Golden Bracelet on the Wrist Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

УДК 069.51

«Эльде алтын билезлик»

Айше Меметова

(Джумхуриет Сермия Тешкиляты «Къырымтатар медений-

тарихий мирас музейи)

Аннотация: Макъаледе Къырымтатар медений-тарихий мирас музейининъ фаалиети, эм де музейде июнь 7, 2017 сенеси кечирильген «Эльде алтын билезлик» деген сергининъ къуюмджы-уста Айдер Асанов акъкъында толу малюмат бериле. Айдер уста 1928 сенеси Багъчасарай шеэринде къуюмджылар сюлялесинде дюньягъа келе ве балалыкътан къуюмджылыкъ зенаатынынъ бутюн инджеликлерини огрене. Ватангъа авдет олгъан сонъ, къуюмджылыкъ зенаатыны Багъчасарайда янъыдан тиклей ве шегиртлерине усталыкъ инджеликлерини огрете. Эсасен бутюн эль санат эснафлары акъкъында малюмат бериле.

Анахтар келимелер: къуюмджы, уста, эшья, шегирт, серги, тарихий мирас.

Улу сымамыз Номан Челебиджихан биринджи Къурултаймызда ильк оларакъ музей тешкиль олмасы проблемини къойгъан эди. О, та о девирде, бу меселе муим олгъаныны ильк оларакъ анълады ве Багъчасарайда бутюн дюньягъа мешур олгъан Хансарайнынъ биринджи мудири алим Усеин Боданинский рехберлигинде ильмий, сонъра онынъ ве Осман Акъчокъракълынынъ рехберлигинде зиялыларымыз тарафындан Къырымда ильк ильмий-амелий экспедиция тешкиль этильди.

Йигирминджи асырнынъ башы ве отузынджы сенелери аньаневий эснафларнынъ инкишаф деври эди. Къырымда нагъышчы, токъумаджылыкъ, кираметчилик артеллери яратылды, Багъчасарай шеэринде Унерий-санайы техникум тешкиль олунды. Анда энди халкъымызнынъ мешур усталары къуюмджы, силя ве орьнек устасы Амет Калафатов, нагъышчылар Эсма Мансурская, Адавие Эфендиева, Айше Мамбетова, Уркуш Гафарова, Мумине Сеит Халиль эдилер. Айны шу девирде ильк оларакъ халкъ санатына багъышлангъан ильмий араштырмалар дердж олуна. Оларнынъ арасында Евгения Спасская, Полина Чепурина, Усеин Боданинский, Михаил Гинзбургларнынъ макъалелери басыла.

«Йигирминджи асырнынъ докъсанынджы сенелери миллет кутьлевий Ватанына къайтып башлагъан сонъ, миллий аньанелерни эм де миллий эснафларнынъ инкишаф деври башланды. Багъчасарай шеэринде дженктен сонъ биринджи сефер «Орьнек» деген ширкет

чалышып башлай. Оны Сеитмемет Меметов тешкиль этти. Мында къадынларны нагъыш санатына огретип башладылар. Бу курсларны екяне уста Зулейха Бекирова алып барды. Зулейха Бекирова кечкен асырнынъ отузынджы сенелери Москвагъа «Алий Бедий-техник устаханелери» («Высшие Художественно-технические мастерские») деген окъув юртуна ёлланылды ве анда къалып, чокъ йыллар девамында Абрамцевское окъув юртунда тасвирий амелий санаттан дерслер берди. Зулейха Бекирова екяне къырымтатар нагъыш техникаларыны бильген усталардан эди [5, с. 11-12].

Кечкен асырнынъ 80-сенелернинъ сонъунда ве 90-сенелернинъ башында халкъымыз кутьлевий суретте Ватангъа авдет олып ерлешир экен, миллий театримизнен, китапханемизнен, «Къырым» фольклор ансамбли ве дигер медений оджакъларнен бир сырада, чокъкъа бармай, 1992 сенеси къырымтатар санат галереясы да мейдангъа кетирильди ве 1995 сенеси онъа «Къырымтатар тасвирий санат музейи» ады берильди. Айны шу сенелерде миллетимизни Ватангъа ерлешюв къыйынлыкъларына бакъмадан, къырымтатар рессамлары ассоциациясынынъ азалары Айдер Алиев, Энвер Изетов, Мамут Чурлу ве галереянынъ хадимлери Зера Кенджикаева, Эльмира Черкезова, Фатиме Асанова фааллеримиз музейимизде айры-айры фондлар тешкиль олунмасына буюк иссе къоштылар.

