Научная статья на тему 'ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК БАРҚАРОРЛИКНИ САҚЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК БАРҚАРОРЛИКНИ САҚЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

299
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
антропотехноген ўзгариш / глобал халқаро низолар / экологик суверинитет / экологик уруш. / anthropotechnogenic changes / global international conflicts / ecological sovereignty / ecological war.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ўктамжон Ғуломович Тилавов

Мақолада инсониятнинг табиат ресурсларини ўзлаштириш учун антропотехноген ўзгартиришга йўналтирилган фаолият кўлами ва имкониятлари кенгайиши, ривожланган мамлакатлар концернлари, трансмсиллий компаниялари томонидан радиоактив ва заҳарли химиявий чиқиндиларни дунёдаги турли мамлакатлар ҳудудида кўмиш ва океанларга чўктиришнинг экологик барқарор ривожланишга кўрсатаётган салбий таъсири натижасида глобал халқаро низоларнинг кучаяётгани таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIAL AND LEGAL ASPECTS OF GLOBAL ENVIRONMENTAL SUSTAINABILITY

The article analyzes the growing global conflict as a result of the expansion of human activity and the possibilities of anthropotechnogenic transformation, the disposal of radioactive and toxic chemical waste by developed countries and transnational companies in various countries and their negative impact on environmentally sustainable development.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК БАРҚАРОРЛИКНИ САҚЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

ГЛОБАЛ ЭКОЛОГИК БАРЦАРОРЛИКНИ САЦЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ХУЦУЦИЙ ЖИХДТЛАРИ

Уктамжон Гуломович Тилавов

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистан Миллий университети, докторант E-mail: shahobj on.k1995@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Маколада инсониятнинг табиат ресурсларини узлаштириш учун антропотехноген узгартиришга йуналтирилган фаолият кулами ва имкониятлари кенгайиши, ривожланган мамлакатлар концернлари, трансмсиллий компаниялари томонидан радиоактив ва захарли химиявий чикиндиларни дунёдаги турли мамлакатлар худудида кумиш ва океанларга чуктиришнинг экологик баркарор ривожланишга курсатаётган салбий таъсири натижасида глобал халкаро низоларнинг кучаяётгани тахлил килинган.

Калит суз: антропотехноген узгариш, глобал халкаро низолар, экологик суверинитет, экологик уруш.

SOCIAL AND LEGAL ASPECTS OF GLOBAL ENVIRONMENTAL

SUSTAINABILITY

Uktamzhon Gulomovich Tilavov

National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek, doctoral student E-mail: shahobjon.k1995@gmail.com

ABSTRACT

The article analyzes the growing global conflict as a result of the expansion of human activity and the possibilities of anthropotechnogenic transformation, the disposal of radioactive and toxic chemical waste by developed countries and transnational companies in various countries and their negative impact on environmentally sustainable development.

Key words: anthropotechnogenic changes, global international conflicts, ecological sovereignty, ecological war.

КИРИШ

Инсониятнинг муайян ижтимоий макон ва тарихий вактда халкаро экологик сиёсий муносабатларни регламентлаштирувчи халкаро экологик хукук нормаларининг вокеликка адекватлигини таъминлаш - глобал микёсда баркарор ижтимоий-сиёсий тараккиёт шарти хисобланади. Зеро, ижтимоий-экологик макон ва вакт тарихий улчамида - минг йиллар давомида тадрижий ривожланиш натижасида шаклланган биосфера табиий-экологик комплекси мувозанатига нисбатан, суверинитетликнинг хар кандай куриниши, шартли ва нисбий характер касб этиб борган.

Бошкача айтганда, халкаро экологик муносабат субъектларининг: уругчилик, кабилачилик муносабатлари инкирозидан - фукаролик жамияти ва сиёсий демократия шаклланишигача; овчилик ва содда кишлок хужалиги ишлаб чикаришидан - урбанизациялашган индустриал-саноат инкилобигача; миллий махдудликдан, оломон инстинктидан - илм-фан, техника, инновацион технология, интеллектуал салохият, маданий муносабатлар интеграцияси ва глобаллашувигача; миллатларнинг идентификациялашиб, уз-узини англашгача булган эволюцион ривожланиши экологик суверинитет тушунчасининг анъанавий мазмунини хам, шаклини хам, ахамиятини хам узгартириб, глобал баркарор тараккиётнинг янги парадигмасини, макомини шакллантирди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошланган глобаллашув жараёни инсон ижтимоий-сиёсий фаолиятининг барча жабхаларини, шу жумладан халкаро экологик муносабатлар баркарорлигини таъминлашга мутасадди институтлар ташкилий асослари ва механизмларини узгартиришни такозо килмокда. Яъни инсониятнинг табиат ресурсларини узлаштириш учун антропотехноген узгартиришга йуналтирилган фаолият кулами ва имкониятлари кенгайиши, мукаррар равишда, давлатлар суверинитетлиги (айникса, трансчегаравий табиий ресурслардан фойдаланиш) масаласига муносабатини узгартириб юбормокда. Зеро, атмосфера, сув, тупрок ифлосланиши, тикланмайдиган табиий ресурсларнинг камайиб кетиши, Ер юзида истикомат киладиган барча кишилар манфаатларига, истисносиз таъсир килаётган хозирги шароитда, табиий атроф-мухитни мухофаза килиш ва глобал экологик баркарор тараккиётни саклаш умуминсониятнинг стратегик вазифаси булиб колди.

