Научная статья на тему 'Геоинновацион технологиялар асосида йўл муҳандислиги иншоотларини автоматлаштириш ва модуллаштириш'

Геоинновацион технологиялар асосида йўл муҳандислиги иншоотларини автоматлаштириш ва модуллаштириш Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
14
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
масштаб / ArcGIS / картография / кадастр / геодезия / электрон / рақамли карта / давлат кадастрлари / Автомобиль йўллари давлат кадастри / ArcCatalog / ArcMap / илова. / scale / ArcGIS / cartography / cadastre / geodesy / electronic / digital card / state cadastre / State Cadastre of Highways / ArcCatalog / ArcMap / app.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Эргашев Мухаммадюсуф, Мамажонов Муроджон, Холмирзаев Мирзохид

Ушбу мақолада ГАТ (Геоахборот тизимлари) оиласига мансуб ArcGIS дастурий таъминотида автомобиль йўлларининг маъумотлар базасини яратиш, мавзули қатламлар билаш ишлаш, атрибутив маълумотлар жадвалларини яратиш ва ахборотлар билан тўлдириш, маълумотларни базага киритиш ва автомобиль йўлларининг автоматлашган тизимини модуллаштириш каби масалалар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — Эргашев Мухаммадюсуф, Мамажонов Муроджон, Холмирзаев Мирзохид

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Automation and modularization of road engineering facilities based on geoinnovative technologies

This article focuses on the creation of highway databases in ArcGIS, GIS family software, working with thematic layers, creating and replicating attribute databases, database entry, and automated road modeling.

Текст научной работы на тему «Геоинновацион технологиялар асосида йўл муҳандислиги иншоотларини автоматлаштириш ва модуллаштириш»

16. Akbarov, I. G., Negmatov, S. S., & Boydadaev, M. B. (2020). Issledovanie osobennostey i fizikokhimicheskix svoystv nemodifitsirovannyx neftyanyx bitumnyx materialov. Universum: Texnicheskie nauki: elektron. nauchn. jurn, 2, 71.

17. Мухриддинхон Эргашев, Муротбек Бойдадаев, Хусниддин Шахобиддинов ОБЗОР ОСНОВНЫХ СИСТЕМ И СТРАТЕГИЙ ТЕХНИЧЕСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ И РЕМОНТА АВТОМОБИЛЬНОГО ТРАНСПОРТА И ИХ СОСТАВНЫХЧАСТЕЙ // Scientific progress. 2021. №2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/obzor-osnovnyh-sistem-i-strategiy-tehnicheskogo-obsluzhivaniya-i-re

18. Development of effective compositions of composite wood-plastic board materials based on local raw materials and industrial waste. S. S. Negmatov, D. K. Holmurodova, N. S. Abed, K. S. Negmatova, M. B. Boydadaev, V. S. Tulyaganova. https://doi.org/10.35164/0554-2901-2020-11-12-28-32

19. Boydadaev, M. B., & No'Monjonov, B. (2022). TEXNIK YO'NALISH TA'LIM TIZIMIDA O'QITISH TEXNOLOGIYASI MOHIYATI. Ta'lim fidoyilari, (Special issue), 8495.

20. Boydadayev, M. B., Negmatov, S. S., Munavvarkhanov, Z. T., & Nasriddinov, A. S. (2019). Production technology of wood-plastic composite materials plate materials based on fillers. Universum: Technical Sciences-Moscow, 12(69), 58-61.

УДК: 528. 48. (575.192)

ГЕОИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ЙУЛ МУ^АНДИСЛИГИ

ИНШООТЛАРИНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА МОДУЛЛАШТИРИШ

Эргашев Мухаммадюсуф НамМКИ, укитувчи

Мамажонов Муроджон НамМКИ, укитувчи

Холмирзаев Мирзохид НамМКИ, укитувчи

Annotation: This article focuses on the creation of highway databases in ArcGIS, GIS family software, working with thematic layers, creating and replicating attribute databases, database entry, and automated road modeling.

Аннотация: Ушбу маколада ГАТ (Геоахборот тизимлари) оиласига мансуб ArcGIS дастурий таъминотида автомобиль йулларининг маъумотлар базасини яратиш, мавзули катламлар билаш ишлаш, атрибутив маълумотлар жадвалларини яратиш ва ахборотлар билан тулдириш, маълумотларни базага киритиш ва автомобиль йулларининг автоматлашган тизимини модуллаштириш каби масалалар ёритилган.

