Научная статья на тему 'ГОРЮЧИЕ ПОЛЕЗНЫЕ ИСКОПАЕМЫЕ УЗБЕКИСТАНА И ИХ ЗНАЧЕНИЕ В ПРОМЫШЛЕННОСТИ'

ГОРЮЧИЕ ПОЛЕЗНЫЕ ИСКОПАЕМЫЕ УЗБЕКИСТАНА И ИХ ЗНАЧЕНИЕ В ПРОМЫШЛЕННОСТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
140
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЛАНЦЕВОЙ НЕФТЬ И СЛАНЦЕВОЙ ГАЗ / ГЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЗАПАСЫ / ОСВОЕНИЕ / ДОБЫЧА / ФИЗИКО-ХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА / МЕТОДЫ ДОБЫЧИ / SHALE OIL AND SHALE GAS / GEOLOGICAL RESERVES / DEVELOPMENT / EXTRACTION / PHYSICAL AND CHEMICAL ATTRIBUTES EXTRACTION METHODS / СЛАНЕЦЛИ НЕФТ ВА СЛАНЕЦЛИ ГАЗ / ГЕОЛОГИК ЗАХИРАЛАР / РИВОЖЛАНИШ / ИШЛАБ ЧИқАРИШ / ФИЗИК-КИМЁВИЙ ХОССАЛАРИ / ИШЛАБ ЧИқАРИШ УСУЛЛАРИ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Панжиев Хикмат Ахадиллаевич, Эшмуродов Аслиддин Пирмахматович

В дани статьи приведено сведений о запаси горючих полезней ископаемы как торф, уголь и сланец их состав и потребление как промышленного сыро.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMBUSTIBLE MINERALS OF UZBEKISTAN AND THEIR IMPORTANCE IN INDUSTRY

The article provides information on the fuel reserves in the country, peat, coal and shale, their composition and use as raw materials in industry

Текст научной работы на тему «ГОРЮЧИЕ ПОЛЕЗНЫЕ ИСКОПАЕМЫЕ УЗБЕКИСТАНА И ИХ ЗНАЧЕНИЕ В ПРОМЫШЛЕННОСТИ»

DOI: 10.24411/2181-0761/2020-10136

ГОРЮЧИЕ ПОЛЕЗНЫЕ ИСКОПАЕМЫЕ УЗБЕКИСТАНА И ИХ ЗНАЧЕНИЕ В ПРОМЫШЛЕННОСТИ

Панжиев Хикмат Ахадиллаевич Эшмуродов Аслиддин Пирмахматович

Каршинский инженерно-экономический институт

В дани статьи приведено сведений о запаси горючих полезней ископаемы как торф, уголь и сланец их состав и потребление как промышленного сыро.

Ключевые слова: сланцевой нефть и сланцевой газ, геологические запасы, освоение, добыча, физико-химические свойства, методы добычи.

УЗБЕКИСТОНДАГИ ЁНУВЧИ ФОЙДАЛИ ЦАЗИЛМАЛАР ВА УЛАРНИНГ САНОАТДАГИ АХДМИЯТИ

Мацолада республикамиздаги ёнувчи фойдали цазилмалар торф, кумир ва сланец захиралари, уларнинг таркиби ва саноатда хом ашё сифатида фойдаланиш тугрисидаги маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: сланецли нефт ва сланецли газ, геологик захиралар, ривожланиш, ишлаб чицариш, физик-кимёвий хоссалари, ишлаб чицаришусуллари

COMBUSTIBLE MINERALS OF UZBEKISTAN AND THEIR IMPORTANCE IN

INDUSTRY

The article provides information on the fuel reserves in the country, peat, coal and shale, their composition and use as raw materials in industry.

Key words: shale oil and shale gas, geological reserves, development, extraction, physical and chemical attributes extraction methods.

Кириш. Нефть, газ, тошкумир, ёнувчи сланец ва торф каби ёнувчи фойдали цазилмалар энергиянинг асосий манбаи х,исобланади.

Хозирги вацтда ёнувчи фойдали цазилмалар кимё саноати учун х,ам асосий хом ашёдир. Бундай фойдали цазилмалар хосил булиш шароитига (генезисига) кура-чукинди, отцинди ва метаморфлашган тог жинслари билан боглиц.

Илмий-техник жараёнлар ва илм-фаннинг юцори суръатлар билан ривожланиши ёнувчи фойдали цазилмаларга, айницса каустобиолитларга булган талаблар ошмоцда.

