CC BY
75Кокиева Айше1 Е-таП: kokiyeva@ro.ru
Къырымтатар эдебиятында 80-нджи сенелер весикъалы несирининъ жанр озьгюнлиги (А. Велиевнинъ весикъалы повестьлери эсасында)
УДК: 82(091)(=512.1)
Анълатма.
Макъаледе сюргюнлик девир къырымтатар эдебиятынынъ 80-нджи сенелеринде шекилленген бе-дий-весикъалы несирнинъ къыскъа тарихи анъылып, бедий-весикъалы ве публицистик озьгюнлиги айдын-латыла. Весикъалы тасвир ве весикъалы делиль сымалар системасы вастасынен эдебиятта ясакъ олунгъан мевзу - халкъ тарихининъ акъикъаты насыл ёлларнен тасвирленгени А. Велиевнинъ весикъалы повестлери эсасында нумайыш олуна. Весикъалы ве публицистик делиллернен исбатлангъан колемли мундериджени несир шеклине киритюв меселеси жанрлар къарышыкълыгъыны пейда эте. Жанрларнынъ къарышыкълы-гъы исе эдебиятымызда халкънынъ дженкявер ве тарихий кечмишини олгъаны киби айдынлатув ёнелиши-не сильтем бере.
Анахтар сёзлер:
сюргюнлик девир къырымтатар эдебияты, весикъалы несир, бедий озьгюнлик,тасвирий васталар, сымалар системасы.
Сюргюнлик девир къырымтатар эдебияты тарихында дюнья юзю корьген эсерлернинъ жанр ве услюп джеэтинден огренилюви ве тедкъикъ олунувы гъает меракълы ве дикъкъаткъа ляйыкъ бир меселедир. Аман-аман йигирми сене девамында алий окъув юртларында сюргюнлик девир къырымтатар эдебиятындан лекциялар окъугъанда, эсерлерни текрар ве текрар саифелемек имкяны пейда олгъан эди. Эсерлернинъ биринджи саифесинде серлевхадан сонъ къавуслар ичинде икяе, повесть, роман, поэма деп къайд этильген жанрларына дикъкъат эте эдимени О вакъыт эсерлерде къулланылгъан алель-хусус озьгюнлик оларнынъ гъаевий ёнелишини юксельткенини сечкен эдимени Лекцияларымда, меселя, 1954 сенеси лагерьде язылып башлангъан ве битирильмеген, 1998 сенеси «Йылдыз» меджмуасында дердж олунгъан Амет Озенбашлынынъ «Дюнюмизин джанлы левхалары» эсери классик услюп, миллий аньанелер ве усулларнен ашланып язылгъан сюргюнлик девир эдебиятынынъ ильк ве екяне эсери олгъаныны къайд эткен эдимени XIX асырнынъ сонъ черигинде халкъымызнынъ аятында олып кечкен вакъиаларны джанландыргъан муэллиф гъурбетлик аизарындан ялкъ этип догъгъан шахэсеринен жанрлар илерилевине буюк янъылыкъ кирсетти. Халкъымызнынъ юз йылдан зияде гъаевий-ахлякъий, миллий-тарихий яшайыш проблемаларыны тасвирлеген бу эсер язылып битирильмеген тарихий роман-эпопея оларакъ адландырылды [11, с. 3-21].
Ш. Алядиннинъ1958 сенеси язылгъан «Бу сурьатлы, бу муреккеп аят» эки саифели ве беш къыскъа къысымдан ибарет олгъан шиирий эсеринде айдынлатылгъан адисе-вакъиалар алтмыш сенеге якъын девирни къаплап алгъанына бакъып, тарихий сымаларнынъ бедиий тасвирий васталар, деталлер ве штрихлернен кениш айдынлатылувына эсасланып, кучюк колемли тарихий-весикъалы фельсефий поэма-эпопея деп адландырылды [2, с. 11-12]. Девирнинъ талабы муджиби ве эдебиятымызда тизильген муитнинъ тесири алтында шиириетте де весикъалы ве публицистик унсурлар къулланылып башланды. Акъсакъал шаиримиз Юнус Темиркъая «Амет-Хан» адлы весикъалы шиирий повестини къараманий весикъалы шиирий повесть деп адландырдыкъ [12, с. 104]. Девирнинъ муим меселелерини джесюрликнен косьтермеге бильген Шакир Селимнинъ «Бар кучьнен» публицистик поэмасыны весикъалы публицистик поэма деп адландырдыкъ [11, с. 3-21].