Keywords: scale, ArcGIS, cartography, cadastre, geodesy, electronic, digital card, state cadastre, State Cadastre of Highways, ArcCatalog, ArcMap, app.

Ключевые слова: масштаб, ArcGIS, картография, кадастр, геодезия, электронная, цифровая карта, государственный кадастр, государственный кадастр автомобильных дорог, ArcCatalog, ArcMap, приложение.

Калит сузлар: масштаб, ArcGIS, картография, кадастр, геодезия, электрон, ракамли карта, давлат кадастрлари, Автомобиль йуллари давлат кадастри,

ArcCatalog, АгсМар, илова.

Кириш: Бугунги кунда республика йул хужалигини давлат томонидан бошкариш тизимида ракобат мухитини шакллантириш ва тармокка инвестициялар жалб этилишига тускинлик килаётган катор муаммолар ва камчиликлар мавжуд. Йул хужалигини бошкаришнинг замонавий тизимини яратиш, назорат ва хужалик функцияларини аник чегаралаш, монополиядан чикариш, хусусий сектор корхоналарини жалб килиш ва инвестицион жозибадорликни ошириш хисобига соглом ракобат мухитини шакллантириш, йул курилишига инновацияларни кенг жорий этиш максадида, шунингдек, 2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси вазифаларига мувофик, 2019 йил 9 декабр санасида Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикаси йул хужалиги тизимини чукур ислох килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони хамда "Йул сохасини бошкариш тизимини янада такомиллаштиришга оид чора-тадбирлар тугрисида"ги Карори кабул килинди. Ушбу конун хужжатларида Автомобиль йулларини автоматлаштириш ва модуллаштиришга алохида эътибор каратилиб, Узбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат кумитаси, Транспорт вазирлиги, Коракалпогистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шахар хокимликлари билан биргаликда автомобиль йуллари, шу жумладан куприклар давлат кадастри геоахборот тизими яратилишини ташкил этилиши таъкидланган [1].

Материаллар ва методлар: Маколани тайёрлашда киёсий тахлил, чет давлатлар тажрибаларини урганиш ва миллийлаштириш, комьпютер дастурларининг имкониятларини урганиш ва сохага йуналтириш, тарихийлик, мантикийлик ва умумлаштириш методлари кулланилди.

Асосий кием: Республиканинг географик жойлашувини хисобга олган холда замонавий автомобиль йуллари тармогини ривожлантириш мамлакатимиз иктисодиётининг ракобатбардошлигини оширишда, республика транспорт салохиятини ривожлантиришда ва экспорт имкониятларини кенгайтиришда биринчи даражали вазифа хисобланади. Автоматлаштирилган маълумотлар базасини яратиш хамда моделлаштириш йул-транспорт инфратузилмасини яхшилаш, замонавий автомобиль йулларини куриш, йул харакати кулайлиги ва хавфсизлигини ошириш максадида яратилади [3].

Автомобиль йулларини автоматлаштириш ва модуллаштириш ишлари куйидаги асосий кисмлардан ташкил топади:

- геоахборот тизими мобил иловасини куллаган холда автомобиль йуллари объектлари жойлашувини аниклаш;

- ерни масофадан туриб зондлаш асосида автомобиль йулларининг электрон картография асосини яратиш;

- республика автомобиль йулларининг ягона электрон маълумотлар базасидан фойдаланган холда автомобиль йуллари объектларини хисобга олиш ва руйхатдан утказиш максадида автомобиль йуллари давлат кадастрининг веб геоахборот тизимини шакллантириш;

- автомобиль йуллари давлат кадастрининг веб геоахборот тизимини Давлат кадастрлари ягона тизими (ДКЯТ)га интеграция килиш [2].

Узбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 25 сентябрдаги ПК-2045 сонли "Миллий географик ахборот тизимини ташкил этиш" номли карорига мувофик республикамизда бир катори ислохатли ишлар амалга оширилди. Республикамиз худудида 21 та давлат кадастрларини юритиш ва шакллантириш Узбекистон Республикасининг «Давлат кадастрлари тугрисида»ги Конуни, Вазирлар Махкамасининг

2005 йил 16 февралдаги 66-сонли карори билан тасдикланган "Давлат кадастрлари ягона тизимини яратиш ва юритиш тартиби тугрисида"ги низомга хдмда Вазирлар Мах,камасининг 2014 йил 14 августдаги 431-сонли "Худудларнинг давлат кадастрини юритиш тартиби тугрисидаги низомни тасдиклаш х,акида"ги карорига мувофик

1-жадвал

Фото изох,

Кетма-кетлик

'Пуск" тугмаси ёрдамида ArcGIS бандидан ArcCatalog катори танланади

Содержание Просмотр Описание

L^) avtomob¡l_yollar¡ Перс

I'-' ] him ova inshootlari Перс

IЕьЗI suniy_inshootl а г Перс Ita rti bg a_keH:irish_va _j¡hozllash_o... Перс

ЕЗШ yollar_chorrahala r¡_va_tutashLi v... Перс

ArcCatalog дарахтидан керакли хотира диски танланиб, маълумотлар базаси, "набор класс" ва мавзули катламлар яратилади

1

2

"Давергеодезкадастр" кумитаси Давлат кадастрлари, геодезия ва картография миллий маркази давлат унитар корхонаси зиммасига юклатилган [7].

Давлат кадастрларини юритиш ва шакллантиришда 1:10 000 масштабидаги электрон ракамли картаси картографик асос булиб хизмат килади. Адлия Вазирлиги томонидан 2014 йил 8 октябрда 2618-сон билан руйхатдан утказилган Давлат кадастрлари ягона тизимига тегишли давлат кадастрлари маълумотларининг таркиби ва уларни такдим этиш тартиби тугрисида"ги Низомга кура "Узавтойул" давлат кумитасига Автомобиль йуллари давлат кадастрини юритиш ва шакллантириш вазифаси юклатилган. ДКЯТга ГАТга тегишли маълумотлар давлат кадастининг х,ар бир тури буйича базавий картографик асосдан фойдаланиб, объектлар ва ахборот турлари буйича ArcGIS дастурий таъминотида *.mdb форматларда) шакллантирилади [6].

Автомобиль йулларининг геоахборот тизимидаги автоматлаштириш хдмда модуллаштириш жараёнида маълумотлар базасини шакллантириш куйидаги 1-жадвалда келтирилган тартибда амалга оширилади.

Автомобиль йуллари доимий харакатлар жараёнида сифати ва техник курсаткичлари узгариши сабабли электрон ракамли картани боскичма-боскич янгилаб бориш талаб этилади. Электрон ракамли картани янгилаб бориш ва узгаришларни аниклаш жараёни жойлардаги дала тадкикот ишлари натижаларидан олиниб маълумотлар базасига киритилади [8].

Электрон ракамли карталарни шаклланириш ва янгилаб бориш куйидаги 2- жадвалда келтирилган тартибда амалга оширилади.

Юкорида келтирилган тартиблар асосида хозирда ишлаб чикариш ташкилотлари томонидан маълумотлар базаси шакллантирилиши зарур. Бу жараённи хар мавсумда янгилаш механик усулда амалга оширилади хдмда АгсОК дастурининг АгсМАР иловаси ёрдамида бажарилади (1-расм). Бундан ташкари, автомобиль йуллари давлат кадастри объектлари факатгина йулнинг узидан ташкил топмаганлиги учун визуал маълумотлар

тулик; булмайди. Автомобиль йуллари куйидаги мавзули кдтламлардан ташкил топади [6].

1-расм. АгсМар иловаеининг ишчи дарчаеи

2-жадвал

Фото изох

Кетма-кетлик

'Пуск" тугмаси ёрдамида AгcGIS бандидан АгсМар катори танланади

АгсМар иловасидан мавжуд файллар очилади

ва дала тадкикот натижаларига кура ахборотлар маълумотлар базасига киритилади ёки узгартирилади

- автомобиль йулларининг умумий куриниши;

- автомобиль йуллари;

- сунъий иншоотлар;

- тартибга келтириш ва жихозлаш объектлари;

- йуллар чоррахалари ва туташувлари;

- химоя иншоотлари;

- бино ва иншоотлар.