Каустобиолитлар органик йул билан х,осил булган табиий жинслардир. Уларнинг асосий таркибий цисми турли органик углеродли бирикмалар х,исобланади. Каустобиолитларда тошга айланган органик цолдицлар, булакли ва кимёвий компонентлар учрайди. Уларнинг мицдори одатда 10% гача боради. Жинслар цора, цорамтир, кулранг, жигарранг булади.

Каустобиолитлар асосан уч гурух,га булинади:

Нефть цаторига кирувчи каустобиолитлар. Булар нефть, асфальт, озокерит ва бошца ярим суюц х,амда цаттиц битумлар;

Кумир цаторига кирувчи каустобиолитлар - кумир ва торфлар;

Сапропелитларга кирувчи каустобиолитлар-х,ар-хил аралаш сапропелит (гумуслар, ёнувчи сланецлар).

Хозирда каустобиолитларнинг янада умумлаштирилган таснифи х,озирча ишлаб чицилмаган. Чунки уларнинг физик-кимёвий хоссалари, хусусиятлари, пайдо

булиш шароитлари, таркибий кисми, технологии аломатлари бир-биридан тубдан фаркланади.

Ёнувчи фойдали казилмалар дунё ёкилги-энергетика баланси х,исобланади. Каустобиолитлардан термик-кимёвий йул билан ишлаб олинган 3500 дан ортик мах,сулотлар хал; хужалигининг х,амма тармокларида (кишлок хужалигида, енгил ва огир саноатда, транспортда, маиший ишларда) кенг кулланилмокда.

Каустобиолитларнинг х,озирги инсоният фаолиятида тутган урни катта ах,амиятга эга. Шунинг учун х,ам фанда нефть "кора олтин" газ эса "зангори олов" деб юритилади. Нефть ва газ хал; хужалигида узининг тутган урни билан олтиндан анча юкори уринларда туради.

Методик кисм

Торф ёнувчи фойдали казилма сифатида ю;ори намлик, кам кислородли шароитда биокимёвий жараёнлар таъсирида усимликларнинг табиий чириши ва чала парчаланган ;олди;ларининг тупланишидан х,осил булади (1-расм).

Торф ер юзасида ёки ун метр чукурликда жойлашади. Торф туртламчи даврда юзага келган минерал мах,сулотлардан оргоноген бирикмаларнинг куплиги (50% дан кам булмаган) билан, кунгир кумирдан эса намлиги ва усимлик парчаларининг куплиги билан фаркланади.

Шундай килиб торфнинг органик моддалари турли даражада парчаланган усимлик колдикларидан иборат.

Чиринди (гумус) торфга корамтир тус беради. Хужайра тукималарини йукотган майда усимлик тиканлари торфнинг парчаланиш даражасини аниклайди. Шунинг учун торфни парчаланиши кучсиз (20%), уртача (20-35%) ва кучли (35% дан ортик) булади.

Торфнинг ботаник таркиби, пайдо булиш шароити ва хоссаларига караб уч турга (юкори, урта, куйи) булиш мумкин. Торфнинг физик-кимёвий таркиби унинг турига, даражасига караб аникланади.

Унинг таркибида 5-48-65%; 0-25-45%; N-4,7-7%; айрим х,олларда-2,5%> га етади. Торфнинг ранги унинг турига, парчаланиш даражасига караб-оч сарикдан тук жигар ранггача (юкори), кулранг-жигаррангдан сертупрок корагача (пастки) узгаради.

Торфнинг зичлиги-намлик, парчаланиш даражаси, кулланилиши, минерал таркиби ва оргоноген кисмларига боглик булиб, оддий шароитда ётганда 800-1080 кг/м3 га етади. Говаклиги 96-97% га тенг уртача ёниш иссиклиги-21-25 мЖ/г. Торфнинг ёниш иссиклиги парчаланиш даражаси ва тутуннинг ошиши билан яна кутарилади. Торф йирик электр станцияларида, иссиклик электр марказларида, завод ва фабрика козонхоналарида ёкиш учун ишлатилади. Торфдан курилиш материаллари (плиталар) тайёрланади.

Газлаштириш ва чала кокслаш йули билан кимёвий моддалар олинади. Кишлок хужалигида минерал угитлар ва ох,ак аралашмасини тайёрлашда торф-минерал аммиакли угитлар ишлаб чикаришда, сабзавотчилик ва гулчиликда биологик ёнилги, торф-чириндили тувакчалар ясашда х,ам ишлатилади.