Ш. Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет» повестини публицистик делиллернен джулялангъан тарихий весикъалы повесть деп адландыргъан эдик [1]. О девирде чешит жанрларда язылгъан
1 Кокиева Айше, младший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
эсерлерде «весикъалы» сёзюнинъ нафиле къулланылмады.Чюнки весикъалы тасвир, весикъалы делиль сексенинджи сенелер эдебиятнынъ эсас къуралына чевирильген эди. Затен о вакъыт эдебиятта ясакъ олунгъан мевзулар ве халкъ такъдирининъ акс этюв акъикъаты весикъалы делиллернен исбатланып тасвирлене эди. Эдебиятнынъ эр бир жанрында языджылар чарелери ве икътидарына коре, весикъалы тасвирни ишлетип халкъымызнынъ «саткъынлыкъ тамгъасы»ндан арындырув курешини тамчы-тамчы, адым-адым кенишлеттилер. Буюк колемли мундериджени къыскъа шекильге сыгъдырып айтмагъа бильмек усталыгъы эм несирде, эм шиириетте янъылыкъ олды. Буюк колемли мундеридже къыскъа шекильге сыгъдырылгъанда, весикъалы делильнинъ тасдыкъы булутларны ярып чыкъкъан кунешке тенъ келе эди. Халкънынъ талийи, мукъаддес арзу-хаяллары, тувгъан юртуна ынтылышыны акс этюв - сюргюнлик девир къырыматар эдебиятында къараманий кечмишини айдынлатув ёнелишине сильтем берди. Весикъалы делиллер чокъусы «хатырат дефтери» усулынен такъдим этильди. Бунъа Ш. Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет» эсеринде «Асан Каранынъ хатырат дефтери», «Чауш огълу» повестинде Зейнепнинъ куньделик дефтери, Черкез-Алининъ «Джумертлик» романында Мемедэмин къартнынъ хатыра дефтери мисаль оларакъ кетириле билир.
Шиириетте ве несирджиликте юзь берген жанрларнынъ къарышыкълыгъы оларнынъ тедкъикъ этилювине ёл ачты. Къарышыкъ жанрларнынъ екяне бир таснифи олмагъаныны И.М Каспенинъ тедкъикъий ишлеринден огрендик. Яни онынъ бу меселе боюнджа бильдирген фикирлерине коре, языджыларнынъ эр бири, шахсий икътидары ве истидадына базанып, эсерлеринде жанрларнынъ къарышыкълыгъыны кенишлетелер ве бунынъ иле тайин олунгъан саагъа янъылыкъ кирсетелер [6, с. 268].
Къырымтатар несиринде укюм сюрген жанрлар къарышыкълыгъы меселеси онынъ келип чыкъув себебини огренмеге давет этти. Эвельде роман жанрында олгъан бедий екянелик ХХ-инджи асырда чешит къысымларгъа болюнгенини ве бу вакъыт иджат эткен муэллифлернинъ эсерлеринде асыл да текрарланмагъан жанр къарышыкълыгъыны асыл эткенини Н. Лейдерманнынъ тедкъикълеринден огрендик [7, с. 904]. Гъает меракълы ве терен талиль этильген бу тедкъикъий иш весикъалы несиримизде 80-90-ынджы сенелерде иджат этильген жанрлар къарышыкълыгъыны огренмеге сильтем берди.
Алтмышынджы ве етмишинджи, сексенинджи ве докъсанынджы сенелерде эдебий эснаста бир чокъ джылышувлар олып кечти. Эсерлерде халкъымызнынъ миллий къыяфети, тилини сакълап къалув огърунда халкъ тарихинен багълы вакъиалар ве бедий сымаларны тасвир этюв усталыгъы артты. Очерк ве икяелерде Озьбекстан ве халкъымыз яшагъан дигер улькелерде илери къырымтатар йигит ве къызларынынъ япкъан ишлери тасвирленди. Публицистик эсерлерде белли халкъ векиллерининъ омюри тарифленди. Улу Ватан дженкинде иштирак эткен къараманларымызнынъ джесюрликлери автобиографик малюматлар, весикъалы делиллер, юртумызны хатырлатып тургъан кой ве шеэрлерининъ джогърафик адларынен теминленди. Бу исе халкъ арзусынынъ бар акъикъатынен янъгъырамасына темель азырлады. Саткъынлыкъ тамгъасындан арындырув куреши бедий эдебиятта ильк-эвеля дженк мевзусынынъ айдынлатылувынен башланды. Сонъра дженк мевзусы весикъалы несирде девам эттирильди ве къулач ала башлады.