Натижалар: Мазкур жараённи автомотлаштириш ва модуллаштириш натижасида юкори самарадорликка эришиш мумкин. Бунинг учун дала тадкикот ишларини GPS курилмаси (2-расм) ёки электрон тахеометрлар (3-расм) ёрдамида бажарилиб, ArcGIS дастурида кодлаш ишларини амалга ошириш талаб этилади. GPS курилмасидан олинган ахборотларга куйидаги атрибутив маълумотлар киритилади [9]:

- автомобиль йулининг номи;

- идентификация раками;

- километри;

- идоравий мансублиги;

- эксплуатацияга киритиш санаси;

- ахдмияти буйича классификацияси;

- класси;

- утказилган жойи;

- тоифаси;

- харакат интенсивлиги;

- хисобий тезлик;

- харакат полосалари сони;

- ер полотносининг типи;

- йул копламасининг типи;

- копламасининг тури;

- йул копламаси катламларининг мавжудлиги;

- сунгги реконсртукция санаси;

- реконсртукция даражаси;

- баланс киймати.

2-расм. GPS курилмаси 3-расм. Электрон тахеометр

GPS курилмаси ва ArcGIS дастури ёрдамида дала хамда камерал тадкикот ишлари куйидаги тартибда амалга оширилади:

- GPS ёрдамида йул объектлари майдон куринишида тадкик килинади;

- жойда олинган барча ахборотлар курилманинг атрибутив жадвалига киритилади;

- "проект" ахборотлари кайта ишловчи марказларга юборилади;

- марказларда ахборотларни олиб маълумотлар базасига киритилади;

- хар бир катламлар мос равишда тегишли маълумотлар билан богланади.

Электрон тахеометр курилмасида олинган улчаш ишлари маълумотлари хам

ArcGIS дастури ёрдамида кайта ишланади хамда маълумотларни автоматлаштирилган базаларга киритилади. Ушбу электрон тахеометр съёмкаси улчаш натижалари топографик асос сифатида хам фойдаланилиши мумкин [10].

ArcGIS дастурида "Класс отношений..." буйруги ёрдамида мавзули катламларни боглаш ва маълумотларини интеграциялаш, ер хисобини юритишнинг автоматлашган тизимини жорий килишга хизмат килади. GPS курилмасидан олинган ахборотлаарни тугридан-тугри маълумотлар базага келиб тушишини таъминлаш эса, автоматлаштирилган тизимни модуллаштиришга хизмат килади.

Хулоса: Бугунги кунда ГАТ иктисодий ва техник тармокларнинг барча сохаларида кенг кулланилмокда. ГАТ дан фойдаланишда катта хажмдаги ёзма ва графикавий, худуд билан богланган географик маълумотларни туплаш, саклаш, кайта ишлаш хамда фойдаланувчиларга етказиб бериш керак булади. Шу жумладан, Автомобиль йулларини автоматлашган тизимини модуллаштириш оркали куйидаги самарадорликларга эришамиз:

- замонавий техника ва технологиялардан фойдаланиш куламини купайтириш;

- юкори аникликдаги натижалар;

- киска муддатдаги ахборотлар алмашинуви;

- фойдали иш коэффициентини ошиши;

- электрон маълумотлар алмашинуви;

- ахборотларни маълумотлар базасиди тизимлаштириш.

АДАБИЁТЛАР

1. 2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикаси йул хужалиги тизимини чукур ислох килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони. Тошкент-2019 йил.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг "Йул сохасини бошкариш тизимини янада такомиллаштиришга оид чора-тадбирлар тугрисида"ги Карори. Тошкент-2019 йил.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг "Миллий географик ахборот тизимини ташкил этиш тугрисида"ги Карори. Тошкент-2013 йил.

5. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2005 йил 16 февралдаги 66-сонли карори билан тасдикланган "Давлат кадастрлари ягона тизимини яратиш ва юритиш тартиби тугрисида"ги Низом.

6. Адлия Вазирлиги томонидан 2014 йил 8 октябрда 2618-сон билан руйхатдан утказилган Давлат кадастрлари ягона тизимига тегишли давлат кадастрлари маълумотларининг таркиби ва уларни такдим этиш тартиби тугрисида"ги Низом.

7. Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 14 августдаги 431-сонли "Худудларнинг давлат кадастрини юритиш тартиби тугрисидаги низомни тасдиклаш хакида"ги карори.

8. O'.B.Muxtorov, A.N.Inamov, J.O.Lapasov Geoaxborot tizim va texnologiyalari, Toshkent 2017.

9. М.Эргашев, А.Инамов, КИноятов "Автомобиль йулларида геоахборот тизимлари", Наманган, НамМКИ 2019й.

10. O'.B.Muxtorov, A.N.Inamov, O'P.Islomov Geoaxborot tizim va texnologiyalari, Toshkent 2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.