CC BY
0
УДК 616-089.873-06:355.01(091) doi:10.25298/2221-8785-2024-22-4-384-389
^ Г1СТОРЫЯ ПРАКТЫК1 АМПУТАЦЫЙ У СУВЯ31
3 ВАЕННЫМ1ДЗЕЯННЯМ1. ЧАСТКА 2. РАМЯСТВО АМПУТАЦЫЙ
З КАНЦА XVIII СТАГОДДЗЯ ДА ЦЯПЕРАШН1Х ЧАСОУ
А. А. Бахта, Н. Я. Хтьмончык
Гродзенск1 дзяржауны медыцынск1 ушверстэт, Гродна, Беларусь
Пачатак прамысловай I Вялгкай французскай рэвалюцый адзначыу кардынальныя змены у метадах вядзен-ня ваенных дзеянняу. Увядзенне масавай канскрыпцьп I бесперапыннае удасканаленне збро1 на працягу наступ-ных стагоддзяу аказвал1 значны уплыу на структуру I характар баявыхраненняу I адпаведна на практыку ампутаций канечнасцяу. Адначасова прагрэс медыцынсюх тэхналогш I вялтя адкрыцщ, так1я як антысэптыка I антыбгетыкг, унеслг свой значны уклад у эвалюцыю гэтай х1рург1чнай практыю. У гэтай частцы артыкула разглядаецца развщцё майстэрства ампутацый у звязцы з ваеннай справай з канца XVIII стагоддзя да нашых дзён.
Ключавыя словы: ампутацый канечнасцяу, ваенныя дзеянт, агнястрэльныяранент, тфекцыя, смяротнасць.
Для цитирования: Бахта, А. А. Гкторыя практыю ампутацый у сувязг з ваеннымг дзеяннямг. Частка 2. Рамяство ампутацый з канца XVIII стагоддзя да цяпераштх часоу /А. А. Бахта, Н. Я. Хтьмончык //Журнал Гродненского государственного медицинского университета. 2024. Т. 22, № 4. С. 384-389. https://doi.org/10.25298/2221-8785-2024-22-4-384-389.
За тысячы год з зараджэння хiрургiчнай справы на свгганку чалавецтва да пачатку вду-стрыяльнай эпохi практыка ампутацый прайшла доуп шлях эвалюцьп. З рэдюх аперацый, да яюх звярталюя толью у апошнюю чаргу i яюя не усе лекары адважвалюя праводзщь, яны ператва-рылюя у руцшнае рамяство шматлтх цыруль-шкау i асноуны метад лячэння цяжюх баявых раненняу - асаблiва выктканых масава ужы-вальнай з часоу Рэнесанса агнястрэльнай зброi. Былi вынайдзены тэхнiкi выкройвання краёу мякюх тканак для фармiравання апораздольнай куксы, разнастайныя метады гемастазу (ад пры-пякання распаленым металам да лiгiравання) i элементарныя метады антысептыкi (палiванне раны вшом).
Першая частка дадзенага артыкула была прысвечана гiсторыi ампутацый з першабытных часоу да канца ХУШ стагоддзя. У другой част-цы будзе разабрана далейшая эвалюцыя гэтай хiрургiчнай практыкi у сувязi з ваеннымi кан-флiктамi з канца ХУШ стагоддзя да цяперашшх часоу.
Ампутацьп i ваенная справа напрыканцы
XVIII i у XIX стагоддзях Канец XVIII - пачатак XIX стагоддзяу ха-рактарызуюцца значнымi поспехамi у ампута-цыйнай хiрургii. Французскiя хiрургi Франсуа Шапар (1743-1795) i П'ер Жазэф Дэзо (17381795) апублiкавалi працу «Лячэнне хiрургiчных захворванняу i падыходзячыя да iх аперацып», у яюм Шапар прапанавау названы у будучым у яго гонар метад экзартыкуляцып ступнi праз сярэд-не-тарзальны сустау. Яшчэ адзiн метад ампутацый ступнi быу прапанаваны Жакам Люфранкам дэ Сан-Марцiнам (1787-1847), якi таксама быу названы у яго гонар [1].
Прарыуным стала вынаходжанне новай тэх-нт ампутацыi англiйскiм хiрургам Эдвардам Алансанам (1747-1823). Ен аб'яднау тэхналогiю
выразання з неадкладным злучэннем краеу раны метадам накладання, чым спадзявауся дасягнуць хутчэйшага загойвання. У доказ эфектыунасщ сваей методыкi Алансан падау даныя, сабраныя iM па вышках сваей працы у шпiталi Лiверпуля: з 46 пацыентау, яюм канечнасцi былi ампутаваны па старой методыцы, 10 памерлi, а з 35 пацыентау, яюя перане^ аперацыю па новай методыцы, не памерла шводнага [2, 3].
Тэхшку неадкладнага злучэння краеу раны таксама прапагандавау шатландскi хiрург Бэн-джамiн Бэл (1749-1806), аутар працы «Остэма xiрургii», якi стау бэстсэлерам i самым папу-лярным падручшкам па дысцыплiне у Еуропе у апошнiя два дзесяцiгоддзi XVIII стагоддзя. Бэл заяуляу аб перавазе сваей тэхнш над тэхнiкай Алансана, аднак, у адрозненне ад свайго англш-скага калегi, не падау шяюх дакументальных таму доказау са сваей практыю [3]. Бэл таксама быу вядомы тым, што мог рассекчы усе тканкi сцягна, за выключэннем косцi, усяго за шэсць секунд [2].