Миллетни саткъынлыкъ тамгъасындан арындырув ынтылышы халкъ тарихининъ темель ташларындан акътарылып огренильмесине земин яратты.Эльде этильген къазанчларнынъ халкъ арасында яйдырылмасы къадимий кечмишке малик халкънынъ юзюни акълав курешине чевирильди. Бу саеде сюргюнлик девир эдебиятымыз Р. Фазылнынъ «Садыкълыкъ» (1979), «Аналар яш экенде» (1977), С. Сейдаметов, А. Озенбашлынынъ «Къараманлар» (1973), Айдер Османнынъ «Эмдженъден селям», «Земане адамлары», Э. Арифовнынъ «Айдын уфукълар» (1980), «Комендантнынъ ишлери» (1990), М. Ислямовнынъ «Атешли кок тюбюнде» (1980), Аджы-Абла Эмировнынъ «Танъны къаршылап» (1983), А. Ислямовнынъ «Йыллар ве ёллар» (1985), Э. Фазылнынъ «Къолларынъны опейим» (1988), Я. Мустафаев «Чёллерде» (1988) очерк джыйынтыкъларынен зенгинлешти.
Весикъалы повесть жанрында дженк мевзусынынъ айдынлатылувы саесинде халкъ такъдири ве миллий сымалар кениш ве тавсилятлы косьтерилип башланды. Эдебиятымыз Р. Фазыл, Л. Софунынъ. «Аметханнынъ йылдызы» (1982), С. Нагаевнинъ «Сахралар алеви» (1983), Э. Арифов, Дж. Аметовнынъ «Абдул Тейфукъ» (1983), А. Умеровнынъ «Ватан къызы» (1987), С. Нагаевнинъ «Бинъ бир олюмни енъип» (1987) киби весикъалы повестьлеринен силяланды. Айны сенелерде весикъалы повестьлеринен бу саагъа иссесини къошкъан А. Велиевнинъ замети айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр.
Эдип халкъымызнынъ белли эвлятларынынъ омюр ёлларыны огренип, теренден ис этип, сексенинджи сенелерде весикъалы несир саасында къалемини сынамагъа бельсенди. Тарихкъа синъген сымаларнынъ аятий фаалиетинен меракъланып, весикъалы повестьлер язды. Халкънынъ омюрини озь козюнен корьген
ве ис эткен эдип чешит тюрлю шараитлерде истеген мевзусы ве услюбинде озю айтмагъа истеген сёзюни окъуйыджыгъа еткизмек чаресини арады ве тапты. Иджадий омюрини меракълы яшамакъ ичюн, анги бир ишке тутунмасын, буюк месюлиетликке ынтылып, арзусына наиль олды.
Халкъынынъ башына тюшкен мусибетнинъ себеплерини бильген эдип, девир къараманлары акъкъында весикъалы эсерлер язып, халкъыны саткъынлыкъ тамгъасындан арындырмакъ ёлларыны араштырмагъа тырышты. Бу иджадий эснаснынъ къыйметини юксельткен весикъалы повестьлер сюргюнлик девир къырымтатар эдебияты тарихинде гурульдеп акъкъан ташкъын озеньде сарсылмайып, еринден тепренмеген къая-ташларны анъдырдылар. Халкъынынъ менфаатыны къорчалагъан маарифпервер эвлятларнынъ джесюране къараманлыкълары эдебиятта буюк бир ёнелишни пейда этти.
Аблязиз Велиев де язгъан весикъалы повестьлеринен бу ёнелишке кучь-къувет берди.Аджджы акъикъатнынъ юзюни ачкъан весикъалы несир парлакъ келеджекке дедиль адымларнен ынтылмагъа фурсат яратты.Чюнки тарихни тасвирлев миллетнинъ рух ве фикирини дуйгъуларнен толдургъан бир васта эди. Эдип кечмишни косьтерип, бугунимиз ве келеджегимиз акъкъындаки тасавурларымызны уянтмагъа ынтылды.