Музейнинъ эсасыны 1957 сенеси сюргюнликте тешкиль олгъан «Хайтарма» ансамблининъ намлы конферансьеси - журналист, рахметли Аблямит Умеровнынъ Ташкентте озь эвинде йылларнен топлагъан къырымтатар миллий эшьялары тешкиль этти. Аблямит Умеров бинълернен ватандашларымыз киби, асретли Ватанына къавушаджагъына эмин олып, Озьбекистанда олгъанда, бу коллекцияны дане-дане топлагъан ве о къыйметли дегерликлер халкъына мирас оларакъ къалды... Озю исе, тувгъан Ватанына къавушамайып, сюргюнликте эбедий козьлерини юмды...

Аблямит агъа 1970 сенеси Ватаныны зиярет этмеге кельгенде, Ялтада шахсий азбарларнынъ биринде, копеклернинъ огюнде къырымтатар халкъынынъ медениетине аит олгъан бакъыр чанакъны итялакъ ерине къуллангъаны корип, пек эеджанлана ве къапыны къакъып, бу эвде яшагъан адамгъа мураджаат эте: «Мен тюкянгъа барып, сизге янъы савут алып кетирейим де, сиз исе, копекнинъ огюндеки савутны манъа беринъиз», - дей ве бакъыр чанакъны Озьбекистангъа алып кете. (Аблямит Умеровнынъ мешур «Хайтарма» ансаблинде чалышкъан зенаатдашларынынъ хатыравларындан).

Музей о йыллары корюмли къырымтатар рессамларнынъ ильк сергисини тешкиль этерек, Къырымда яшагъан инсанларны биринджи кере къырымтатар санатынен таныш этти. Музей мейдангъа кетирильгенинен юзлернен сергилер тешкиль олунды. Эр бир серги

екяне хусусиетинен беллидир. Оларнынъ эр бирининъ озь мевзусы, озь мундериджеси бар. Эписи сергилер мевзу джеэттен башкъадыр. Анги санат чешити алынса, эр биринде миллетнинъ гъайретли инсанлары иджат этелер. Миллетнинъ земане рессамлары, чешит саада усталар, бутюн Къырымда ве четэльде мешурдыр. Къырымтатар медений-тарихий мирас музейи аджайип миллий эшьяларнынъ, экспонатларнынъ саибидир. Мисаль ичюн, нагъыш санатыны талиль этсек, мында халкъымызнынъ терен фельсефий алемини окъумакъ мумкюн. Буларнынъ эксериси нагъыш, эль ишлери, къуюмджылыкъ, бакъырджылыкъ, чёльмекчилик санатларыны тасвирлеген эсерлердир. Къырымтатар усталарынынъ чебер эллеринен нагъышлангъан урба къысымлары, омюрде къуллангъан эм де урф-адетлерге аит олгъан эшьялар эсасен аньаневий татар ишлеме, мыкълама, эсап техникаларында нагъышлангъандыр. Академик Паллас язды: «Багъчасарай шеэринде беш юз он еди устахане ве тюкян бар эди, оларнынъ арасында юз йигирми биринде «йипек ве къырмызы махсулат («къырмызы махсулат» - нагъыш, А.Меметова) теклиф эте эдилер» [5, с. 5].

Рустам Сулейманов Ш. Марджани фондунынъ президенти къырымтатар усталары акъкъында бойле деди: «Чебер усталар, келеджек несиллерине аджайип мирас къалдыргъанлар, бедий аньанелер ве тек озьлерине аит олгъан нагъыш тили ве символларны багъышлагъанлар» [5, с. 5].

