CC BY
580 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
GLOBAL EKOLOGIK MUAMMOLAR YECHIMI O'ZBEKISTON SIYOSATINING
USTUVOR YO'NALISHI SIFATIDA Samanova Shaxlo Boxtiyarovna
UrDPI dotsenti shaxloboxtiyarova@gmaiLcom+998974534845 https://doi.org/10.5281/zenodo.10138479
Annotatsiya. Maqolada insonning tabiatga antropogen ta'siri natijasidapaydo bo'lgan ekologik muammolar, sanoatning rivojlanishi, ekologiya sohasida aholining ko'payishi yangi muammolarningpaydo bo'lishiga olib kelganligi, mustamlakachilikningayanchli asorati bo'lgan Orol dengizining qurib borishi, bu global ahamiyat kasb etayotganligi, shuningdek, toza ichimlik suvningyetishmasligi muammosi, uni zararsizlantirish va samarali foydalanish, suv bilan bog'liq xavf-xatarlarning oldini olish, aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash bugungi kunda jahon hamjamiyatining e 'tiboridagi masalalardan biriga aylanib borayotganligi, O'zbekiston Respublikasining ushbu muammolarni hal etishdagi tashabbusi va say-harakatlari kabi masalalar falsafiy, ilmiy-nazariy tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: ekologik xavf-xatar, ekologik muammolar, tabiiy resurslar, globallashuv, atrof-muhit, biosfera, atmosfera, gidrosfera, toza ichimlik suvi, antropogen ta'sirlar, jahon hamjamiyati, integratsiya, Rim klubi, ekologikpartiya,
Аннотация. В данной статье экологические проблемы, возникшие в результате антропогенного воздействия человека на природу, развития промышленности, увеличения населения в области экологии привели к возникновению новых проблем, приобретающих глобальный характер. важности, а также проблемы нехватки чистой воды, ее обезвреживания и эффективного использования, а также предотвращения связанных с водой рисков, инициативы Республики Узбекистан в решении этих проблем и того, что обеспечение населения планета с чистой водой становится сегодня одним из вопросов, находящихся в центре внимания мирового сообщества, философского, научно-теоретического анализа.
Ключевые слова: экологический риск, экологические проблемы, природные ресурсы, глобализация, окружающая среда, биосфера, атмосфера, гидросфера, литосфера, чистая питьевая вода.
Abstract. In this article, the environmental problems that have arisen as a result of the anthropogenic influence of man on nature, the development of industry, the increase in the population in the field of ecology have led to the emergence of new problems, which are gaining global importance, as well as the problem of the lack of clean water, its neutralization and efficient use, as well as the prevention of water-related risks, the initiative of the Republic of Uzbekistan in solving these problems, and the fact that providing the population of the planet with clean water is becoming one of the issues in the attention of the world community today, philosophical, scientific - theoretically analyzed.
Keywords: environmental risk, environmental problems, natural resources, globalization, environment, biosphere, atmosphere, hydrosphere, lithosphere, clean drinking water.
KIRISH
Inson tabiat a'zosi sifatida "tabiat - jamiyat" murakkab tizimining bir qismidir. Tabiat hisobiga odamlar o'zlarining ko'plab ehtiyojlarini qondiradilar. Insoniyat hayoti tabiatning, biosferaning uyg'un sharoitiga bog'liq. Bu sharoit salbiy tomonga o'zgartirilsa, odamning normal
0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
yashashiga putur yetkaziladi, ekologik muammolar paydo bo'ladi. Ayni paytda bunday muammolar globallashib borayotgani insoniyat uchun katta xavfdir. Ilmiy-texnika yutuqlaridan noto'g'ri foydalanish — biosferaning buzilishiga olib keladi. Sayyoramizni toza suv bilan ta'minlash bugungi kunda jahon hamjamiyatining e'tiborini tortgan eng muhim global muammolardan biridir. Sayyoramizning ko'plab mamlakatlari neft va gaz kabi yer osti boyliklariga ega bo'lishiga qaramay, toza ichimlik suvi etishmasligidan aziyat chekmoqda. Bundan kelib chiqadiki, suv masalasiga e'tibor kundan-kun ortib bormoqda va bu muammoni hal etish mintaqaviy va xalqaro anjumanlarning asosiy mavzusiga aylangan. Binobarin tabiatni puxta bilib, undan samarali foydalanish, unga to'g'ri va oqilona munosabatda bo'lish lozim. Globallashuv sharoitida tabiatga antropogen ta'sirlarni