CC BY
9УДК 94+94(517)
ГАЛДАН БОШИГТ БА ОРОСЫН ЭЛЧ: УУЛЗАЛТ, УЛ ИТГЭЛЦЭЛ
Сампилдондов Чулуун
ТYYxийн шинжлэх ухааны доктор, академич,
Еренхий нарийн бичгийн дарга, Олон улсын Монгол судлалын холбоо,
Ulaanbaatar, Mongolia
E-mail: samchuluun@gmail.com
Товч хураангуй
Монгол, Оросын XVII зууны харилцааны асуудлыг судлахад зайлшгуй нэгэн авч Yзэхэд орхигдуулахгуй судлах нэгэн чухал судалгаа нь ойрадын Галдан бошигтын тYYх юм. ТYYний ЗYYнгарын хаант улсыг захирах болсон Yеэс эхлэн Галдан бошигтын харилцааны tyy^ot авч Yзэж болно. Ойрад, Оросын харилцааны tyy™^ миний бие тYYний эцэг Эрдэнэбаатар хунтайжийн харилцаагаар телеелYYлэн судалж гаргахыг оролдсон. Галдан бошигтын гадаад бодлого, Yйл ажиллагааны асуудлыг хендехед ЗYYнгар ба Тев болон Дорнод Ази, Манж Чин улстай харилцсан харилцааг анхаарах хэрэгтэй. Харин БНХАУ-ын болон Оросын нэлээд эрдэмтэн судлаачид уг асуудлыг тусгайлан судлан авч Yзжээ. Тиймээс би Галдан бошигтын харилцааны асуудлыг бага хендсен, бас нэлээд шинэ баримт эх хэрэглэгдэхYYн олсон учир Оростой хэрхэн харилцсан, тYYний харилцааны онцлог, тухайн Yеийн тYYxэн нехцел байдал, элч нарын уулзалтын тэмдэглэл зэргийг голлон авч Yзэхийг зорьлоо. Оросын сурвалжид тYYний нэр анх Yзэгдсэн нь 1665 оны Yед хамаарна.
Тулхуур уг
tyyx, Монгол, Орос, элч, Галдан бошигт.
UDC 94+94(517)
GALDAN BOSHIGT
AND THE RUSSIAN AMBASSADOR:
MEETING, MISTRUST
Sampildondov Chuluun
Dr. Sc. (History), Academician, Secretary-General International Association for Mongol Studies, Ulaanbaatar, Mongolia E-mail: samchuluun@gmail.com
Annotation
The history of Galdan Boshigt of Oirat is one of the most important studies in Mongolian-Russian relations in the 17th century. The history of Galdan Boshigt's relationship can be traced back to his reign in the Dzungarian Empire. Galdan Boshigt's foreign policy and operations should focus on relations with Dzungaria, Central and East Asia, and the Manchu Dynasty. However, a number of Chinese and Russian scholars have studied the issue. Therefore, I did not touch on the issue of Galdan Boshigt's relations, and The author tried to focus on how he interacted with Russia, the specifics of his relations, the historical situation at that time.
Keywords
History, Mongolia, Russia, Ambassador, Galdan Boshigt.
ОРШИЛ
Томскийн боярын xyy В. Бубенный ЗYYнгарын Сэнгэ, ЦeхYP зэрэг тайж нартай уулзсан тухай тэмдэглэлд "Кутухта лоба" [хутагт лам] гэсэн нэрээр тэмдэглэгджээ (РМО, 1996: 120). Энэ бол Ойрадын Равжам Зая Бандид Намхайжамц биш Галдан бошигт юм. Зая бандид 1662 онд тэнгэр болсон байв (Намсрай, 2015: 40). Тухайн Yед Галдан шашны ном Yзэж байсан хуврага байв. Намхайжамц ТYвэдэд одсон байжээ (Раднаабадраа, 2009: 63-64). 1666 оны 8 сард ЗYYнгарын тайж Сэнгэ, ЦeхYP нартай уулзсан элч Томскийн боярын xyy В. Бубенный мэдYYлэг тайланд Галдан бошигтын тухай нэлээд дэлгэрэнгуй тэмдэглэгдсэн байна. Гэхдээ Галдан бошигтын бие дааж Оросуудтай харилцаж эхэлсэн нь 1667 оноос нэлээд YYPЭгтэй оролцож эхэлжээ. Томскийн боярын хYY В. Былинийг ирэхэд тэрээр хэд хэдэн удаа уулзаж, еерийн элч Дархан ламыг элчээр илгээхээр болж, бэлэг сэлт егчээ (РМО, 1996: 189). ТYYний тайлан мэдYYлэгт анх удаагаа "Галдан хутагт" [Голдан кутухты] хэмээх нэрээр тэмдэглэгджээ (РМО, 1996: 189). ЭнэхYY "хутугт" нэр нь шашны хутагтын цол биш хуучин ойрадуудын дээдэс хэрэглэж ирсэн "хутуг" цолны Yргэлжлэл байж болох талтай.