Айрим давлатларнинг хужалик сохасида табиатга "индустриал босими" кучайиши: махаллий, миллий, минтакавий чегаралардан чикиб, куп холларда, экологик мувазанатга салбий таъсири глобал баркарор тараккиётни издан чикаради. Уларни бартараф килишга алохида мамлакат (хатто, улар гухи)нинг имконияти, кучи етмай колиши жахон хамжамиятининг "миллий сиёсий

суверинитет эйфориясини" четга суриб, глобал экологик баркарор тараккиёт учун хамкорликда харакат килишни кун тартибига куймокда.

Глобал экологик баркарорликни саклаш, нафакат илмий, техник, технологик муаммо, балки ижтимоий, иктисодий, сиёсий, хукукий ва маънавий муаммодир. Айрим давлатларда миллитаристик техника-технологиясини (айникса, оммавий киргин куролларини яритиш индустриясини) халкаро экологик хукукий назорат институтлари ва жамоатчилик эътиборидан четда ривожлантирилиши, глобал баркарорликни саклаш муаммосини кескинлаштиришга олиб келиши хакида куплаб мисоллар келтириш мумкин.

Муайян минтакада давлатлараро экологик сиёсий муносабатларда зиддиятли вазиятларни бартараф килишда халкаро хамжамият имкониятларидан фойдаланиб, хатто радикал сиёсий чоралар куллаш таклифлар билдирилганлиги экология тарихидан маълум. Масалан, 1913 йил 17-19 ноябрь кунлари БМТнинг Бернда утказилган халкаро Конгрессида Швейцария давлати вакили Л.Форрер: "Агар табиатни мухофаза килиш объекти океанлар, сахролар, чуллар хеч кандай давлатга тегишли булмаса ёки бир неча мамлакатга тегишли (тарансчегаравий - У.Т.) булса, уларни мухофаза килишда давлат уз кучи, харакати билан зарур натижаларга эриша олмаса ёки давлатнинг аралашуви (бошца давлатлар- У.Т.) фукаролари манфаатларига зарар етказса ва табиат мухофазасига фойда келтирмаса, бундай холатда бутун цивилизациялашган давлатлар ёки уларнинг грухи халкаро келишувларга кура уларни умумий талабларни бажаришга, хаёт тарзини кабул килишга мажбурлашлари керак" [1], деган эди.

Шу уринда, айрим давлатлар ёки уларнинг грухлари уртасидаги куролланиш пойгаси, ядро ва бошка оммавий киргин куролларининг яратилиши (хатто, локал худудларда превентив синовлардан утказилиши хам), глобал экологик хавфсизликка, баркарор тараккиётга жиддий тахдид булиб колаётганини таъкидлаш жоиз. Масалан, БМТнинг табиий атроф-мухитни мухофаза килиш буйича Махсус кумитаси докладида бундай синовларда 10 минг тонна тротил эквивалента кувватига тенг битта ядро зарядини портлатиш 400 дан 1300 гектаргача майдонда усимликларнинг тулик ёки катта микёсда йукотилишига олиб келади. Бир минг тонна тротил эквивалентига тенг нейтрон бомбасининг 200 метр баландликда портлаши эса - 40 гектар ердаги микроорганизмларни, 100 гектардаги хашоратларни, 330 гектардаги усимликларни, 250 гектардаги сув ва курукдикда яшовчи жониворларни хамда судралиб юрувчиларни, 490 гектар майдондаги куплаб сут эмизувчилар ва кушларни йукотиб юбориши курсатилган [2].