ilmiy o'rganish va un oldini olishga qaratilgan ilmiy-falsafiy va amaliy chora-tadbirlar davlat siyosatining asosiy ustuvor yo'nalishlaridan biridir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Garchi XXI asr texnika yutuqlari rivoji bilan insoniyat uchun munosib turmush sharoitini yaratgan bo'lsa-da, ikkinchi tomondan, insoniyat bu asrda yolg'iz o'zi hal eta olmaydigan muammolarga duch keldi. Bunday muammo faqat bir mamlakat yoki bir millatga xos emas, balki butun sayyorani qamrab oladi. Binobarin, global xarakter kasb etgan bu kabi masalalar hamisha davlatlar hukumatlari va xalqaro tashkilotlarning alohida e'tiborida bo'lib, ularni hal etish yuzasidan aniq chora-tadbirlar ko'rilmoqda. Sanoatning rivojlanishi, ekologiya sohasida aholining ko'payishi yangi muammolarning paydo bo'lishiga olib keldi. Bu masala yuzasidan taniqli olim Piter Farbning "Ommaviy tushunish ekologiyasi" kitobining ruscha nashri so'zboshisida shunday ta'kidlanadi: "Yil sayin ekologiyaning ahamiyati ortib bormoqda. Darhaqiqat, inson hech qanday sharoitda ekologik muammolarni hal qilishdan qaytmaydi, chunki bunday muammolarni hal qilmaslik inson hayotiga tahdid solishi mumkin. Soha olimlarining fikricha, "XXI asrda ekologiya xalqaro munosabatlar global tizimining eng yuqori ustuvor yo'nalishlaridan bo'ladi". Masalan, akademik A.Pokrovskiy qariyib yarim asr avval: "Hozirgi zamon kishisi hamma vaqt tabiatga nisbatan urush holatida bo'lib kelgan. Uning halokatli oqibatlari yildan-yilga kuchliroq sezilmoqda. Agar insonning tabiatga ekologik - munosabat madaniyatini tarbiyalamasak, fojiali oqibatlarga olib kelishi mumkin" [7.117], deb yozgan edi.
Global muammolar, xususan, suv muammosini hal qilish faqat bir mamlakat yoki mintaqaga xos emas, balki bu masala butun dunyoni tashvishga solmoqda. Ya'ni, XXI asrda suv tanqisligi, iqlim o'zgarishi kabi ekologik muammolarning globallashuvi munosabatlarni belgilovchi vositaga aylandi, uni alohida davlatlar o'rtasidagi munosabatlar, mintaqaviy va xalqaro darajalarga bo'lish mumkin. Toza suvning yetishmasligi muammosi, uni zararsizlantirish va samarali foydalanish, shuningdek, suv bilan bog'liq xavf-xatarlarning oldini olish O'zbekiston Respublikasini ushbu muammolarni hal etishda tashabbus ko'rsatishga majbur qildi. Shu boisdan ham davlatimiz siyosatida "atrof-tabiiy muhit, aholi salomatligi va genofondiga ziyon yetkazadigan ekologik muammolarni oldini olish" [8] ga alohida e'tibor qaratilgan edi.
Vernadskiy biosferaning inson tafakkuri va mehnati bilan qayta tiklangan bu yangi holatini noosfera deb atadi. Uning muhim xarakteristikasi - ijtimoiy-tarixiy va tabiiy qonuniyatlarning optimal uyg'unligi asosida tizimning global muvozanatini saqlashdir.[1.-260.]
Tabiatdagi suv aylanishi Yerdagi barcha mavjudotlarning rivojlanishi uchun muhim asosdir. Turli sanoat va qishloq xo'jaligining barqaror rivojlanishini suv resurslaridan foydalanmasdan tasavvur etib bo'lmaydi. Shu bilan birga, tabiatdagi suv aylanish jarayoni qisqarib, miqdor va sifat jihatidan o'zgarishlar yuz berdi. Shuning uchun ham, «Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik
0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
falokatning g'oyat xavfli zonalaridan biri vujudga kelganligini alam bilan ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o'n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida kelib chiqqandir».[3.114]
Bir qator ekologik inqirozlar ma'lum: qadimgi odamlarning oziq-ovqat resurslarining qisqarishi - baliq ovlash va terimchilik; yirik sutemizuvchilarni ovlash (50-10 ming yil avval); global ifloslanish bilan bog'liq hozirgi inqiroz o'zining murakkab darajasini ko'rsatadi. «Ma'lum ma'noda, ekologik inqiroz, nafaqat energoresurslar kamyobligi, atrof-muhit ifloslanishi emas, balki, eng avvalo, insonning uyg'onish davridan boshlab ongli ravishda shakllangan, dunyoga va tabiatga munosabatlari tizimi inqirozidir».[6.71]
Bu inqirozlar o'tgan asr 60-yillarining oxirlarida xalqaro ilmiy jamiyat - Rim Klubining shakllanishiga sabab bo'ldi. Uning asoschilari Pecchei va Medouzlar butun dunyo yetakchi olimlarining diqqatini insoniyat xatariga aylanib borayotgam mumammolar sabablarini o'rganish va yechimlariga doir tavsiyalar ishlab chiqishga qaratishdi.