Без сумневау, пры размове аб ампутацыях у сувязi з ваеннымi дзеяннямi нельга абмiнуць падзею, якая стала ускоснай прычынай знач-нага павелiчэння ix колькасцi - Вялшую французскую рэвалюцыю. Пачаушыся у 1789 г., яна прывяла да падзення манарxii у Францып, што узрушыла усю Еуропу. Найбуйнейшыя ма-нарх1чныя дзяржавы кантыненту аб'ядналiся у спробе узброенай iнтэрвенцыi з мэтай рэстаура-цыi каралеускай улады у Францыi.
Падвышаная жорсткасць i павелiчэнне маштабау разгорнутых ваенных дзеянняу патра-бавалi павелiчэння колькасцi войскау. З гэтай мэтай спачатку Францыяй, а потым, на працягу рэвалюцыйных i напалеонаУскix войнау, i усiмi найбуйшейшымi краiнамi Кантынентальнай Еуропы была прынята сiстэма масавай канскрыпцьп. У вышку войсю, яюя налiчвалi сотнi тысяч чалавек, пакiдалi на палях бiтвау тысячы
забпых i дзясяткi тысяч параненых, мнопм з якiх патрабавалiся сур'езныя xipypri4HbM апера-цыi, у тым лшу i ампyтацыi.
Самым яскравым прадстаушком xipyprii таго часу быу французсю ваенны урач Дамiнiк-Жан Ларэй (1766-1842), галоуны xipypг 1мператарскай гваpдыi i Вялшай Аpмii Напалеона I Банапарта (1769-1821). Яго аутарству належыць мноства шавацый у ваеннай медыцыне. Ларэй заклау ас-новы сучаснай сютэмы трыажу, аказваючы дапа-могу салдатам суадносна цяжкасцi ix раненняу i патрэбы у неадкладным лячэннi, а таксама неза-лежна ад ix звання i нацыянальнасцi [4, 5, 6].
Ларэя часта называюць «бацькам хуткай да-памогЬ>, i на тое ёсць прычына: ён з'яуляецца вынаxоднiкам т. зв. «ambulance volante» - фр. «лятучага амбуланса» - коннай павозю, пры-значанай для транспартыроую параненых з поля бою [5, 6, 7]. Французсю xipypг рана зразумеу неабходнасць найхутчэйшага аказання дапамо-гi пацярпелым салдатам: у першым жа сваiм баi Ларэй асабюта выцягвау параненых з-пад варо-жага агню i аказвау iм xipypгiчнyю дапамогу. У вынiкy з 40 яго пацыентау у строй павярнулюя 36 - нябачаная на той час лiчба [8].
Вышковасщ Ларэя спрыяла яго школа: лячэнню агнястрэльных раненняу ён вучыуся у выдатнага xipypга П'ера-Жазэфа Дэзо, якi xipyp-гiчна выдаляу пашкоджаныя нежыццяздольныя тканю ранявога каналу, пасля чаго сцягвау кpаi раны адзiнкавым швом [8]. Ларэй паступау па-добным чынам, аднак на вопыце сваix ваенных кампанiй выявiу, што першаснае закрыццё раны пpыводзiць да пачашчэння ускладненняу, i таму выступау за ix лячэнне адкpытымi [2].
Пры выкананш ампутацый Ларэй дэманстра-вау майстэрства i неверагодную эфектыунасць. Ен не баяуся складаных аперацый вышэй каленных i локцевых суставау: падчас Расiйскай кам-панii Напалеона 1812 г. Ларэй выканау экзарты-куляцыю сцягна параненаму pасiйскамy салдату за 4 хвшшы, а экзартыкуляцыю пляча мог пра-весцi усяго за 17 секунд. У ходзе б^вы пры Ба-pадзiно Дарэй працавау увесь дзень i усю ноч, правеу каля 200 ампутацый у першыя 24 гадзiны (адна аперацыя кожныя 7 xвiлiн), а падчас б^вы на Беpазiне - яшчэ 300 ампутацый [2, 8].
У ходзе аперацый, калi дазвалялi умовы надвор'я, Ларэй выкарыстоувау гiпатэpмiю з мэтай абязбольвання, як, напрыклад, у зiмнix бiтваx пры Пpойсiш-Эйлау i на Беразше [8, 9]. Акрамя шшых заслуг, Ларэй быу шянерам у вы-каpыстаннi лiчынак мух для ачышчэння ран ад адмерлай тканкi, а таксама першым у ваенный гiстоpыi апiсау з'яву т. зв. «акопнай ступш» [7, 10].
На мяжы XVIII-XIX ст. так i не сышла у мiнy-лае, а, магчыма, у сyвязi з павелiчэннем коль-касцi пацярпелых ад баявых дзеянняу, i здабыла новае дыханне практыка прыпякання. У 1813 г. у шпiталь французскага горада Манпелье кожны дзень паступала да 500 параненых на Ирэней-скай вайне Напалеона. Хутка пачалася шшталь-ная гангрэна i xipypг Жак Мацье Дэльпеш (17771832) прапанавау студэнтам ушверсггэтскай
xipypгiчнай клiнiкi у якасщ эксперымента вы-карыстоуваць прыпяканне на шфшаваных аг-нястрэльных ранах 150 параненых пры асадзе Памплоны салдат. Да усеагульнага здзiулення, амаль усе пацыенты акpыялi, i у сваей мана-гpафii Дэльпеш заключыу, што шяю iншы спо-саб лячэння не быу таюм xyткiм i стабшьным у вынiкаx, як прыпяканне [2].