Турли урушлар, кулами ва характеридан катъий назар, давлатлар суверинитетлигига, экологик баркарор тараккиётга тажовузнинг намоён булишидир. Яъни табиий атроф-мухит ва давлатлар экологик суверинитетлигига

энг куп зарар урушлар туфайли етказилади. Урушлар муайян минтакада экологик мувозанатнинг таркибий элементлари флора ва фаунасига салбий таъсир курсатади. Масалан, ЕИ хабарига кура, Марказий Осиёда 1 миллиард тоннадан ортик уран чикиндилари мавжуд. Уч мамлакатдаги 7 та уран чикиндиси кумилган жой энг асосийлари хисобланади. Расмийлари уч мамлакат кесишган, ахоли зич жойлашган Фаргона водийси ифлосланишининг олдини олиш чораларини курмокда. Булар - Киргизистондаги Мойлисой, Шекафтар ва Мингкуш, Узбекистондаги Чоркесар ва Янгиобод, Тожикистондаги Истиклол ва Дехмой каби шахар ва кишлоклардир [3].

МУ^ОКАМА

Урушларнинг экологик баркарор тараккиётга таъсир окибатлари, айникса Жанубий Вьетнамда кузга яккол ташланади. Умуман А^Шлик боскинчиларнинг Х,индихитой урушида "экологик уриш тактика"си, яъни "куйдирилган ер" тактикасидан кенг микёсда фойдаланиши, минтака давлатлари иктисодиётига зарарли таъсир курсатишни давом эттирмокда [4]. Келтирилган бу мисоллар, глобал баркарор тараккиётнинг давлатлар экологик суверинитетлиги масаласи билан бевосита богланиб кетганлигини курсатади. Шунинг учун хам, шу фикр БМТ Бош Ассамблеясининг 1981 йилдаги XXXVI сессиясида кабул килинган "Ер табиатини хозирги ва келажак авлодлар учун саклашда давлатларнинг тарихий жавобгарлиги хакида"ги резолюциясида, шунингдек, БМТ Бош Ассамблеясининг 1982 йилги XXXVII сессиясида эълон килинган "Бутунжахон табиат хартияси"да хам таъкидланган [5]. Бу хужжатларда халкаро муносабатлар тарихида биринчи марта: табиий атроф-мухитни мухофаза килиш билан Ер юзида тинчликни саклаш; давлатлар суверинитетлигини мухофаза килиш билан куролланиш пойгасига чек куйиш; глобал экологик баркарор тараккиёти билан умуминсоният цивилизацияси натижаларини саклаб колиш уртасида органик богликлик борлиги очиб берилган.

Шу муносабат билан куролланиш пойгасини бартараф килиб, ялпи куролсизланишга йуналтирилган халкаро шартномаларнинг давлатлар экологик суверинитетини таъминлаш хамда глобал экологик хавфсизлик учун катта ахамиятга эгалигини алохида таъкидлаш жоиз. Улар орасида "Атмосферада, космик фазода ва сув остида ядро куроли синовини такиклаш" тугрисидаги Москва шартномаси (5 август, 1963 йил); "Ядро куролини таркатмаслик тугрисидаги" Шартнома (1 июль, 1968 йил); "Бактериологик (биологик) ва захарли куролларни кашф килиш, ишлаб чикариш ва уларнинг захираларини туплашни таъкиклаш хамда уларни йукотиш тугрисидаги" Конвенция (10 апрель, 1972 йил); "Денгиз ва океанларга ва уларнинг каърига ядро куроли ва бошка оммавий киргин куролларини жойлаштиришни таъкиклаш тугрисидаги"

Шартнома (7 декабрь, 1970 йил); "Табиий мухитга харбий ёки бошка хар кандай душманларга таъсир килувчи воситаларни куллашни таъкиклаш тугрисидаги" Конвенция (10 декабрь, 1976 йил) ва бошка кабул килинган халкаро хужжатлар мухим ахамиятга эга булмокда. Зеро, глобал экологик баркарор тараккиётни мухофаза килиш сохасидаги кенг халкаро хамкорликка асос килиб олинган бу шартномалар, давлатлар экологик суверинитет масаласи билан боглик бошка халкаро таклифлар, нафакат планета табиатини мухофаза килиш хакидаги гамхурлик рухини, балки глобал экологик хавфсизлигини ва давлатларнинг экологик суверинитетлигини саклаш учун харакатни намоён килади.

Чунки хозирги замонда глобал экологик бецарорлик кескинлашиб кетиши (айникса, иклим узгариши, чикиндилар "экспансияси", тоза ичимилик суви камёблиги, биохилма-хилликнинг "кашшокашуви" ва бошка) инсоният цивилизацияси такдирига, истикболларига бевосита дахлдор ноанъанавий экологик муаммоларни: халкаро хукук нормалар, умуминсоний маънавий-ахлокий кадриятлар, демократик-гуманистик тамойиллар асосида кенг микёсдаги: хамкорлик, узаро ёрдам, ижтимоий шерикчилик йули билангина ечиш мумкинлиги, аксиоматик хакикатга айланди.