Кумир-ёнувчи тог жинси х,исобланиб, усимлик ва организм колдикларининг парчаланишидан пайдо булади. У сертупрок, яхлит, кат-кат ёки донадор текстурага, бир-хил ёки ^ар-хил структурага эга. Ранги жигар рангдан кул ранг ва корагача;

1-расм. Торф

ялтироклиги (нурсиз), ялтироксиз ва металлсимон. Кумир ер шарида энг куп таркалган ёнувчи фойдали казилмадир. Унинг 3000 дан ортик конлари ва х,авзалари маълум. Узбекистонда кумирнинг Шаргун, Зармас, Бойсун ва бошка конлари мавжуд. Кумир асосан икки кисмдан иборат: оргоноген модда ва минерал аралашмалар. Оргоноген моддалар оркали кумирнинг мух,им хоссалари аницланади. Оргоноген моддалар асосан углерод, кам х,олда кислород, водород, олтингугуртдан; оз микдори азот, фосфор ва минерал аралашмалардан ташкил топган (2-расм).

Оргоноген моддалар массаси-курук кумир массасининг 50-97% ни ташкил килади. Минерал аралашмалари оргоноген массада ёки кумир таба;аларида кристалл, конкреция, майда ;ат-;атлик ва линза шаклида булади. Бунда гилли минерал жуда куп таркалган. Улар ноорганоген материаллар массасининг умумий 60-80% микдорини ташкил килади. Кам микдорда карбонатлар, сулфидлар, темир ва кварцлар кузатилади. Ундан таш;ари жуда кам микдорда рангли ва камёб металлар 2-расм. Кумир

сулфиди, фосфатлар, сулфатлар,

металларнинг иш;орли тузлари учрайди.

Ёнувчи сланецлар мергелли, гилли, кремний таркибли чукинди жинслардан таркиб топиб, унинг таркибида 10-50%, айрим х,олларда 60% гача сингенетик йул билан чуккан оргоноген моддалар иштирок этади. Улар жигар ранг, сари;, кул ранг тусга ва вара;симон ёки яхлит текстурага эга. Айрим х,олларда "ёнувчи сланец" атамаси каустобиолитларни англатади.

Улар ер остида кумилиб ;олган усимлик ва х,айвонот ;олди;ларидан пайдо булган. Уларнинг катти; навлари - торф, кумир, сапропелитлар, сую; навлари эса -нефть ва унинг узгаришидан пайдо булган асфальт, озокеритдир. Ёнувчи сланецдаги органик моддаларнинг дастлабки материаллари биомассадан, оддий сув утларидан, кам даражада олий усимлик ва кам х,олда х,айвонот организмларидан х,осил булган. Ёнувчи сланецларнинг оргоноген моддалари таркибида ю;ори микдорда водород (7-10%)нинг булиши, термик ;айта ишлашда учувчи компонентларнинг куп ажралиб (90% гача) чи;иши ва ёнганда ю;ори микдорда исси;лик чи;ариши билан характерланади.

Асосий минерал компонентлари: калцит, кварц, гилли минераллар, кам микдорда дала шпати, пирит, акцессор минераллар х,исобланади. Ёнувчи сланецнинг ёниш иссиклик х,ажми 5 мЖ/кг булгандагина саноатга ярокли ёкилги сифатида фойдаланилади. Конларнинг купчилик кисми платформа вилоятларига тааллукли булиб, горизонтал ва кучсиз кийшайган х,олда ётади.

Ёнувчи сланецлардан ёг ва газ х,айдашда, каттик ёкилги сифатида, сланецли смолалардан кимёвий хом-ашё (фенол, пластификатор) ва унинг чикиндиси - кулдан курилиш материаллари сифатида фойдаланилади.

3-расм. Ёнувчи сланец

Айрим ёнувчи сланец конларида юкори микдорда мис, молибден, уран, кургошин, рух, ванадий учрайди. Улар маъдан хом ашёси сифатида бах,оланади.

Узбекистонда ёнувчи сланецларнинг башоратланган захиралари 47 млрд. тоннани ташкил этади. Хусусан республикамизда Бойсун, Уртабулок, Сангрунтау, Актау, Уч;ир, Кульбешкак конларининг захиралари бах,оланган. Уларда углеводородлардан ташкари ах,амиятли микдорда рангли ва камёб металларнинг кенг спектри иштирок этади. Сангрунтау кони сланецларининг смоласидан дизель фракциясининг чикиши тахминан 30% ни ташкил этади, бу республикадаги мазкур турдаги асосий конлар орасида юкори курсаткич х,исобланади.

Тахлил натижалари

Ёнувчи сланецларнинг литологик-геокимёвий хусусиятларини, моддий таркибини, металлийлигини, уларнинг ажралиб турувчи хусусиятларини, технологик хоссаларини урганиш ва палеогеографик моделлаштириш исти;болли янги минерал хомашё ва ундан кимё саноатида, металлургия, тиббиёт, кишлок; хужалиги, курилиш саноатида фойдаланиш мумкинлигини ани;ланган.