У 1808 г. xipypг брытанскага ваенна-марскога флота Ральф Камшг правеу першую мiжлапат-кава-грудную ампутацыю пры агнястрэльным pаненнi верхняй канечнасцi, прычым пацыент пераж^1у аперацыю i ачуняу за некалькi месяцау [11]. У 1825 г. урач з ЗША Натан Смiт (17621829) апyблiкавау першы даклад аб паспяховай планавай апеpацыi праз каленны сустау [2]. У 1830 г. французсюм х1рургам i анатамам Аль-фpэдам-Аpманам-Лyi-Маpы Вельпе (1795-1867) быу ашсаны новы метад экзаpтыкyляцыi калена, а у 1845 г. шатландсю х1рург Джэймс Сайм (17991870) ашсау метад экзаpтыкyляцыi стyпнi [1].
У пачатку XIX ст. мнопя xipypri, такiя як аустрыец Вiнцэнц фон Керн (1760-1829) i шат-ландзец Роберт Лiстон (1794-1847) выстyпалi за паюданне постаперацыйнай раны куксы адчыне-най на некалькi гадзiн, каб магт з'явiцца грануля-цыi. Лютон, вядомы таксама тым, што мог ампу-таваць нагу усяго за дзве з паловай xвiлiны, паве-дамляу аб смяpотнасцi 11,4% пасля праведзеных iм ампутацый, што з'яулялася нiзкiм для свайго часу паказальшкам [2].
Выдатнай падзеяй у псторьи ампутацый стала вынаxоднiцтва у 1854 г. падчас Крымскай вайны расшсюм ваенна-палявым xipypгам Мiкалаем Iванавiчам Ираговым (1810-1881) коснапластыч-най ампyтацыi галёню. Гэты новы метад дазволiу зшзщь смяротнасць пацыентау, якая у той час складала ад 25 да 50% пры правядзенш апеpацыi шжэй за калена [12]. Таксама ампутацыя праз дыстальныя частк1 вялiка- i малагаленкавай кос-цi з захоуваннем часткi пятачнай косцi пакiдала дастатковую дауж^1ню канечнасцi, каб захаваць апорную функцыю i дазволiць пацыенту абыход-зiцца без выкарыстання пратэза [12, 13, 14].
Нягледзячы на вынаходнщтва метада ампу-тацыi, якi быу названы у яго гонар i прынес яму мiжнаpоднае прызнанне, Ирагоу сyпpацiвiуся пануючаму у той час у xipyprii меркаванню аб пе-pаважнасцi апеpацыi над кансерватыуным лячэн-нем. Ен быу упэунены, што невыбарчае правяд-зенне ампутацый бескарысна, i сам прыбягау да ix толькi калi не мог накласщ пацыенту гiпс [14].
У 1857 г. у Мшане ггальянсю xipypг Рока Грыцы (1828-1920) ашсау коснапластычную ампутацыю сцягна на узроуш мышчалкау, пры якой абпiл сцегнавой косщ прыкрываюць пярэд-няй часткай надкаленшка. Мэтай апеpацыi было захаваць макамальную дауж^1ню сцегнавой косцi, стварыць зручную куксу i дабiцца высокага паказчыка першаснага загаення раны. Праз 13 год гэта аперацыя была палепшана ipландскiм х1рургам Уiльямам Стоуксам i увайшла у xipypгiчнyю практыку як ампутацыя Грыцы-Стоукса [1, 12, 15].
Значныя змены у практыку ваенна-палявых х1рургау прынесла вынаходнщтва у 1847 г. французам Клодам-Эцьенам Мшье (1804-1879) ад-на1меннай кул1 новага тыпу, якая, у адрозненне ад старых куль, была не круглай, а кашчнай, а ствол мушкетау, з яюх ёю стралял^ меу вштавую нарэзку, а не быу гладюм, як раней. Дзякуючы гэ-тым абнауленням, пры стрэле куля Мшье ляцела далей, хутчэй i дакладней, разбураючы на сваiм шляху косщ i разрываючы мякюя тканю [16].
Разбуральную моц новай кут яскрава прадэ-манстравала грамадзянская вайна у ЗША 18611865 гг. У гэтым крывавым канфл1кце больш за 30.000 салдат Саюза (як ваявау за адмену рабства) 1 больш за 40.000 салдат Канфедэрацьи (якая ваявала за захоуванне рабства) страцш свае канечнасщ [2, 17]. Каля 70% уах атрыманых аг-нястрэльных раненняу прыходзшся на рую i ноп, i дрэнна навучаныя хiрургii ваенныя урачы лед-зьве спраулялюя з патокамi параненых, што ра-бiла простую i хуткую працэдуру ампутацыi ас-ноуным метадам лячэння [16]. Агульная частата ампутацый пры раненнях складала 8,1% [18].
Амерыкансюя ваенныя хiрургi - па запаветах Ларэя - аддавалi перавагу хутчэйшаму правя-дзенню ампутацый: смяротнасць пры першас-най ампутацыi складала каля 30%, а пры дру-гаснай узрастала да 53%. Пры гэтым пры пра-вядзеннi аперацый на шжняй канечнасцi нiжэй за калена рызыка памерцi у пацыента складала 33%, а вышэй за калена - 54% [16]. У выпадку шфшавання раны з развщцём сэпсiсу леталь-насць узрастала да 90% [17]. Пасля ампутацый раны звычайна пакiдалi адкрытымi. Афiцiйнае юраунщтва армii Саюза раiла накладаць памiж краеу раны вiльготную марлю щ тонкi кампрэс на 2-3 гадзшы, пакуль ранавая паверхня не «стане матавай» ад грануляцый [2].