НАТИЖАЛАР

Бу эса, юкорида курсатилган асосларга кура, халкаро ижтимоий-сиёсий муносабатлар интеграциялашуви ва глобаллашуви шароитида "умуминсоний баркарор тараккиёт" тушунчасининг: сиёсий мазмунини, хукукий макомини, тарихий ахамиятини белгилашда:

биринчидан, давлатларнинг легитим чегаралари доирасида табиий бойликлардан фойдаланишлари минтакадаги бошка давлатлар ва халклар баркарор тараккиётига салбий таъсир килувчи омилларни хамкорликда бартараф килишини;

иккинчидан, инсоният хаётининг асоси булган планета табиати - глобал экологик макон ягоналиги ва умумийлигидан: давлатлар сиёсий суверинитети, миллатлар экологик мустакиллигининг шартлилиги ва нисбийлигини эътироф этилишини;

учинчидан, хар кандай давлатнинг халкаро ижтимоий-сиёсий муносабатларида минтакавий ва глобал манфаатлар устуворлиги, муаммолар ечимида экологик толерантлик тамойилига, узаро хамкорлик, ёрдам ва ижтимоий шерикчиликка асосланиши;

туртинчидан, инсониятнинг XX аср охири ва XXI аср бошларида дунё экологик манзарасидаги салбий узгаришларга масъулият билан ёндашиб, табиий ресурслардан бесамар фойдаланиш окибатлари учун жавобгарликнинг англанилиши;

бешинчидан, мамлакатлар ва минтакаларнинг: ижтимоий, иктисодий, сиёсий баркарорлиги, барча экологик низоларнинг тинч йул билан бартараф этилиши - экологик суверинитет тушунчаси мазмунини белгилашда асосий тамойиллари хисобланади.

Зеро, давлатларнинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий баркарор тараккиёти характерини табиий атроф-мухитни мухофаза килиш ва ресурслардан окилона фойдаланиш контекстида карайдиган булсак: "экологик суверинитет -юридик-хукукцй категория ва сиёсий-хукущй феномен сифатида, замонавий демократик давлат ва фукаролик жамиятининг мо^иятидан келиб чициб, унинг "умумий" суверинитетлигини белгилайдиган сиёсий-хукуций муносабатлар тизими" [6] хисобланади ва мохияти шу тизим элементларини комплекс-системали функционал тахлил килиш оркали аникланади.

Инсоният умумий табиий яшаш мухитининг глобал экологик баркарорлиги нозик ва ташки таъсирларга жуда берилувчанлигидан, муайян давлатларнинг уз худудида арзимас "соф миллий" хужалик фаолияти натижасида минтакавий, хатто глобал даражадаги муаммоларни вужудга келтириши мумкин. Бу эса, трансчегаравий табиат бойликларидан фойдаланишда давлатларнинг экологик суверинитетлиги дахлсизлигини ва глобал баркарор ривожланишини эътиборга олган холда, узаро келишиб халкаро экологик хукук нормалари, биосфера табиий мувозанатини саклаш талаблари доирасида карорлар кабул килинишини такозо этади. Айникса, ХХ аср охирларида жахон сиёсий харитасидаги узгаришлар - карама карши тизимларнинг емирилиб, мустакил давлатлар вужудга келиши, уларнинг умуман суверинитетлигини, хусусан экологик суверинитетлиги масаласини кун тартибига куйди ва халкаро ташкилотларнинг стратегик вазифаларини белгилаб бермокда. Бунга табиатни мухофаза килиш билан шугулланадиган нуфузли хукуматлараро ва жамоат ташкилотлари: "Табиат ва табиий ресурсларни куриклаш халкаро иттифоки" - (Т^ХИ-МСОП); "БМТнинг табиатни куриклаш Дастури" - (ЮНЕП); "Жахон согликни саклаш ташкилоти" - (ЖССТ); "БМТнинг таълим, фан ва маданият буйича ташкилоти - (ЮНЕСКО); "БМТнинг Европа иктисодий комиссияси" - (ЕИ^-ЕЭК); "Халкаро денгиз ташкилоти" -(ХДТ-ИМО); "Атом энергияси буйича Халкаро агентлик" - (МАГАТЭ); "Парламентлараро иттифок" ва бошка ваколатли халкаро форумларни жалб килиш, бу карорлар легитимлигини таъминлашда катта роль уйнамокда.