Рессам, шаир Максимилиан Волошин озь назик дюнья бакъышы иле, зенгин, мирас олып къалгъан къырымтатар медениетининъ къалымтыларыны ис этип, бойле деди: «Онынъ ичюн де мимарджылыкъта, эвлернинъ сюсленювинде, къырымтатар басма орьнеклеринде, юзбез нагъышларында бизанс мозаикасынынъ акъшамлыкъ алтын сувы тютеп турмакъта. Италиян орьнегининъ исе, тамам кузьде сюсленгенини ис этмек мумкюн» [1, с. 61].

Нумюне оларакъ 2017 сенеси музейде къуюмджы Айдер уста Асанов ве онынъ шегиртлери яраткъан эсерлеринден «Эльде алтын билезлик» деген серги тешкиль олунды. Багъчасарай шеэринде къуюмджы Айдер устаны бильмеген, танымагъан инсан ёкъ демек, янълыш олмаз. Устанынъ чалышкъан ери къадимий Сырлы Чешмеден кечип, Шабалты мааллесине алып бара. Айдер агъа айткъанына коре, къаршысында озю балалыкъта къатнагъан балалар багъчасынынъ диварлары корюнип тура, устахане исе Багъчасарайда Хаваджынынь эвидир.

Айдер уста Багъчасарайда белли уста Абдулмеин къуюмджы ве Тензиле ханымнынъ къорантасында (Асма Къую, 74-нджи эвде) догъгъан. Айдер уста он бир яшында олгъанда бабасындан гизли ильк эсерини ярата. Анасы огълу япкъан шейни Абдулмеин устагъа косьтере.

Эльбетте, бабасы уста оларакъ, онъа мунасип къыймет кесе. О куньден башлап Айдер къуюмджылыкъ зенаатына сарыла. Рахметли бабасы Абдулмеин уста сюргюнлик йыллары, Озьбекистанда, ресимлер яза, бу левхаларны халкъымыз мубарек дуа оларакъ, эвлеринде диваргъа асалар.

Йыллар кече, сюргюнлик ёлларындан сонъ, аджайип Ватанына къавушып, севимли Багъчасарайында, кобегининъ къаны тамгъан ерде, йыллар девамы арз эткен зенаатыны гъайрыдан джанландырмакъ къысмет ола.

Бугуньде-бугунь Айдер уста 12 шегиртине къуюмджыкъ зенаатыны ашлады, шу джумледен къызы Эльмира ханым къуюмджылар арасында ильки къуюмджы къадындыр.

Айдер уста ань-аневий къырымтатар къушакъларынынъ чешитлерини тикледи, бу: йипишли, лакъшеван, тиркемели, юзюм япракъ, къапаралы ве, шу джумледен, эркек къушакълары. Эвель-эзельден къуюмджылыкъ зенаатында къуллангъан алетлерни, эм де оларнынъ адларыны янъыдан джанландырды, бу: къавушакъ, чифт, къыскъач, къаргъа бурун, къандиль, макъас, чёкюч ве иляхре. Шуны да къайд этмек керек ки, къадимий Багъчасарайда эвельден 25 «къуюмджы» ве «алтунджы» устаханеси чалышкъан. Эр бир уста дигерининъ япкъан ишини таныгъан.

Айдер агъа иле къонушмакъ буюк бахттыр, чюнки устанынъ эфендилиги, онынъ муневерлиги, сабыр иле къонушмасы инсанны мефтюн эте. Айдер агъа ана тилини темелинден бильген инсанлардан биридир. Балалыкътан эшиткен аталар сёзлерини, огренген шиирлерини, япкъан ильванларынынъ тылсымлы орьнеклери киби, озь икяесинде кямилликнен къуллана, онынъ теляфузы, санки дерсинъ, чокъракъ киби шырылдай, инсангъа мельэм багъышлай. Мисаль ичюн, балалыкъта Рамазан айында балалар къапы-къапыдан юрип бойле шиирчик айта экенлер:

Шеремирзан айларында, Догъды ферман, Эль къалдырып, дуа этсенъ, Дертке дерман, Ораза туткъан, Намаз къылгъан къулларгъа, Мусульман умметине, Я Шеримирзан.

Айдер агъа айткъанына коре: «Я миллетимизнинъ мешур, ай киби чибереклери, онынъ къокъусы! Эвельден эр бир къорантада чиберек пек мешур эди, лякин Багъчасарай базарында чиберекчи бар сесинен

макътагъан сыджакъ чибереклерини эр кес алмагъа ашыкъа, чиберек давулы пек тез бошай экен».