Адным з найважнейшых медыцынскiх ад-крыццяу другой паловы Х1Х ст. стала публша-цыя у 1867 г. брытансюм хiрургам Робертам Лютэрам (1827-1912) антысептычных апера-тыуных тэхшк, заснаваных на мiкробнай тэорыi французскага мiкрабiёлага Луi Пастэра (18221895). Мыццё yсiх паверхняу аперацыйнага па-коя з растворам карболавай юслаты, стэрылiза-цыя iнструментаy у кшеш i дэзынфекцыя рук хiрурга дазволш мiнiмiзаваць рызыку развiцця гангрэны i паменшыць летальнасць пасля ампутацый з 46% да 15% [16]. Разам з адкрыццём Лютэра прыйшоу канец амаль дзвюхтысячагадо-ваму панаванню у медыцынскай практыцы тэо-рыi «пахвальнага гною».
Моцны уплыу на практыку ампутацый - аса-блiва у палявых умовах - аказала вынаходнiцтва у 1873 г. нямецюм ваенным урачом Фрыдрыхам Аугустам фон Эсмархам (1823-1908) гумава-га джгута, якi прымяняецца i у наш час. Таксама важным стала вынаходнщтва французскiм хiрургам Жулем-Эмiлем Пеанам (1830-1898) ге-мастатычных шчыпцоу [1, 13]. Значнай падзеяй стала вынаходнiцтва нямецкiм хiрургам Аугустам Карлам Густавам Бiрам (1861-1949) тэхнш коснапластычнай ампутацыi галёнкi у межах сярэдняй трацiны [1].
Сведчаннем даступнасщ xipypraM усе больш складаных аперацый стала правядзенне у 1891 г. у Вене першай гемшельвэктами Крыс-цiянaм Альбертам Тэадорам Бшьротам (18291894). Пацыент, на жаль, памер хутка пасля аперацый. Першую паспяховую гемiпельвэктaмiю правеу праз 4 гады у Берне Шарль Жырар. Такая шырокая ампутацыя, якая уключала экззартыку-ляцыю крыжова-падуздышнага сустава i лабко-вага сiмфiзa, была вельмi небяспечнай i траума-тычнай для пацыента. Бpытaнскi xipypг Гордан Гордан-Тэйлар (1878-1960) называу яе «адным з самых каласальных калецтвау, яюя [xipypгi] наносяць асобе чалавека», а таксама пpыводзiу пaкaзaльнiк смяpотнaсцi пасля аперацый у 68% на 1916 г. Сам Гордан-Тэйлар у далейшым унёс значны уклад у практыку гемшельвэктамш тым, што удaскaнaлiу яе тэхшку i правеу у агульным 108 аперацый да 1957 г. [19, 20].
Ампутацьп у войнах XX стагоддзя
28 лшеня 1914 г. Еуропу axaпiлa полымя кан-флiктy дагэтуль нябачаных чалавецтвам машта-бау - пачалася Першая сусветная вайна. Зброя, якую выкapыстоувaлi крашы-удзельнш, стала яшчэ больш смяротнай, чым раней: вiнтовaчныя кyлi мелi сyцэльнaметaлiчнyю абалонку, ляцелi яшчэ хутчэй i далей, шкодзiлi мяккiя ткaнкi яшчэ мацней за кошт узмоцненага эфекта кавга-цып [16].
Бiтвы пpынялi пaзiцыйны характар: салдаты не мага пераадолець сцяну з куляметнага i ар-тылерыйскага агню i былi вымушаны на доУгiя гады засесщ у тpaншэi. Акопная вайна прывод-зiлa да вялiкaй колькaсцi раненняу канечнасцяу. Аказанне дaпaмогi пацярпелым было ускладне-на, бо сaнiтapы часта не мага дабрацца да параненых, яюя ляжaлi на г. зв. «шчыйнай зямлi» -стужцы зямлi пaмiж вapожымi aкопaмi, якая на-скрозь прастрэльвалася з абодвух бакоу. Сэпсiс i газавая гангрэна былi шырока распаусюджаны: каля 75% ушх выпадкау aмпyтaцыi былi правед-зены пры нaяунaсцi iнфекцыi [1, 16, 18].
Першая сусветная вайна пакшула мноства людзей iнвaлiдaмi. Так, 29400 брытансюм салдатам былi ампутаваны нiжнiя кaнечнaсцi, а 11600 - верхшя кaнечнaсцi [21]. Злучаныя Штаты Аме-pыкi, якiя Удзельнiчaлi у вайне адносна нядоу-га, страцш 53500 зaбiтымi i 204000 параненым^ 4403 з якix перанега aмпyтaцыi [17].
Падчас Грамадзянскай вайны у Iспaнii, дзякуючы таюм xipypгaм, як амерыканец Хipaм Вшет Ор (1877-1956) i каталонец Хасэп Труэта->Рас-пал (1897-1977), адбылося вяртанне да канцэп-цыi догляду i сaнaцыi ран замест неадкладнай ампутацый. Папулярызаваны абодвума xipyp-гaмi метад iмaбiлiзaцыi параненых канечнасцяу «тэxнiкaй зачыненага гiпсy» (анг. closed plaster technique) дaзволiу значна знiзiць колькасць ампутацый падчас Другой сусветнай вайны [1].