ХЭРЭГЛЭГДЭХYYН,АРГА
Галдан бошигтын Оростой харилцсан харилцааны гол эх хэрэглэгдэхYYнийг би нэлээд олон жил хайж судалсны YP ДYHД урьд емне судалгааны эргэлтэд ороогYЙ зарим тод Yсгийн захидал, емне судлагдсан боловч дутуу, алдаа эндэгдэлтэй судлагдсан ЗYЙлсийг дахиж Yзэж зорилго тавьсан. Галдан бошигтод хамааралтай тод Yсгийн, кирилл Yсгийн бичгуудийг шинээр судалгааны эргэлтэд оруулж байна. Мен ОХУ-ын РГАДА-гаас гадна Польш улсын Краковын архивд В. Л. Ковтичийн хемрегт хадгалагдаж буй 10 гаруй захидал бичгYYД судалгааны эргэлтэд шинээр орж байна (Archiwum).
ХЭЛЭЛЦYYЛЭГ
Галдан бошигт энэ Yед 1670-аад оны тегсгелеес Yзэгдэхээ больсон нь тэрээр ТYвэдийн газарт буцаж одсон бололтой. 1671 оны 6 сарын Yед Тобольск хотын дарга И.Б. Репнинээс Сибирийн захиргаанд бичсэн захидалд
[Не дошед де Сенгина дального улуса в Тарском уезде в барабинских волостях сказывали им Сенгина улуса кочевные люди, что де тайшу их Сенгу в улусе брат ево родной Баатыр-тайша убил, а Сенгины де люди ево, Баатыря, и с сыном убили ж, а болыпой де ево Сенгин брат Чечен-тайша из улуса убежал к мугаль-скому Сайн-контайше с 30-ю человеки, а меньшой брат ево Галдам-кутухта после смерти бра[та] своево Сенги взял за себя жену ево Сенгину с людьми и повоевал Чокура-абаши-тайши сына ево Булат Манжи, [и] убежал в улус к тестю своему к Учюрте-тайше. Да и люди де ево Сенгины, кочевные и улусные калмыки, розбежа-лись по розным кочевьям и улусам все без остатку] (РМО, 1996: 227-228).
"Сэнгийн улсад очоогYй Тарагийн Барабинскт явж байтал Сэнгийн улсын нYYдэлчид Сэнгэ тайшийг тYYний тврсвн дYYБаатар тайш нь алж, харин Сэнгийн
XYMYYC Баатырыг XYYтэй нь хамт алж, харин том ах Цэцэн тайш нь улсаасаа гарч зугатаан монголын Сайн контайш дээр 30 XYний хамт очжээ. Харин бага дYY Галдан хутагт Сэнгэ ахыгаа нас барсны дараа Сэнгийн эхнэрийг вврийнхвв эхнэр болгоод Цвхур Убаши тайшийн Болд Манжиттай байлдаад, тэгээд хадам аав Очирт тайш дээр зугатан иржээ. Харин Сэнгийн нYYдэлчид ба халимагууд ийш тийшээ хэн ч YлдэхгYй таран нYYдэллэн одоцгоожээ".