Аблязиз Велиевнинъ «Байракъкъа тамгъан козьяшлар» весикъалы повести Улу Ватан дженкинде иштирак эткен истифадаки полковник Усеин Сулейманов акъкъындадыр. Муэллиф адий аскерликтен полк къоманданы севиесине иришкен, Москва ве Сталинград мудафаасында булунгъан, Ленинград блокадасыны ярып кечювде иштирак эткен Усеин Сулеймановнынъ арбий омюрини весикъалы делиллерге эсасланып тарифлей.Судакълы, Отуз кою сакинининъ Совет Латвиясыны азат этювден та Берлиннинъ бастырып алувда джесюрлик косьтергени ве дженктен сонъки омюри джанлы левхалар, диалог ярдымынен козюмиз огюнде джанландырыла. Онынъ кечкен арбий дженкявер ёлу кунь, айлар ве сенелер, анги шеэр ве койлер ве мемлекетлерни кечип, урушларда иштирак эткени делиллернен косьтерильгени повестьнинъ къыйметини эксильтмей.Аксине къырымтатар йигитининъ япкъан джесюране ве федакяране хызметини тасдыкълай. Весикъалы повесть енгиль окъула, Сулейман агъанынъ эвинде тизильген тертип низам, къадыны Медине арасында олгъан субетлери гонълюмизге хош келе. Къырым, Отуз коюндеки халкънынъ яшайыш тарзы, инсанларнынъ рухий вазиети къыскъа сатырларда анъылып, тувгъан юрткъа олгъан севги косьтериле. Эсернинъ башында Усеиннинъ Кефеге еди йыллыкъ мектепке окъумагъа кетеджекте, эви, азбары, коюнен сагълыкълашкъаныны муэллиф къыскъа деталлернен бильдире. Меселя: «Усеин бабасындан да эрте уянды. Азбаргъа чыкъты...эр кунь саба тургъанынен къаршысында магърур кокюс керип селямлагъан Къурбан-Къаягъа «савлукънен къал» деген киби сёзсиз тикилип, сонъра эв артына кечти. Къую янына барды. Бир секирип, къоджаман джевиз терегининъ алчакъ далындан бир къач япракъ къопарды. Оларны авучларыны арасына къойып окъалады. Къокълап бакъты.Стамбул дуты янындан кечип, багъгъа кирди. Буллюр киби темиз дюльбер, кербар салкъымдан бир чамбичик къопарып агъызына къапты» киби сатырларда инсаннынъ тувгъан юртуна олгъан севгиси кучюк штрихлер тарзында беян этиле [3, с. 7-8]. Муэллиф бунынънен тувгъан юртта, йигирминджи сенелерде олып кечкен денъишювлерни косьтере. Табиат ве Къырым левхаларынынъ джанландырылувынен сюрюгюнликте булунгъан халкъкъа Къырымны хатырлата. Бу сатырларнен муэллиф учь тавшан ольдюре. Бу сатырлардан Усеиннинъ ана-бабасы огълуны эви ве яшагъан ерининъ къыйметини бильген, инсаниетли ве мераметли осьмюр оларакъ тербиелегенини сечемиз. Муэллиф миллий тербиенинъ амеллерини илериде тамыр атып, бу осьмюрден акъыл-идракли, джесюр, миллетини юзюни къызартмайджакъ бир инсан осип етишеджегини де бу сатырларгъа терен мана къойып ифаде эте. Муэллиф тарих саифелерине далмакъ ёлуны озю сече. Сюргюнликке ёллангъан халкънынъ анъында кечмиштеки яшайыш къаранлыкъ олып къалмасын деерек, Кефедеки мектепте дерс берген оджаларнынъ адларыны анъа. Оджаларнынъ адлары акъикъий тарихий делиллердир. Муэллиф, Петербургда университетни битирип, Кефеде дерс берген рус тили оджасы - Амет Муратов, Истанбулда окъуп кельген Амет Сейдаметов, Акъманайлы Аедин Ислямов киби эдебият оджаларынынъ адыны махсус анъып, о девирде халкъымыз илимге ынтылгъанына дикъкъатымызны джельп этмеге истей [3, с. 9]. Асылында да олар акъикъий тарихий шахыслардыр. «Дервизада Иса ве Мемет пельванларнынъ курешкени, балаларнынъ чувалгъа кирип чапув, агъызына къашыкъ къапып, устюне йымырта къойып, тюшюрмеден мензильге еткен ярышлары» джанландырылып, о девирдеки инсанларнынъ рухий кемалаты косьтериле [3, с. 9]. Мектепке Умер Ипчи ве Ыргъат Къадыр мусафир олып келелер. Усеиннен берабер окъугъан Таирге шиир окъуталар ве Умер Ипчи Таирге «Эдебият, шиир севдасы, яш дост Таир Усеинге Умер Ипчиден хатире» деп язып, китабыны багъышлагъаны нафиле олмай [3, с. 10-11]. Бундан биз Усеин Сулеймановнынъ сонъундан