Пачатак Другой сусветнай вайны адзначыу-ся сyp'ёзнымi зменaмi у xipypгiчнaй парадыг-ме. Дзякуючы развщцю тpaнсфyзiйныx тэxнiк, шырокаму ужыванню кровазамяшчальных рас-творау i масаваму вырабу з 1942 г. шзкатакшч-
нага i ачышчанага пенщылшу, вынайдзенага у 1929 г. шатландскiм мiкрабiёлагам Александрам Флемшгам (1881-1955), ваенныя xipypri атры-малi магчымасць радзей звяртацца да таюх ра-дыкальных аперацый, як ампутацый [1, 16].
Тэxналогiя остэамiяпластыкi, распрацаваная у 1920-х гадах галоуным xipypгам венгерскай армй Янашам Вшмашам фон Эртлем i якая хут-ка прыжылася у Германй, дазваляла пацыен-там, што пеpанеслi трансцы^яльныя ампyтацыi нiжнix канечнасцяу, захоуваць высокафункцы-янальную куксу, што стала значным удаскана-леннем працэсу pэабiлiтацыi [16, 22].
Паказанш да ампутацый падчас Другой сусветнай вайны былi частковыя цi поуныя трау-матычныя ампутацый, шматлшя пераломы i не-кантралюемыя кpывацёкi. Другасныя ампyтацыi пpаводзiлi у выпадку iнфекцыi, другаснага кры-вацёку i вянознай недастатковасщ нiжнix канечнасцяу [18].
Былi удасканалены пратаколы ампутацый. Так, галоуны xipypг амерыканскай армй i ветэ-ран Першай сусветнай вайны генерал-маёр Норман Томас Юрк (1888-1960) пастанавiу дырэкты-ву, згодна з якой у баявых умовах xipypг павiнен праводзщь «адкрытую цыркулярную» ампута-цыю на макшмальна нiзкiм yзpоУнi для фаpмipа-вання зручнай для далейшага пратэзавання кук-сы. Ён таксама рэкамендавау пазбягаць першас-нага закрыцця ран, пакуль не будзе пацверджана адсутнасць бактэрыяльнага iнфiкавання [16, 23].
Падчас Другой сусветнай вайны 599724 сал-даты армй ЗША атpымалi pаненнi, з ix 14912 -(2,5% ад агульнай колькасщ) - страцш свае ка-нечнасщ, з ix 10620 пеpанеслi ампутацый шжняй канечнасцi, а 870 - абедзвюх. У 1945 г. Армейсю медыцынскi цэнтр Уолтэра Рыда (Вашынгтон, округ Калyмбiя) паведамляу аб паступленш 1500 байцоу з ампyтацыямi кожны месяц з Еура-пейскага тэатра баявых дзеянняу [17, 23].
У брытанскай армй (без улшу войскау Са-дpyжнасцi, але з улшам Ньюфаундленда i Юж-най Радззи) 239575 салдат атpымалi pаненнi, з ix ампутацый перане^ 12000 [21].
Падчас Карэйскай вайны у працу армейскай xipypгiчнай службы ЗША былi унесены далей-шыя паляпшэннi, накipаваныя на захоуванне канечнасцяу. У выпадках пашкоджання артэрый урачы намагалiся замест ампутацый звяртацца да xipypгiчнага аднаулення сасудау, што даз-волiла зшзщь частату ампутацый пры гэтых раненнях з 36%, якая назipалася падчас Другой сусветнай вайны, да 13% [16, 18].
Напрыканцы 50-х - у пачатку 60-х гадоу XX стагоддзя французсюм xipypгам Мiшэлем Бер-лемонам i польскiм xipypгам Марыянам Аланам Вайсам (1921-1981) была распрацавана i шырока распаусюджана практыка неадкладнага постапе-ратыунага прыяднання пратэза да ампутацыйнай куксы. Гэты метад, калi выкарыстоувауся разам з тэхшкай закрытага гiпсy, дазваляу паскорыць загаенне раны i рэабшггацыю пацыента [1].
Па вышках вайны у В'етнаме 5283 ампутацый былi праведзены салдатам амерыканскай армй з 1961 па 1975 гг., прычым 1081 салдат перанес
больш за адну ампутацыю [17]. В'етнамцы у ба-рацьбе з ЗША шырока абашралюя на куляметны агонь, мiны i разнастайныя самаробныя пасткi, i спецыфiка такой збpоi пpыводзiла да павыша-ных паказальнiкау ампyтацыi адносна атрыма-ных раненняу, якiя узpаслi да 3,4%, у параунанш з 1,2% у Першую сусветную вайну i 1,4% у вай-ну у Каpэi [16].
Амеpыканскiя xipypгi у палявых умовах ма-ленькiмi атpадамi аказвалi спецыялiзаванyю дапамогу побач з зонамi баявых дзеянняу, на працягу ад дзвюх да шасцi гадзiн з моманту атрымання ранення. Разам з выкарыстаннем вер-талётау для тpанспаpцipоУкi параненых, гэтая сiстэма дазваляла практычна цалкам выключыць фактар ампyтацыi з-за шфшавання ран i ратава-ць жыцщ салдатам, якiя у iншыx абставшах не атpымалi б неабходную медыцынскую дапамогу i памеpлi [16, 18].
У дзесящтыднёвым Фолклендскiм канфлiкце памiж Велiкабpытанiяй i Аргентынай у 1982 г. 32 брытансюх салдата перане^ ампyтацыi з агульнай колькасщ параненых 775 чалавек, што дазва-ляе казаць аб частаце гэтай аперацый 4,1% [21].
Ампутацьп у ваенных канфлжтах XXI стагоддзя З пачаткам XXI стагоддзя ваенныя канфлш-ты па ушм свеце, на жаль, не сыходзяць у мiнy-лае. Ix маштабы, а таксама магутнасць сучаснай збpоi гарантуюць, што праблема ампутацый буд-зе з'яуляцца актуальнай яшчэ доУгi час.