Темиз чокъракъ сувундан, Тазе богъдай унундан, Янъчыкъ чыкъты фурундан, Аша, чыкъсын бурнунъдан.

«Аша, чыкъсын бурнунъдан» деген ибарени шимди янълыш анълайлар, бу ибаре, о къадар тойып аша, тап нефес алмагъа къыйын олсун, деген мананы ташый, деп анълата Айдер агъа.

Айдер Асанов эписини озь еринде усталыкънен къуллангъан базы

шиирий парчачыкъларны да хатырламакъ керектир. ***

Бабам мени окъуткъайды кучюктен,

Бу алларгъа къалмаз эдим керчектен. ***

Алгъа алем бакъар, Ешиль юрек якъар,

Илле мор, илле мор. ***

Ягъмур ягъар. Сель буланыр. Энер дагъдан.

Яр доланыр. ***

Къара къашлар,

Сия сачлар,

Эля козьлер.

Ширин сёзлер,

Индже беллер, беяз тенлер,

Топракъ илле ортер бир кунь...

Айдер уста къырымтатар музыка санатыны яхшы бильген инсанлардан биридир. Озю кемане, труба чала ве 600-ден зияде халкъ йырларыны эзберден биле. Онынъ бу истидаты огълу белли бестекяр Эдип Асанов (Багъчасарайлы) олып етишмесине сильтем олгъандыр.

Бу макъале Багъчасарайнынъ мешур усталарындан бириси Айдер агъа Асанов кечирген 90 йыллыкъ омрюнинъ тек бир саниесидир.

«Къырымтатар медений-тарихий мирас музейи»нде нумайыш этильген «Эльде алтын билезлик» мевзусында серги исе бир нумюнедир.

Устанынъ инсанларгъа къуванч, гузеллик багъышлагъан иджады девам этсин, несиллер арасындаки багъ узюльмесин!

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ:

1. Волошин М. А. Культура, искусство, памятники Крыма // Забвению не подлежит /сост. Н. Ибадуллаев. Казань, 1992, с. 61.

2. Желтухина О. А. Исчезающее искусство филиграни // Qasevet. 2000. № 27. С. 10-14

3. Меметова А. Миллетимизнинъ омрюнде музейимизнинъ ери // Йылдыз, 2010. № 3. С. 5-11

4. Меметова А. «Эльде алтын билезлик»// Йылдыз. 2017. № 4. С. 101— 106.

5. Искусство крымских татар: из коллекций Низами Ибраимова, Фонда Марджани, художников Крыма, Государственного музея изобразительных искусств Республики Татарстан: каталог выставки, Национальная художественная галерея «Хазине», октябрь - ноябрь 2013 г. / Составители каталога: Г. Ф. Валеева-Сулейманова, О. Г. Вербина, Н.Р. Ибраимов, М. Ю. Чурлу, Л. М. Шкляева.

6. Таратухина Е. Е. Ювелирная коллекция Крымского этнографического музея. Каталог. Симферополь: ООО «Антиква», 2015. 108 с.

7. Тефикова Л., Пинка З., Эминова С., Абдураманова Ш., Чалбашева Э., Изеттов Э. Крымскотатарская вышивка из коллекции Крымскотатарского музея культурно-исторического наследия. Симферополь: ООО «Антиква», 2015. 196 с.

Муэллиф акъкъында: Меметова Айше Серверовна - Къырымтатар мединий-тарихий мирас музейнинъ уйкен ильмий хадими. (РФ, Къырым, Акъмесджит, Чехова сокъагъы, 17 эв); memetova.ayshe@bk.ru

«Золотой браслет на запястье»

Айше Меметова

(ГБУ РК «Крымскотатарский музей культурно-исторического

наследия»)

Аннотация. В статье рассматривается деятельность «Крымскотатарского музея культурно-исторического наследия». На примере выставки, которая проходила 7 июня 2017 года, посвящённой жизнедеятельности и творчеству потомственного ювелира, старейшего представителя династии ювелиров Айдер-уста Асанова (къуюмджы уста), выставка «Эльде алтын билезлик» продемонстрировала традиционные аспекты и тонкости филигранного крымскотатарского ювелирного искусства. Айдер Асанов родился 6 ноября 1928 года в городе Бахчисарай. Айдер-уста - известный ювелир, а также знаток крымскотатарского фольклора и этнографии. Из уст Айдера Асанова можно услышать более 600 народных крымскотатарских песен.