Улу Ватан дженкинде эляк олгъан шаир Таир Усеиннен берабер окъугъаныны анълаймыз. Муэллиф бойле этип, о девирдеки эдебий эснасны къысыкъ козьнен олса да, окъуйыджыларгъа косьтермеге ынтыла. Къырымтатар аилесининъ къавий темели къары-къоджа арасында олгъан мунасебет узеринде къурулгъаны Усеиннинъ келеджегини къайгъыргъан ана-бабанынъ диалогында тарифлене.
Бу весикълы повестте Усеин Сулеймановнынъ такъдири эсасында халкъ такъдирининъ мусибетлери косьтериле. Повестьнинъ озьгюнлигини тешкиль эткен бу усулларнен къырымтатар халкъынынъ омюринде Улу ватан дженкинден эвель, дженк вакътында ве ондан сонъ олып кечкен аятий левхалар джанландырыла. Халкънынъ кечмишине аит муимден муим тарихий вакъиаларнынъ кетишаты айдынлатыла. Тарихий вакъиалар, арбий урушларнынъ кеткен ерлери, шеэр, койлер, неэрлер, арбий инсанларнынъ унваны, джебе къоманданларынынъ адлары, полк ве дивизияларнынъ ракъамлары, анги бир ёнелиште япылгъан урушларнынъ кетишаты косьтерилип тарифлене. Меселя: «Ноябрь 17 ве 18-деурушлар олды. Волоколамск районында бизим 150 танкъкъа къаршы немселер 400 танкненуджюмге кечтилер...» [3, с. 62-63]. Дженк турмушына аит левхалар ве ракъамлар оъуйыджынынъ тарсыкъмасына ёл къоймай. Аксине биз бу акъта окъугъанда, къараманнынъ дженкте косьтерген джесюрлигине шашамыз.
Эдебиятта очерк, бедий-весикъалы икяе ве повесть, хатырлавлар, автобиографик эсерлер, бедий портрет киби бир сыра весикъалы жанрларгъа ынтылув арекети нафиле олмады. Бунынъ иле муэллифлер халкънынъ тувгъан топракълардан сюргюн олунувынынъ «саткъын»лыкънен ич бир алякъасы олмагъаныны косьтермеге истей эдилер.Араштырылып тапылгъан акъикъий делиллер ве весикъаларгъа эсасланып, тасдыкълайыджы шекильде олып кечкен маджеранынъ акъикъий юзюни ачмагъа ынтыла эдилер. Бойле этип, эдебиятымызда арбий пубилицистик бедий-весикъалы повестьлер пейда олды. Бу саада иджат эткен муэллифлер миллий эдебиятымызнынъ шекиль ве услюби, бедий тасвирий васталарынен къулланув ёлларыны кенишлеттилер. Аблязиз Велиев бу саада япкъан заметини эки бинъинджи сенелерде девам этти. «Фашизм махбуслери: весикъалар ресимлер, хатырлавлар» (2004), «Къарамнлар ольмейлер: къырымтатарлар экинджи джиан дженкинде» 1 том (2005), «Дженк офицерлери: къырымтатар экинджи джиан дженкинде» 2 том (2007) киби весикъалы джыйынтыкъларыны нешир этти. А. Велиевнинъ «Байракъкъа тамгъан козьяшлар» повестинде эки къырымтатар арбийининъ корюшюви: «Сиз Къырымлысынъызмы?» -деп башлана. - Я сиз нерелисинъиз? - Мен Энвер Арифовым. Багъчасарай районынынъ Коклуз коюнденимени Ялтада оджалар техникумыны битирдимени Партенитте оджа олып чалыштым. Сонъ Оржоникидзе арбий окъув юртунда тасиль алып, оны мувафакъиетнен битирдимени Финляндия дженкинде яраланып беш-алты ай госпитальде яттым.Орёлда арбий къысымларгъа взвод командирлерини азырлавнен огъраштым.