Уварванш ЗША у 1рак i Афганютан ахарак-таpызавалiся прэвалюючай колькасцю раненняу канечнасцяу, яюя складалi 70,5% ушх раненняу [16]. Ix прычынай у 87,9% выпадкау былi разнастайныя самаробныя выбуховыя пpыстасаваннi [16, 24]. Значную ролю у такiм размеркаванш раненняу адыграла наяунасць у вайскауцау у сучасных канфлiктаx бpонекамiзэляу, разам з прасунутай сiстэмай тpанспаpцipоУкi i шыpокiмi магчымасцямi шпiталяу, што дазваляла xipypгам больш эфектыуна, чым раней, ратаваць жыцщ салдатам, параненым у крытычна важныя воб-ласщ, такiя як грудную клетку.
З 2001 па 2011 гг. 1221 амерыкансю салдат перанес ампутацый, агульная колькасць аперацый дасягнула 1631 [25]. Каля 18% стращушых канечнасщ салдат перане^ ампутацый больш за адну канечнасць - паказальшк, яю магчыма параунаць з 18% падчас вайны у В'етнаме, але яю значна перавышае аналапчныя паказальнiкi першай паловы XX стагоддзя, калi у перыяд з Першай сусветнай вайны да вайны у Каpэi яны складалi ад 2 да 8% [16].
Заключэнне Канец XVIII - пачатак XIX стагоддзяу ад-значылюя сyp'ёзнымi зменамi у стылi вядзення баявых дзеянняу, што у сваю чаргу адазвалася павялiчэннем колькасцi ампутацый. Гэтая апе-рацыя стала галоуным метадам лячэння агняст-рэльных раненняу канечнасцяу, якiя станавшся усе больш гpознымi па меры таго, як зброя ста-навшася усе больш дакладнай i разбуральнай.
З'яуленне агульнай анестэзи дазволша xipyp-гам звяртацца да альтэрнатыуных працэдур, каб пазбегнуць ампутацый. Удасканаленыя метады накладання шын, лiгipaвaнне анеурызм, асепты-ка i антысептыка ран, пеpaлiвaнне кpывi, пошук шшародных цел з дапамогай рэнтгенаусюх апа-ратау - усе гэтыя iнaвaцыi дaзволiлi знiзiць пра-цэнт ампутацый да ушх xipypгiчныx аперацый з 20% у 1860 г. да 1% у 1974 г. [26].
Адкрыццё ашъ^ётыкау, удасканаленне сютэм трыажу i тpaнспapцipоУкi параненых, а таксама з'яуленне рэканструкцып органау у XX
Литература
1. Robinson, K. P. Historical aspects of amputation / K. P. Robinson // Ann R Coll Surg Engl. - 1991. - Vol. 73, № 3. - Р. 134-136.
2. Sellegren, K. R. An Early History of Lower Limb Amputations and Prostheses / K. R. Sellegren // Iowa Orthop J. - 1982. - Vol. 2. - Р. 13-27.
3. Trohler, U. Edward Alanson, 1782: responsibility in surgical innovation / U. Trohler // J R Soc Med. - 2008. - Vol. 101, № 12. - Р. 607-608. - doi: 10.1258/jrsm.2008.08k011.
4. To afford the wounded speedy assistance: Dominique Jean Larrey and Napoleon / P. N. Skandalakis [et al.] // World J Surg. - 2006. - Vol. 30, № 8. - Р. 1392-9. - doi: 10.1007/ s00268-005-0436-8.
5. Nakao, H. A review of the history of the origin of triage from a disaster medicine perspective / H. Nakao, I. Ukai, J. Kotani // Acute Med Surg. - 2017. - Vol. 4, № 4. -Р. 379-384. - doi: 10.1002/ams2.293.
6. Robertson-Steel, I. Evolution of triage systems /
1. Robertson-Steel // Emerg Med J. - 2006. - Vol. 23, №
2. - Р. 154-155. - doi: 10.1136/emj.2005.030270.
7. Gajic, V. Forgotten great men of medicine-Baron Dominique Jean Larrey (1766-1842) / V. Gajic // Med Pregl. - 2011. - Vol. 64, № 1-2. - Р. 97-100.
8. Шифрин, М. 100 рассказов из истории медицины: Величайшие открытия, подвиги и преступления во имя вашего здоровья и долголетия / М. Шифрин. -М. : Альпина Паблишер, 2023. - 696 с.
9. Dominique-Jean Larrey: the effects of therapeutic hypothermia and the first ambulance / S. J. Remba [et al.] // Resuscitation. - 2010. - Vol. 81, № 3. - Р. 268-71. - doi: 10.1016/j.resuscitation.2009.11.010.
10. Bush, J. S. Trench Foot / J. S. Bush, Т. Lofgran, S. Watson // StatPearls [Electronic resource]. - Treasure Island (FL) : StatPearls Publishing, 2024. - https://www.ncbi.nlm.nih. gov/books/NBK482364/
11. The role of radical amputations for extremity tumors: a single institution experience and review of the literature / C. M. Parsons [et al.] // J Surg Oncol. -2012. - Vol. 105, № 2. - Р. 149-55. - doi: 10.1002/jso.22067.
12. Pirogow's Amputation: A Modification of the Operation Method / M. Bueschges [et al.] // Adv Orthop. - 2013. -Vol. 2013. - Art. 460792. - doi: 10.1155/2013/460792.