Лаборатория тад;и;отлари натижасида куйидаги хулосалар килинган: -ёнувчи сланецлардан 3300 ккал/кг исси;ликни юзага келтириш имконига эга булган энергетик хомашё сифатида фойдаланилади;

-кимёвий кайта ишланганда ёнувчи сланецлардан двегателларни мойлаш учун юкори олтингугуртли мазут олиш мумкин, лекин х,озирча олтингугуртнинг микдори ю;орилиги (4-6%) туфайли сую; ё;илги учун хомашё сифатида яро;сиз;

-ёнувчи сланецларда смоланинг (катроннинг) микдори 8 дан 12% гача ани;ланган, илгари факатгини тошкумир конларида маълум булган. Смоладан ёгочни туйинтириш учун мой, электрод кокс, резинани юмшатувчилар, курилиш материаллари учун мумсимон моддалар олиш мумкин;

- олинган смоладан узининг хоссалари билан кишлок хужалигида фойдаланилиши мумкин булган нэрозин ажратиш мумкин;

- кайта ишланганда олинадиган энергетик газ, узининг теплотехник сифатига кура козонхоналар, турбиналар ва бошка теплотехник агрегатларда ёкилганда кумир ва бошка ёкилги турларини алмаштириш учун ярокли х,исобланади. Кумирга нисбатан паст номинал ёниш иссиклигига карамасдан у газсимон ёкилгининг барча афзалликларига эга. Газнинг юкори тезликда ёниши (1,6 м3/с), ундан нафакат саноатда, балки кундалик турмуш истеъмоли учун (махсус тайёрлангандан сунг) х,ам фойдаланиш имконини беради.

Хулоса

Газдан кимё саноатида фойдаланиш х,озирги кунда жуда истикболли, айникса олтингугурт, аммиак ва метанолнинг танкислиги билан богликлиги х,амда синтетик ёкилги олиниши билан мух,им.

Узбекистон худудида нефть мах,сулотлари, газ, иссиклик, электр ва ноорганик элементлар (металлар, тузлар ва б.) олиш учун хомашё х,исобланган ёнувчи сланецларни кайта ишлаш учун ишаб чикариш кувватлари х,озирда мавжуд эмас. Узбекистоннинг мавжуд илмий ишланмалари ва жах,он тажрибаси саноат корхоналарида ишлаб чикарилаётган мах,сулотларнинг ассортиментини кенгайтириш учун ёнувчи сланецларни кайта ишлашга жалб килишнинг юкори самарадорлигини башоратлаш имконини беради, бунинг учун сланецларни кайта ишлаш буйича саноат базасини яратиш лозим.

АДАБИЁТЛАР:

1. First IIASA Conference on Energy Resources. M. Grenon ed. IIASA, Laxenburg, 1976.

2. Моделевский М.С., Гуревич Г.С., Хартуков Е.М. и др. Ресурсы нефти и газа и перспективы их освоения.// М.: Недра, 1983.

3. Яраханова Д.Г. Ресурсы нетрадиционных углеводородов. //Материалы Международной научно-практической конференции "Особенности разведки и разработки месторождений нетрадиционных углеводородов". Казань 2015.

4. Татьяна Морина. Сланецевая нефть США: история с продолжением. // Финам, 13 мая 2015 года.

5. Грушевенко Е.В., Грушевенко Д.А. Сланецевая нефть: технологии, экономика, экология.// ИНЭИ РАН, Экологический Вестник России. - 2013.

6. Морариу Д., Аверьянова О.Ю. Некоторые аспекты нефтеносности сланецев: понятийная база, возможности оценки и поиск технологий извлечения нефти. //Нефтегазовая геология. Теория и практика// - 2013.- Т.8.- №1.

7. Горючие сланецы и сланецевая нефть. Новая жизнь старых запасов. //http://vseonefti.ru/neft/slancevaya-neft. 2018.

8. Аллаев К.Р. Энергетика мира и Узбекистана. // Т. «Молия», 2007.

9. Р.Д. Аллабергенов, Р.К.Ахмедов. Горючие сланецы Узбекистана: инновация и диверсификация. // Сб.тр. Республиканской научно-технической конференции (8-9 ноября 2012г., г.Ташкент) «Актуальные проблемы переработки нефти и газа Узбекистана». - Т.: (ИОНХ АН УРУз), 2012.

10. Бызеев В.К., Тен В.Н. Теоретические основы комплексной скважинной разработки горючих сланецев с получением энергоносителей и металлов//Горный вестник Узбекистана №1 (24), 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.