CC BY
65>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
GRAMMATIK QURILISHNI SHAKLLANTIRISH METODIKASI
*
>
! >V * ;>
Baxor Bekmuratovna Toshova
Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o'rta ta'lim maktabining rus tili fani oqituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.6954546
' t xi
1> Tip*
Annotatsiya: Bola tilining grammatik tizimini o'z vaqtida shakllantirish - uni to'laqonli nutqiy va umumiy psixologik rivojlantirishning muhim sharti hisoblanadi. Tilning grammatik tizimini bola predmetli harakatlarni o'zlashtirish bilan uzviy bog'liqlikda bilishni rivojlantirish asosida egallaydi.
Kalit so'zlar: Rasmiy-semantik munosabatlar, motivatsiya, sintaksis, morfologiya, nutqiy va umumiy psixologik rivojlantirish, grammatik tizim.
til
I ]><*■' <m- I j>
Maktabgacha yoshdagi bola nutqining grammatik tizimini shakllantirish
morfologiya (so'zlarni sonlar, kelishiklarga qarab o'zgartirish), so'z hosil qilish (maxsus vositalar yordamida bir so'z negizida boshqa so'zni hosil qilish), sintaksis (oddiy va qo'shma gaplarni tuzish) ustidagi ishlarni o'z ichiga oladi. Bolalarning
»
m?
grammatik rivojlanishi boshqarishni pedagog eng avvalo ham bolaning o'zi bilan (dialog shaklida), ham boshqa bolalar bilan birgalikdagi muloqot faoliyati vositasida amalga oshirishi lozim. Bolalarda grammatik tizimni - sintaksis, morfologiya, so'z hosil qilishni shakllantirish o'zining alohida xususiyatlariga ega bo'lib, ularni rivojlantirish uchun pedagog turli vositalarni qo'llashi darkor. Morfologiya va so'z hosil qilishni o'zlashtirish uchun rag'batlantiruvchi til o'yinlari; sintaksisni rivojlantirish uchun esa, keng fikr bildirish uchun motivatsiyani yaratish muhim. Ma'lumki, bolalar o'z iqtidoriga qarab turli darajada rivojlanadi va o'z navbatida pedagogning rahbarligi ham bosqichli xususiyatga ega bo'ladi. Bola hayotining beshinchi yilida pedagog rag'batlantirishga (gap so'z hosil qilish va so'z ijodkorligi xususida bormoqda); oltinchi yilda - gap tarkibini eng oddiy tahlil qilish, nutqning grammatik to'g'riligini shakllantirishga (so'z o'zgartirishda); yettinchi yilda - hosila so'zlar o'rtasidagi rasmiy-semantik munosabatlarni oddiy tahlil qilishga, nutqiy ijodkorlikka, murakkab sintaktik tuzilmalarni ixtiyoriy tuzishga alohida e'tibor berishi lozim. Didaktik o'yinlar va grammatik mazmundagi mashqlar - bolalarning tilga oid o'yinlarini, ularning grammatik sohasidagi faolligini rag'batlantirishning
-
muhim vositasidir. Pedagog bolalarga so'z birikmasini o'ylab ko'rish, so'ngra gapda so'zlarni bir-biri bilan to'g'ri bog'lash qobiliyatini o'rgatishi zarur. Bolalar fikrlarida murakkab sintaktik tuzilmalarni shakllantirishni «yozma nutq vaziyati»da, ya'ni bola matnni aytib turadigan, katta yoshli kishi esa, uni yozib boradigan vaziyatda amalga
• • u • „ u- . • . ri____,„ , „ , J„,___________ ,
oshirish tavsiya etiladi. Bolaga bir turdagi tuzilmalardan foydalanmagan holda
31><}>
u>,* ^ t<ns
>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
so'zlarning to'g'ri tartibini qo'llashni o'rganishda yordam beradigan mashqlarga
alohida e'tiborni qaratish zarur. Muhimi, bolada gap tarkibi haqida va har xil turdagi gaplarda leksikadan to'g'ri foydalanish haqida oddiy tasavvurlar shakllansin. Buning uchun bolalarga gapda so'zlarni biriktirishning turli usullarini, so'zlar o'rtasidagi ayrim mazmunli va grammatik bog'liqliklardan foydalanishni hamda gapni intonatsion jihatdan rasmiylashtirishni o'rgatish zarur. Shunday qilib, nutqning grammatik tizimini shakllantirish jarayonida sintaktik birliklar bilan amallar bajarish ko'nikmasi shakllanadi, muayyan muloqot sharoitida va ravon monologik fikrlarni
iM.'