13. Сонголов, Г. И. Ампутации и экзартикуляции : учеб. пособие / Г. И. Сонголов, О. П. Галеева. - Иркутск : ИГМУ, 2013. - 60 с.
14. The Life and Work of Nikolai Ivanovich Pirogov (1810-1881): An Outstanding Anatomist and Surgeon / K. Koutsouflianiotis [et al.] // Cureus. - 2018. - Vol. 10, № 10. - Р. e3424. - doi: 10.7759/cureus.3424.
15. Faber, D. C. Gritti-stokes (through-knee) amputation: should it be reintroduced? / D. C. Faber, L. P. Fielding //
стагодда значна зшзша частату ампутацый у войнах, аднак шырокае выкарыстанне супраць-пяхотных мш i самаробных выбуховых прыста-саванняу у сучасных канфлштах спрыяюць заха-ванню актуальнасщ праблемы ампутацый.
Вынаходнщтва больш дасканалых тэхшк ампутацый i сучасныя магчымасщ догляду за пара-ненымi дазволш зшзщь смяротнасць пры гэтай аперацый ад 70% пры Ватэрлоа у 1815 г. да 40% у амерыканскую Грамадзянскую вайну i да адзш-кавых выпадкау у канфлштах XXI стагоддзя [26].
South Med J. - 2001. - Vol. 94, № 10. - P. 997-1001.
16. Battlefield injuries: Saving lives and limbs throughout history [Electronic resource] // Lower Extremity Review. - Mode of access: https://lermagazine.com/cover_sto-ry/battlefield-injuries-saving-lives-and-limbs-through-out-history. - Date of access: 04.02.2024.
17. Gailey, R. As history repeats itself, unexpected developments move us forward / R. Gailey // J Rehabil Res Dev. - 2007. - Vol. 44, № 4. - P. vii-xiv. - doi: 10.1682/ jrrd.2006.11.0148.
18. Wartime Amputations / S. Jovanovic [et al.] // Mil Med. -1999. - Vol. 164, № 1. - P. 44-47.
19. Wakelin, S. J. Hip disarticulation-the evolution of a surgical technique / S. J. Wakelin, C. W. Oliver, M. H. Kaufman // Injury. - 2004. - Vol. 35, № 3. - P. 299308. - doi: 10.1016/s0020-1383(03)00063-9.
20. Brittain, H. A. Hindquarter amputation / H. A. Brittain // J Bone Joint Surg Br. - 1949. - Vol. 31B, № 3. - P. 404409. - doi: 10.1302/0301-620X.31B3.404.
21. Stewart, C. P. U. An epidemiological study of war amputees and the cost to society / C. P. U. Stewart, A. S. Jain // Prosthet Orthot Internat. - 1999. - Vol. 23, № 2. - P. 102106. - doi: 10.3109/03093649909071620.
22. Taylor, B. C. Osteomyoplastic Transtibial Amputation: The Ertl Technique / B. C. Taylor, A. Poka // J Am Acad Orthop Surg. - 2016. - Vol. 24, № 4. - P. 259-265. - doi: 10.5435/JAA0S-D-15-00026.
23. Dougherty, P. J. Major General Norman T. Kirk and amputee care during World War II / P. J. Dougherty, M. DeMaio // Clin Orthop Relat Res. - 2014. - Vol. 472, № 10. -P. 3107-13. - doi: 10.1007/s11999-014-3679-6.
24. Amputations in U.S. military personnel in the current conflicts in Afghanistan and Iraq / L. G. Stansbury [et al.] // J Orthop Trauma. - 2008. - Vol. 22, № 1. - P. 43-46. - doi: 10.1097/BOT.0b013e31815b35aa.
25. Krueger, C. A. Ten years at war: comprehensive analysis of amputation trends / C. A. Krueger, J. C. Wenke, J. R. Ficke // J Trauma Acute Care Surg. - 2012. - Vol. 73, № 6 (suppl. 5). - P. S438-44. - doi: 10.1097/TA.0b013e318275469c.
26. Kirkup, J. Perceptions of amputation before and after gunpowder / J. Kirkup // Vesalius. - 1995. - Vol. 1, № 2. -P. 51-8.
References
1. Robinson KP. Historical aspects of amputation. Ann R Coll Surg Engl. 1991;73(3):134-6.
2. Sellegren KR. An Early History of Lower Limb Amputations and Prostheses. Iowa Orthop J. 1982;2:13-27.
3. Tröhler U. Edward Alanson, 1782: responsibility in surgical innovation. J R Soc Med. 2008;101(12):607-8. doi: 10.1258/jrsm.2008.08k011.
4. Skandalakis PN, Lamas P, Zoras O, Skandalakis JE, Mirilas P. To afford the wounded speedy assistance: Dominique Jean Larrey and Napoleon. World J Surg. 2006;30(8):1392-9. doi: 10.1007/s00268-005-0436-8.
5. Nakao H, Ukai I, Kotani J. A review of the history of the origin of triage from a disaster medicine perspective. Acute Med Surg. 2017;4(4):379-384. doi: 10.1002/ams2.293.
6. Robertson-Steel I. Evolution of triage systems. Emerg Med J. 2006;23(2):154-155. doi: 10.1136/emj.2005.030270.
7. Gajic V. Forgotten great men of medicine-Baron Dominique Jean Larrey (1766-1842). Med Pregl. 2011;64(1-2):97-100.
8. Shifrin M. 100 rasskazov iz istorii mediciny: Velichajshie otkrytija, podvigi i prestuplenija vo imja vashego zdor-ov'ja i dolgoletija. Moskva: Al'pina Pablisher; 2023. 696 p. (Russian).