Бир къач айдан берли Ташкентнинъ арбий комендантым» - деп битириле [3, с. 69]. Повестте дженкте иштирак эткен къараманларымызнынъ сайысы арта. Муэллиф оларнынъ такъдирини къыскъа сатырларнен беян эте. Бойле этип, биз арбий къараманларымыз акъкъында баягъы малюмат аламыз. Муэллиф оларнынъ Ватанына садыкълыкънен хызмет эткенлерини косьтере. Повестте меракълы бир левха бар. Энвер Арифов Стрелковнынъ догъгъан еринен меракълана. О исе: «Бутюн Русие меним догъгъан еримени Балалар эвинде тербиелендимени Ана-бабамны да, догъгъан еримни бильмейим.Айткъанларына коре, «окъ киби догъру ве отькюр олсун» деп фамилиямны Стрелков, адымны исе кимсем олмагъаны ичюн аджып, Голик къойгъанлар» [3, с. 70], киби джевабынен муэллиф къырымтатар халкъынынъ екяне Ватаны ве тувгъан ери - Къырым олгъаныны айырмакъ ичюн, махсус бу диалогны ишлете. Эльбет, Аллахнынъ яраткъан ери кеништир. Амма эр бир миллетнинъ эдждатларынынъ кобек къаны тамгъан топрагъы, юрту - мукъаддес Ватандыр. Аблязиз Велиевнинъ повестинде бойле мисаллер чокътыр. Оларнынъ эр бири къабаатсыз халкъны ватансыз къалдыргъан сиясетнинъ юзюне арды-сыра яндырылгъан юмрукълар олдылар. Аблязиз Велиевнинъ «Байракъкъа тамгъан козьяшлар» весикъалы повестини юкъарыда анъылгъан инджеликлерни козь огюне алып, арбий публицистик бедий-весикъалы повесть деп адландыра билемиз. Бу эсер жанрлар къарышыкълыгъы къазанында къайнап язылгъан ве бедий-весикъалы озьгюнлигини темсиль эткен бир эсердир.
Айны усулларны муэллиф социалистик эмек къараманы, СССР Юкъары Советининъ депутаты Энвер Алиевнинъ эмек джесюрлигине багъышлангъан «Бахт йылдызы» весикъалы повестинде де къуллана. Эсернинъ ильки саифелеринден Энвер Алиевнинъ балалыгъы тасвирлене. Али агъа ве Муневер аптенинъ къорантасында тизильген муит, тербие, низам тертиби тарифлене. Бойле ёлнен муэллиф окъуйыджыларны кечмишкедавет эте. Окъуйыджылар Алиагъа ве Энвернен бераберликте кезип Ай-Петр, Бельбек озени, Сюйрен къалеси, Чельтер къоба, Аджы Сув чокърагъы, Бойка, Седем-Къая дагълары, Коккозь коюни сейир этелер [4,
с. 13]. Бойле ёлнен эдебий эсерлерде Къырымнынъ джогърафик адлары анъыла башланды. Али агъанынъ тарифинде «Яшлыкъ чокърагъы»[3, с. 12-13] акъкъында кулюнчли эфсанесини динълеймиз. Бу эфсанеде тасвирленген кулюнчли вазиет муэллифнинъ къалеми алтында аджвиели эфсанеге чевириле.Бунынъ иле халкъ агъыз иджадында аджвиенинъ мантыкъий къыймети косьтериле. Весикъалы повестьлерде фрагмент тарзында къулланылгъан эфсанелер, риваетлер, хатырлавлар халкъ сымасынынъ кениш айдынлатылувына буюк бир сильтем берди. Весикъалы делиллернен бир сырада миллий фольклорымызнынъ ибретнен ве сатыр асты маналырынен толу инджеликлери косьтерилип, халкъымызнынъ фикир этюв дюньясы нумайыш олунды. Юрегинде ич бир тюрлю гъарезлиги олмагъан миллетнинъ темиз къальби косьтерильди. Бу миллет Ватаны ве халкъына садыкъсызлыкъ япа билирми эди? Халкъымызнынъ сюргюнликке огъратылгъаны бефтан олгъаны тарифленди. Бу повестте де бедий къараманнынъ терджимеи алынынъ беянынен муэллиф кене де окъуйыджыларны кечмишни зиярет этмеге давет эте. Сонъра акъикъий куньлернинъ кетишатына далдыра. Къараманнынъ бугунини кениш тасвирлемек макъсадынен, Энвер Алиевнинъ куньделик дефтеринде къайд этильген языларны окъуйыджынынъ дикъкъатына авале эте. [4, с. 79-118]. Бунынъле онынъ депутат олгъанда, халкъкъа япкъан хызметлери, шахсий сымасы, рухий дюньясы, инсанларнен къургъан ве самимиетликнен ашлангъан багълары тасдыкълана.