JJ 1 о
tuzish jarayonida til vositalarini ongli ravishda tanlash ta'minlanadi. Bola tilini ng grammatik tizimini shakllantirish uning nutqi (tili) rivojlanishining umumiy oqimida ro'y berishi lozim; pedagogik rahbarlik shakllari va metodlari umumiy nutqiy rivojlanishning bosqichma-bosqich xususiyatga egaligini, eng avvalo dialog va monologni, so'zgacha bo'lgan mazmunli-semantik tizimdan vaziyatga oid ixtiyoriy iborali nutqqa o'tish (keyinchalik dialog va monolog rivojlanadi), bolalarning nutqiy havaskorligi sohasi sifatida tengdoshlar bilan muloqotning dialogik shakllarini
o'zlashtirishni hisobga olishi lozim. Grammatika sohasidagi kamchiliklar shundan iboratki, bunda bolalar so'zlarni rodda noto'g'ri moslashtirdilar (встретился колобок лису), gap bo'laklari ham noto'g'ri joylashtirilgan (inversiya): - А докторa TaM не
iW -
было, a волк толко был; И тавстречи ети встретился зaяс va boshq. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini tadqiq etish natijalarini sifat jihatdan tahlil etish shuni ko'rsatdiki, eng ko'p fikr bildirishlar hajmi sevimli ertaklarni aytib berish hissasiga, eng kami esa, o'z shaxsiy tajribasidan kelib chiqib, hikoya tuzish hissasiga
+r»'rr'n TniVr V\i1HineVi ViQimi \тъ niitnnind пяРяпя+ V\r»1aninrr fbr»1 1nrr'a+
to'g'ri keldi. Fikr bildirish hajmi va nutqning tezkorligi nafaqat bolaning faol lug'at zaxirasini, balki uning «o'ta tezkor sintez» qila olish qobiliyatini ham tavsiflaydi.
>*1 1
« « nrlnn +пг1ллпп iiVr V\11 г\л тлсАгь 1лп1т1 îimnrv rvKï Ki I nn InmoUlilr rl о rn inmrlnn а1п+
Bundan tashqari, fikr bildirish hajmi uning obyekt bilan tanishlik darajasidan dalolat bermoqda. Bolalarning biron-bir narsa, hodisa haqidagi bilimlari qanchalik chuqur va xilma-xil bo'lsa, ularning fikr bildirishlari ham shunchalik keng bo'ladi. Bolalarning nutqida oddiy gaplar ko'pchilikni tashkil qiladi. Ba'zan «esa», «va» kabi bog'lovchilar ishtirokida tuzilgan va ba'zan esa ularsiz bog'langan qo'shma gaplar ham uchrab turadi. Bildirish xususiyatiga ko'ra bolalar hikoyalaridagi aksariyat gaplar darak gap- lardir, nutq bir xil ohangda jaranglaydi, ko'pincha so'zlar m
rr-í П -I 11 +П 1 I 7~~ ]-\/Л rt'l 1 I T m ' 11 1 ■ ГГ n 1Л n ГГ -I Г1Г» ' rjl r>-r imiAfrmrn 1лпг71Мп1л1 rtn 1
WSJ/-
o'rtasidagi sintaktik bog'liqlik, ya'ni: gapdagi so'zlar tartibi, inversiya buzilishiga oid
ш
xatoliklarga yo'l qo'yiladi. Hikoya qilib berishda so'z birikmalarini tuzishda
xatoliklarga yo'l qo'yilishi kuzatildi. - eganing kesim bilan noto'g'ri bog'lanishi: i 1 > J "i>
keldi quyon; - aniqlovchining aniqlanuvchi so'z bilan noto'g'ri bog'lanishi: uchradi
i и*
ayiq, uchradi tulki; - kelishikda va kelishik-gap boshqaruvidagi xatoliklar: sayrga ayiq bilan chiqdik. Bolalar fikrlarining tahlili shuni ko'rsatdiki, ular nutqida aniq
CIJ IV_| U1 1C11 1 V^ 1 11 V.| U114 . I—J W1 Cll Cll 1 1141 1 Cll 11 111 l Cil 11 11 I Jl I LUI I 14 W 1 JCllUI 14 I , LU Cil I I LllV.| I UCl CU IIV_|
ma'noli otlar ustunlik qiladi. Nutqni otlar bilan boyitish quyidagi sharoitlar ta'sirida
, U___J :. , ______i • ,_____________ ______,___
ro'y beradi: bola o'zi uchun qandaydir ahamiyatga ega bo'lgan narsalarninggina * : j*
: * ^ * n>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7
nomlarini o'zlashtirib olmoqda; unga tanish narsalar va shaxslar ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Mirjalilova S., To'laganova R. Ta'lim jarayonida pedagogik texnologiyalar. Metodik tavsiyanoma. -T., 2008.
2. Safarova R. va boshqalar. Savod o'rgatish darslari. -T.: Ma'naviyat, 2003.
3. www.ziyouz.com
>4*
Ш
-^fV-iir f---^SfV-^ï f.—
216
q >3*
ЩУ>
Ш
1>3*:
щ >
Ы >
q > >
>
Ы:>
q
Ы >
>
q
>
^й >
И**
q
>
q > >
q q