9. Remba SJ, Varon J, Rivera A, Sternbach GL. DominiqueJean Larrey: the effects of therapeutic hypothermia and the first ambulance. Resuscitation. 2010;81(3):268-71. doi: 10.1016/j.resuscitation.2009.11.010.
10. Bush JS, Lofgran T, Watson S. Trench Foot. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/ books/NBK482364/
11. Parsons CM, Pimiento JM, Cheong D, Marzban SS, Gonzalez RJ, Johnson D, Letson GD, Zager JS. The role of radical amputations for extremity tumors: a single institution experience and review of the literature. J Surg Oncol. 2012;105(2):149-55. doi: 10.1002/jso.22067.
12. Bueschges M, Muehlberger T, Mauss KL, Bruck JC, Ottomann C. Pirogow's Amputation: A Modification of the Operation Method. Adv Orthop. 2013;2013:460792. doi: 10.1155/2013/460792.
13. Songolov GI, Galeeva OP. Amputacii i jekzartikuljacii. Irkutsk: IGMU; 2013. 60 p. (Russian).
14. Koutsouflianiotis K, Paraskevas GK, Zagelidou E, Dimakopoulou K, Noussios G. The Life and Work of
Anatomist and Surgeon. Cureus. 2018;10(10):e3424. doi: 10.7759/cureus.3424.
15. Faber DC, Fielding LP. Gritti-stokes (through-knee) amputation: should it be reintroduced? South Med J. 2001;94(10):997-1001.
16. Battlefield injuries: Saving lives and limbs throughout history [Internet]. Lower Extremity Review. Available from: https://lermagazine.com/cover_story/battlefield-in-juries-saving-lives-and-limbs-throughout-history
17. Gailey R. As history repeats itself, unexpected developments move us forward. JRehabil Res Dev. 2007;44(4):vii-xiv. doi: 10.1682/jrrd.2006.11.0148.
18. Jovanovic S, Wertheimer B, Zelic Z, Getos Z. Wartime Amputations. Mil Med. 1999;164(1):44-47.
19. Wakelin SJ, Oliver CW, Kaufman MH. Hip disarticulation-the evolution of a surgical technique. Injury. 2004;35(3):299-308. doi: 10.1016/s0020-1383(03)00063-9.
20. Brittain HA. Hindquarter amputation. JBone JointSurg Br. 1949;31B(3):404-409. doi:10.1302/0301-620X.31B3.404
21. Stewart CPU, Jain AS. An epidemiological study of war amputees and the cost to society. Prosthet Orthot Internal 1999;23(2):102-106. doi: 10.3109/03093649909071620.
22. Taylor BC, Poka A. Osteomyoplastic Transtibial Amputation: The Ertl Technique. J Am Acad Orthop Surg. 2016;24(4):259-65. doi: 10.5435/JAA0S-D-15-00026.
23. Dougherty PJ, DeMaio M. Major General Norman T. Kirk and amputee care during World War II. Clin Orthop Relat Res. 2014;472(10):3107-13. doi: 10.1007/s11999-014-3679-6.
24. Stansbury LG, Lalliss SJ, Branstetter JG, Bagg MR, Holcomb JB. Amputations in U.S. military personnel in the current conflicts in Afghanistan and Iraq. J Orthop Trauma. 2008;22(1):43-46. doi: 10.1097/B0T.0b013e31815b35aa.
25. Krueger CA, Wenke JC, Ficke JR. Ten years at war: comprehensive analysis of amputation trends. J Trauma Acute Care Surg. 2012;73(6 Suppl 5):S438-44. doi: 10.1097/ TA.0b013e318275469c.
Nikolai Ivanovich Pirogov (1810-1881): An Outstanding 26. Kirkup J. Perceptions of amputation before and after gunpowder. Vesalius. 1995;1(2):51-8.
HISTORY OF AMPUTATION PRACTICE IN CONNECTION WITH WARFARE. PART 2. ART OF AMPUTATIONS FROM THE END OF
XVIII CENTURY TO MODERN TIMES
A. A. Bakhta, N. E. Khilmonchyk
Grodno State Medical University, Grodno, Belarus
The beginning of the Industrial and French Revolutions has marked the radical hanges in the methods of warfare. The introduction of mass conscription and the continuous improvement of weapons during the following centuries had a significant impact on the structure and nature of combat injuries, and on the practice of limb amputations accordingly. At the same time, advances in medical technology and great discoveries such as antiseptics and antibiotics contributed considerably to the evolution of this surgical practice. This part of the article examines the development of the art of amputation in connection with warfare from the end of the XVIII century to the present day.
Keywords: limb amputations, warfare, gunshot wounds, infection, death rate.
For citation: Bakhta AA, Khilmonchyk NE. History of amputation practice in connection with war-fare. Part 2. The craft of amputations from the end of XVIII century to modern times. Journal of the Grodno State Medical University. 2024;22(4):384-389. https://doi.org/10.25298/2221-8785-2024-22-4-384-389.
Конфликт интересов. Авторы заявляют об отсутствии конфликта интересов. Conflict of interest. The author declare no conflict of interest.
Об авторах / About the authors
Бахта Алексей Александрович / Bakhta Alexey
*Хильмончик Наталья Евгеньевна / Khilmonchyk Natalya, e-mail: chilmonczyk@mail.ru, ORCID: 0000-0001-9188-1576 * - автор, ответственный за переписку / corresponding author
Поступила / Received: 29.05.2024 Принята к публикации / Accepted for publication: 02.07.2024