Муэллифнинъ усталыкъ кемалаты къараманынынъ кечмиш омюрине аит инджеликлернинъ муим союны сечип алмагъа бильгениндедир. Аблязиз Велиев де анги бир халкъ къараманынынъ сымасыны тарифлемесин [5], истер о миллий курешчи Рамазан пельван олсун, я да бузлу сувда ялдав устасы Осман Къумукъов, Рустем Казаков, Энвер Абдураманов, Эдем Эскендеров олсун, оларнынъ эписини о, окъуйыджынынъ юрегине якъынлаштырып, олып кечкен вакъиаларнынъ халкънынъ омюринде акъикъатен олгъаныны исбатламакъ ичюн къуллана. Меселя, парашют устасы Эдем Эскендеров акъкъында язгъанда, бизим ильк корюмли парашютчи, «Къачы авиация мектебининъ инструкторы Муслядин Вааповны 1285 кере парашюттен секиргенини» анъгъаны нафиле дегильдир [5, с. 51]. Занымджа, бу кечмиш тарихимизнинъ саифелерини хатырда айдынлатылмасы ичюн къулланылгъан энъ кямиль ве ерине уйгъан инджликлерден биридир. Бунынъ иле муэллиф халкъымызнынъ кечмиште, юртунда яшагъан вакътында япкъан къазанчларыны косьтере.
Бедиий весикъалы повестте къулланылгъан весикъалар, фактлар, хатырлавлар, эфсане ве масаллар, белли бир тарихий шахысларнынъ адлары весикъалы повестьнинъ къысымлары оларакъ, эсерде кутюльген муим гъаенинъ терен айдынлатылмасына хызмет этелер. Такъдим олунгъан бедий гъае эсасында муэллифнинъ эдебияткъа къошкъан иссеси тайинлене. Сексенинджи сенелерде язылгъан повестьлерде къулланылгъан тарихий, арбий, публицистик, хатыра дефтери, биографик, автобиографик, эдебий портрет киби унсурларгъа эсасланып, весикъалы повестьлернинъ чешитлери сечиле. Миллий такъдирлер халкъ хатырасына ерлешип, миллий афызамызны зенгинлештире. Олар халкънынъ омюрини къаврап алгъан ахлякъий этик меселелернинъ тююмини чезмеге ве миллий къадриетлеримизнинъ къыйметини анъламагъа хызмет этелер. Весикъалы повестьлерде тасвирленген эр бир къараманнынъ такъдири сюргюнликнинъ аджджы акъикъатыны акс этелер.
Бойле этип, муэллиф весикъалы делиллер, архив къайнакълары, мектюплер, бу шахысны бильген адамларнынъ хатырлавлары, халкъ агъыз иджадынынъ джевхэрлери, къырымнынъ джогърафик адларыны эсеринде къулланып алель-хусус бир тарихий шахыснынъ такъдирини айдынлатты. Оларнынъ рухий дюньясынынъ сынавлар нетиджесинде пишкинлешкенини косьтерди. Очерк ве весикъалы повестьлеринде тарихий сымаларны тасвирлеп, халкъымызнынъ тарихий омюрини беяз кягъытта джанландырып аджджы акъикъатны сёйледи. Бойле шекильде бутюн эдебиятымыз саткъынлыкъ тамгъасындан арындырув курешине къатылгъан эди. Эдебиятта бу киби усулларны къуланмакъ ве халкъ акъкъында весикъалы делиллерни тасдыкълап, сёз айтмакъ о девирде буюк бир джесюрлик эди. Аблязиз Велиев де бу сырадан четте къалмады.
