1

Унгда ракамларда: 1- грунт сувининг энг юкори кузатилган сат^и;

ïw

2-грунт сувининг уртача куп ииллик киимати

<>£)> i )>*

Ушбу маълумотларни ахамиятли тарафи шундаки, сув марфининг таъсири доирасидаги 500 м гача утган автомобиль йулининг баландлигини хисоблашдаги грунт сувининг сатхини белгилашда меъёри хужжатлар ва адабиётларда иклимий минтакалар учун кабул килинган, "хисобий баландлик" кийматидан 0,5 м кичиклиги билан тавсифланади. Манбаларда курсатилган

' 1 г

хисоблашлардаги грунт сувининг сатхини куп йиллик уртача микдори хатоликка олиб келишини ва амалда (1)-ифодан фойдаланишда куйидаги куринишдаги тенгламадан фойдаланиш тавсия этилади: К, = (hB + H 0) - ( 0, 0 1 6 L06 7 + п00. (2)

Бу ерда L - каналдан узоклик масофаси, м; Долган белгилашлар юкорида берилган.

Хулоса. Изланишлар натижасида:

1)Чул ва сугориладиган минтакаларда автомобиль йулларини йул пойини баландлигини хисоблашда, асосий параметр хисобланган грунт сувларининг сатхини белгилашда, грунт сувининг сатхига таъсир этувчи омилларни хисбга олиш;

2) Чул худудларда грунт сувининг сатхи йул пойининг кутармасини мустахкамлигига таъсир этмаслиги, чул минтакалари учун мавжуд меъёри хужжатларда кайд этилган кийматдан 0,2-0,5 м пасайтириш;

3) Сугориладиган худудларда мелоратив майдонларни кенгайиши, иклимни узгариши натижасида сугоришга олинадиган сув хажмини ошиши грунт сувларининг сатхини кутарилишига ва натижада ер юзасига сизиб чикиши, йул пойи учун "хафли холат"га олиб келади, "хафли холат"ларнинг киймати апрель-июль ойлари вегитация даврига ва минимал таъсирга эга булмаган сатхи (майдонларни тузликларини ювиш даврига карамай) декабрь -февраль ойларида кузатилиши ва "хафли холат"лар даврида йул пойининг баландлигини лойихалаш, мавжуд йулларни эксплуатацияси даврида, грунт

- ш-'

сувларини сатхини пасайтириш буйича чора тадбирларини куллашда ArcGis ёки Индоркад дастурларида тузилган топографик харитадан фойдаланиш;

4) Автомобиль йулларини йирик магистраль сугориш каналларига паралель этиб лойихалаш талабидан келиб чикиб, магистраль каналларни сув сарфининг йул пойигача булган тасъсир масофаси тадкик килинди. Бунда грунт сувларининг сатхи каналларнинг сув сарфига богликлиги ва сув сарфининг таъсири кузатилиш даврида хисобга олишга;

5) Каналлардан 500 м гача утган автомобиль йулининг йул пойи баландлигини хисоблашдаги, грунт сувининг сатхини белгилашда меъёри

<й >

-и-

m ^ »l

хужжатлар ва адабиётларда икдимий минтакалар учун кабул килинган,

• • •

"хисобий баландлик" кийматидан 0,5 м кичик булишлиги, хисоблашлардаги грунт сувининг сатхини куп йиллик уртача микдори буйича эмас, энг юкори

кийматни хисобга олган такомиллаштирилган (2)-ифодани куллаш тавсия этилди.

| |1>> Фойдаланилган адабиётлар:

1.Бабков В.Ф., Андреев О.В. Проектирование автомобильных дорог. Ч.1.-М.: Транспорт, 1987.- 296 с.

2. Сиденко В.М.Расчёт и регулирование водно-теплового режима дорожных одежд и земляного полотна. М:, Автотрансиздат. 1962.- 274 с.

3. Сиденко В.М., Ильясов Н. Проектирование, сторительство и организация возведения землянного полотна в засушливых районах. Изд.Укитувчи. Ташкент.-1983.-288 с.

4.МШН47-2005. Курук иклимли суъний сугориладиган худудларда

т |

*

автомобиль йулларини лойихалаш, куриш буйича техник курсатмалар. Т.:, АЙИТИ.-2005.-53 б.

5.Илёсов Н. Автомобиль йулларини лойихалаш. Узбекистон, Ташкент,

2001.-269 б.

6.ИКН 70-12. Йул пойининг сув иссиклик тартибини бошкаришни лойихалаш услублари буйича кулланма. - Тошкент: «Узавтойул» ДАК.

7.ШНК2.05.02-07. «Автомобиль йулларини лойихалаш», Давлат архитек курилиш, 2008.- 89 б.

8.Федотов Г.А., Поспелов П.И. и др. Проектирование автомобильных дорог. (СЭД) Т.У.- М.: Информавтодор, 2007.-668 с.

9. Туляганов А.Х., Эшмурадов М.Ю. Сугориладиган худудларда грунт сувларининг сатхини динамикасига доир (Бухоро вилояти кесимида) «Автомобиль йулларини лойихалаш, куриш ва экплуатация килишнинг долзарб муаммолари ва иннавацион технологиялари» мавзусидаги лмий техник конференциянинг маколалар туплами. Ташент. - 2022. -109-112б. 10. Каюмов А.Д. Грунтшунослик (укув кулланма). ТДТУ, 2011. - 112 б.

11.Шнитников А.В. Внутривековая изменчивость компонентов общей увлажнеости. Наука, Ленингр.отд-ние.-1969, 245 с.

12.Эйгенсон М.С.Солнце, погода и климат. - Л.: Гидрометеоиздат. - 1963. -270 с.

: и >

I > ^й >

1М ] - > >

а » I

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.