Ключевые слова: мастер-ювелир, экспонат, ученик, выставка, историческое наследие.

Сведения об авторе: Меметова Айше Серверовна - старший научный сотрудник ГБУ РК «Крымскотатарский музей культурно -исторического наследия» (РФ, Крым, Симферополь, ул. Чехова, 17); memetova.ayshe@bk.ru

«Golden Bracelet on the Wrist»

Ayshe Memetova

(SBE RC «Crimean Tatar Museum of Cultural-Historical Heritage»)

Annotation. The article deals with the activity of the Crimean Tatar Museum of Cultural and Historical Heritage. The exhibition «The Golden Bracelet on the Wrist» was held on July 7, 2017 and devoted to creative life of the oldest Crimean Tatar master jeweler (quyumgi-usta) Ayder Asanov. He comes from a family of silversmiths and was born on the 6th of November 1928, in Bakhchisarai. The exhibition showed the traditional aspects and

fineness of the Crimean Tatar filigree arts. Ayder usta being a famous jeweler, is also a good expert of the Crimean Tatar folklore and ethnography. Moreover, Ayder usta collects, knows and sings more than 600 Crimean Tatar folk songs.

Keywords: exhibition, jeweler, historical heritage, apprentice, exhibit.

REFERENCES

1. Voloshin M. A. Kul'tura, iskusstvo, pamyatniki Kryma [Culture, arts, monuments]. Zabveniyu ne podlezhit [Must not be consigned to oblivion], compiler N. Ibadullaev. Kazan', 1992. P. 61.

2. Zheltukhina O.A. Ischezayushchee iskusstvo filigrani [Vanishing art of filigree] Qasevet. 2000, no 27, pp. 10-14.

3. Memetova A. Milletimiznin" omyurinde muzeymiznin" eri [The place of our museum in the life of our people]. Yyldyz. 2010, no 3, pp. 5-11.

4. Memetova A. «El'de altyn bilezlik» [Golden Bracelet on the Wrist] Yyldyz, 2017, no 4, pp. 101-106.

5. Iskusstvo krymskikh tatar: iz kollektsii Nizami Ibraimova, Fonda Mardzhani, khudozhnikov Kryma, Gosudarstvennogo muzeya izobrazitel'nykh iskusstv Respubliki Tatarstan: katalog vystavki, Natsional'naya khudozhestvennaya galereya «Khazine», oktyabr' - noyabr' 2013 [Ministry of Culture of the Republic of Tatarstan. State museum of fine arts of the Republic of Tatarstan "Arts of the Crimean Tatars". From the collection of Nizami Ibraimov. Fond of Sh. Marjani. Painters of the Crimea. Catalogue of exhibition. National Arts gallery "Hazine"] Compilers of the catalog: G. F. Valeeva-Suleimanova, O. G. Verbina, N. R. Ibraimov, M. Yu. Churlu, L. M. Shklyaeva.

6. Taratukhina E. E. Yuvelirnaya kollektsiya Krymskogo etnograficheskogo muzeya. Katalog [Jewellery collection of the Crimean Ethnographic Museum]. Simferopol': OOO «Antikva», 2015. 108 p.

7. Tefikova L., Pinka Z., Eminova S., Abduramanova Sh., Chalbasheva E., Izettov E. Krymskotatarskaya vyshivka iz kollektsii krymskotatarskogo muzeya kul'turno istoricheskogo naslediya [Crimean Tatar embroidery from the collection of the Crimean Tatar Museum of Cultural-Historical Heritage] Simferopol': OOO «Antikva», 2015. 196 p.

About the author: Memetova Ayshe Serverovna - Senior reseach officer at the SBE RC «Crimean Tatar Museum of Cultural-Historical Heritage» (17, Chekhova st., Simferopol, Crimea, Russian Federation); memetova.ayshe@bk.ru