Бойледже, Аблязиз Велиевнинъ очерклери ве весикъалы повестьлеринде къулланылгъан юкъарыда анъылгъан унсурлар миллий такъдирлернинъ айдынлатылув даиресини кенишлеттилер. Чешит жанрларгъа менсюп хусусиетлернинъ весикъалы повестте ишлетилюви, жанрлар къарышыкълыгъына ёл бергенине бакъмадан, эдебиятымызда халкънынъ тарихий, дженкявер, эмек къараманлыкъ кечмишини олгъаны киби айдынлатув ёнелишине сильтем берди. Ондан да гъайры эдебиятта тизильген бу вазиет несирнинъ бедий-весикъалы ве публицистик озьгюнлигини теминледи.
Кокиева Айше.
Жанровое своеобразие документальной прозы в крымскотатарской литературе
80-х годов (на примере документальных повестей А. Велиева)
Аннотация. В статье рассматривается краткая история крымскотатарской художественно-документальной прозы периода депортации 80-х годов. Характеризуются особенности влияния документальности на жанровую природу прозы. Анализ документальных повестей А. Велиева показывает степень взаимодействия документальности с образной системой в литературе вышеназванного периода. С введением в художественную ткань произведения документальности, воссоздаётся достоверность исторической судьбы народа.
Ключевые слова: крымскотатарская литература периода депортации, документальная проза, жанровое своеобразие, выразительные функции, образная система.
Kokieva Aishe.
Genre Characteristic of Documentary Prose in Crimean Tatar Literature
of the 80-year Deportation Period (Based on Documentary Stories by A. Veliev)
Summary. The article discusses a brief history of Crimean Tatar fiction and documentary prose during the deportation period of the 80s. The features of the influence of documentary on the genre nature of prose are characterized. An analysis of the documentary stories of A. Veliev shows the degree of interaction of documentary with the figurative system in the literature of the above period. With the introduction of documentary in a work of fiction, the authenticity of the historical fate of the people is recreated.
Keywords: Crimean Tatar literature of the deportation period, documentary prose, genre originality, expressive functions, figurative system.
Эдебият
1. Алядин Ш. Иблиснинъ зияфетине давет. Повесть / Ш. Алядин // Йылдыз. - 1978. - №1. - С. 32- 61; №2. - С. 10-42; 1979. - №1. - С. 6 - 46.
2. Алядин Ш. Бу сурьатлы, бу муреккеп аят. Шиир / Ш. Алядин // Йылдыз. - 1985. - 4. - С. 11- 12.
3. Велиев А. Байракъкъа тамгъан козьяшлар. Документаль повесть / А. Велиев. - Таш.: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1980. - 180 с.
4. Велиев А. Бахт йылдызы. Весикъалы повесть ве очерклер / А. Велиев. - Таш.: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1984. - 186с.
5. Велиев А. Ираде. Очерклер / А. Велиев. - Таш.: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1987. - 196 с.
6. Каспэ И. Вместо доверия: «работа с документами» в русской литературе 2000-х // Статус документа: окончательная бумажка или отчужденное свидетельство: сб. ст. под ред. И. Каспэ. - М.: Новое литературное обозрение, 2013. - С. 267-297.
7. Лейдерман Н. Теория жанра. Исследования и разборы / Н. Лейдерман. - Екатеринбург: Урал. гос. пед. ун-т, 2010. - 904 с.
8. Местергази Е. О термине «документальная литература» / Е. Местергази // Вестник Тамбовского университета. Серия: Гуманитарные науки. - 2007. Вып. 11 (55). - С. 174- 177.
9. Озенбашлы А. Дюнюмизин джанлы левхалары / А. Озенбашлы // Йылдыз. - 1998. - №7. - С. 10- 35.
10. Селим Ш. Бар кучьнен. Публицистик поэма / Ш. Селим // Йылдыз. - 1986. - № 6. - С 3-21.
11. Темиркъая Ю. Амет-Хан. Шиирий повесть / Ю. Темиркъая. - Таш.: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1980. - 104 с.