O'zbekistonda xalqaro ekologik munosabatlarning ijtimoiy-falsafiy jihatlari E.Xoshimova, E.Karimova [4.67] Yu.Shodimetov, S.Mamashokirov E.Usmonov[5.195], H.Salomova, D.Rasilov, A.K.Berdimuratova, S.Sanginov, Sh.P.Maxmudov, A.Axmedov, A.Qo'ldoshev tadqiqotlarida tahlil qilingan. Ushbu tadqiqotlarda global ekologik xavf-xatarni oldini olish va bartaraf qilishga doir taklif-tavsiyalar doirasida katta ishlar amalga oshirilayotgan bo'lsada, inson ongiga ta'sir ko'rsatish va axloqiy meyorlar bilan tartibga solinishi bilan zarur bo'lgan tomonlarini ham esdan chiqarmasligimiz kerak.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Tabiiy resurslardan foydalanishning ortishiga asosiy sabab - sayyoramiz aholisining ko'payishi va texnikaning jadal rivojlanishidir. Natijada tabiiy resurslarni iste'mol qilish ham ortdi, bu esa ba'zi tabiiy resurslarning kamayishiga yoki yo'q bo'lib ketishiga olib keldi. Ilmiy-texnik inqilob jamiyat taraqqiyotining eng kuchli omillaridan biridir. Hozirgi vaqtda insonning biosferaga ta'siri tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Shuning uchun Yer sayyorasi yuzasida insonning ko'p qirrali faoliyati ta'sir qilmagan biron bir nuqtani topish mumkin emas. Odamlar endi o'z faoliyatini tabiatni o'z manfaati uchun o'zgartirishga qaratmoqda. Shu tariqa millionlab gektar taqir, lalmi va hosilsiz yerlar unumdor dehqonchilik yerlariga aylantirilib, muhtasham bog'lar barpo etildi., og'ir bezgak kasalligining asosiy manbai bo'lgan yerlar qurib, qishloq xo'jaligi yerlariga aylantirildi. Yuzlab hayvonlar zotlari va minglab qishloq turlari odamlar tomonidan o'zgartirilib, yanada mahsuldor va kasalliklarga chidamli bo'lib, jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi va rivojlanishiga hissa qo'shadigan ko'plab landshaftlar mavjud.
Hozirgi vaqtda organizmlarning yashash muhitining ekologik muammolari jamoatchilik fikridagi eng dolzarb va dolzarb masalalardan biri bo'lib, ular yadro qurolidan foydalanish xavfidan keyin ikkinchi o'rinni egallaydi.
Inson o'zining kundalik faoliyati bilan shug'ullanadi va odatda atrof-muhitga ta'sirini aniq his qilmaydi yoki ularga befarq qaramaydi. Ma'lumki, miqdoriy o'zgarishlar to'planadi va ma'lum bir vaqtda sifat o'zgarishlariga sakrashga aylanadi, bu alohida hollarda dahshatli ofatlarga olib keladi. Komponent falokatlar umumiy sayyora inqirozining alomatidir. So'nggi yillarda odamlar bu masalalarni yakunladilar va ularning munosabatlari va o'zaro ta'siri hozirgi vaziyatdan ko'ra kuchliroq bo'lmasligini ta'minlashga harakat qilishlari kerak. Shu munosabat bilan insoniyat ekologik xavf-xatarlarning oldini olish uchun birlamchi choralarni ko'rishi zarur. XULOSA
0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY
Inson ekologik inqirozlarda juda faol ta'sirga ega bo'lib bormoqda. O'tmish tarixida va insoniyat tarixida bir nechta ekologik inqirozlar mavjud. Yashash muhitining o'zgarishi tik yuruvchi antropoidlarning paydo bo'lishiga olib keldi - insonning bevosita ajdodlari. Yaxshiroq va ertaroq hosil olish uchun o'simliklarni yoqish ko'rinishidagi biotexnik tadbirlarni tashkil qilmagan qadimgi odamlar tomonidan ov va terim resurslarining kamayishi. Birinchi antropogen inqiroz yirik hayvonlarning ommaviy nobud bo'lishi ("iste'molchi inqirozi") bo'lib, keyinchalik u qishloq xo'jaligidagi ekologik inqilob bilan bog'liq bo'ldi. Tuproqning sho'rlanishining ekologik inqirozi va o'sib borayotgan aholi uchun yetarli bo'lmagan yerning normal suv ta'minotining buzilishi lalmi yerlarning o'zlashtirilishiga olib keldi.
REFERENCES
1. Вернадский В.И. Биосфера и ноосфера. Эксклюзив М. АСТ 2022. - 640с.
2. Инглхарт Р. Культура и демократия.^К Культура имеет значение: Каким образом ценности способствуют общественному прогрессу. - М.: Моск. Школа. Полит. Иссл., 2002, с.107.
3. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. -Т.: Узбекистон, 1997. -Б -114
4. Каримова Э. Узбек толерантлиги. -Тошкент: Aloqachi, 2005.- Б. 67.
5. Мамашокиров С., Э.Усмонов. Баркарор тараккиётнинг экологик хавфсизлик масалалари. - Тошкент: "Фан". 2009. -Б. 195.
6. Паленко А.Н. «Экологический кризис» как псевдопроблема// Вопросы философии. №7. 2002г.С. 71.
7. Покровский А. Экологические проблемы Земли. М.1975. - С.117.
8. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «УзбекистонРеспубликасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида» ги Фармони