Ривожланиш даражаларидан, сиёсий тизимидан катъий назар, дунё давлатларининг халкаро экологик муносабатларини глобал экологик баркарор ривожланиш тамойиллари асосида: ташкиллаштириш, бошкариш ва назорат килиш зарурияти, унинг жахон микёсида мутасадди институционал тизими таркиб топишини такозо килади. Айикса, экологик муносабатлар глобаллашуви

ва кескинлашган шароитда БМТнинг мутасадди органлари миссияси, жахоннинг индустриал-саноатлашган мамлакатлари глобал экологик баркарор тараккиёт ва давлатлар экологик суверинитетлигини химоя килишнга шарт-шароит яратишда хал килувчи омил булиб колмокда.

Узбекистонда халкаро экологик хукук назариясининг йирик тадкикотчиларидан бири - хукукшунослик фанлари доктори, профессор Й.О.Жураев фикрича, республикамизда "экологик суверинитет", хукукий категория сифатида эътироф этилмаган ва "давлат суверинитети", "халк суверинитети", "миллий суверинитет" тушунчалари контекстида фойдаланилади, яъни унинг умумэътироф этилган катъий илмий макоми белгиланмаган [7]. Лекин экологик суверинитет масаласини, умуман глобал баркарор тараккиёт, хусусан умуминсоният баркарор тараккиётининг хозирги замон хукук назарияси контекстида каралса, уни давлатларнинг: а) демаркацияси халкаро микёсда расмий эътироф этилган легитим маъмурий чегарасида -худудий экологик барцарорлигидан; б) давлатчилик тузуми ва сиёсий хокимият субъектларининг макомидан - халцаро экологик муносабатлари характеридан; в) жамият табиий ресурслари ва ишлаб чикаришининг экологик ривожланиш даражасининг - экологик потенциал имкониятлари курсаткичларидан; г) давлатларнинг трансчегаравий табиий ресурслардан фойдаланишда халкаро хукук нормаларига асосланишидан - халцаро экологик хуцуц нормалари имплементациясидан ажратиб курсатиш мумкин эмас.

ХУЛОСА

Хуллас, халкаро гуманитар хукук таркибида экологик хукук талабларининг давлатлар экологик суверинитетлигини мухофаза килишдан иборат функциясининг умуминсоний-универсал характери, барча ижтимоий-иктисодий сохалар баркарор ривожланишида алохида ахамиятга эга. Зеро, бу функциянинг комплекс-системалилиги ва умуминсоний гуманистик-демократик характери - халкаро экологик хукук субъектлари томонидан табиий атроф-мухитни мухофаза килиш ва унинг ресурсларидан окилона фойдаланиш сохасидаги: ижтимоий, иктисодий, сиёсий, маънавий-ахлокий ва бошка муносабатлари: ташкиллаштириш, бошкариш ва назорат килиш фаолиятларини халкаро хукук тамойиллари ва нормаларига асосан таъминлашида намоён булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Мохаммад С.А. Международное экологическое право в исторической ретроспективе //ЕврАзЮж № 8 (39) 2011.

2. Александров В., Моисеев Н. Ядерный конфликт - глазами климатологов и математиков. // Знание - сила. - 1992. - № 2.

3. https: //central .asia-news .com/uz-Cyrl/articles/cnmi_ca/features/2018/11/15/feature-01

4. Жевлаков Э.Н. Экологические преступления (понятие, виды, квалификация). - М., 1997.

5. Официальные отчеты Генеральной Ассамблеи, тридцать седьмая сессия, Дополнение № 51, стр. 24-27.

6. Жураев Ю.А. Вопросы экологического суверинитета Республики Узбекистан. // Фалсафа ва хукук 2013, №2, -С.59.

REFERNCES

1. Мохаммад С.А. Международное экологическое право в исторической ретроспективе //ЕврАзЮж № 8 (39) 2011.

2. Александров В., Моисеев Н. Ядерный конфликт - глазами климатологов и математиков. // Знание - сила. - 1992. - № 2.

3. Retrieved from https: //central .asia-news .com/uz-Cyrl/articles/cnmi ca/features/2018/11/15/feature-01

4. Жевлаков Э.Н. Экологические преступления (понятие, виды, квалификация). - М., 1997.

5. Официальные отчеты Генеральной Ассамблеи, тридцать седьмая сессия, Дополнение № 51, стр. 24-27.

6. Жураев Ю.А. Вопросы экологического суверинитета Республики Узбекистан. // Фалсафа ва хукук 2013, №2, -С.59.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.