Галдан бошигтын хувьд энэ Yеэс эхлэн еерийн амьдралыг улс терийн YЙл хэрэгт бYрэн чиглYYлэх болжээ. Тэрээр еерийн байр суурийг бэхжYYлэхийн тулд хамгийн эхэнд явуулсан нэг бодлого нь Сибирийн нутагт буй уугуул иргэдээс татвар авах, Тува, Хиргис нарыг Орост татвар телех^й байхыг шаардаж эхэлжээ. Уг бодлогоос хамаарч тYYний гадаад бодлого шууд Оростой уялдаж эхэлсэн байна. Татвар хураахтай холбоотой мэдээллийг Красноярск хотын дарга А. И. Сума-роковийн Сибирийн захиргаанд бичсэн захидалдаа маш болгоомжтой сануулж дурдсан байна.
[И я, холоп твой, по твоему великого государя указу велел сказать Кутухтину яйзану, что преж сего те ясашные люди, канские и камасинские, ясаку калмыцкому Сенгину отцу ево и ему, Сенге, не плачивали, а ныне и ему, Кутухте, не пристоит с твоих великого государя ясашных людей ясак имать. И в том, государь, ясашном зборе от калмытцкого Кутухты и от киргиз и от тубинцов и впредь, государь, добра не чаеть, потому, государь, что они с твоих великого государя с ясашных людей ясак имать на калмыцково Кутухту и на себя, тубинцов. А ясашные, государь, люди бьютчелом тебе, великому государю, чтоб им, калмытцким тайшам и тубинцам, ясаку с себя не платить и их бы оборонить, а всякое, государь, разоренье Красноярскому острогу всяким людем и татарам чинитца от киргиз и от тубинцов. А ныне, государь, киргизы и тубинцы тебе, великому государю, ясаку с себя не платят и кыштымом своим ясаку платить не велят же, а платят ясак они, киргизы и тубинцы, с себя и с киштымов своих калмытцкому Кутухте, и во всем, государь, они радеют Кутухте] (РМО, 1996: 231).
"...Канск, Камасинскийн татвар твлвгч нарурьд нь Сенгийн эцэг, Сенга нарт татвар твлдвггYй байсанучраас одоо Кутухт та их хааны татвар твлвгч нараас татвар авах ёсгуй гэж хэлсэн. Эзэн хаан минь, Халимагийн Кутухт, тэдгээр киргиз, туба нарын Халимагийн Кутухат ба туба нарын вврсвддвв зориулж татвар хураахтай холбоотой хэргээс яав ч сайн юм болохгYй. Харин татвар твлвгч нар халимаг тайш, туба нарт татвар твлмввргYй байна, биднийг эзэн хаан хамгаалж вгнв YY, Красноярск цайз хотын олон янзын XYMYYC, татаруудад киргиз ба туба нараас болоод ямар нэгэн муу юм XYргэхгYй байна уу хэмээн их хаан таниас гуйж байна. Харин одоо эзэн хаан минь, киргиз, туба нар их хаан таньд вврсдийн ЗYгээс татвар твлвхгYй, кыштымYYдээрээ ч татвар твлYYлэхгYй гэжээ. Харин киргиз, туба нар одоо кыштымYYдийнхээ хамтаар Кутухтад татвар твлж, Кутухтад талархаж явдаг болжээ".
Галдан бошигтын хувьд Сибирийн давхар албат нараас татвар авахаас гадна еерийн ах Сэнгийн эзэмшилд байсан Тува, Хиргис зэргээс татвар авах ажлаа Yргэлж-лYYлэх бодлого барьж байв. М.И.Гольманы дYгнэснээр Галдан бошигтын эхэн Yеийн буюу 1670-1680-аад оны Оростой харилцаж байсан харилцаа нь еренхийдее шууд дайсагнасан харилцаа байсан аж (Гольман, 2014: 178). Дотоодод ч маш хYнд
болж эхэлсэн. Хадам эцэг Хошуудын Очирт Сэцэний шахалт, эх нэгтэй эцэг еер Зодов нарын хэрэг, Сибирийн уугуул иргэдийн асуудал зэргээс ихээхэн хамаарч байв. Оросын архивын материалд тэрээр ах Сэнгийг алагдсны дараа эргэн ирж Цэцэнг бYх YP хYYхдийн хамт хенееснеес гадна ойр терлийнхнее хамт алсан гэж тэмдэ-глэсэн байна.
[Сенгу да тайшу убил в прошлом году брат ево Батур з братьями, а ныне де на ево место Сенгино брат ево Кутухта Кеген. И тот де Кутухта тово Батура убил, а с ним де побил племяни своево тайш и детей их человек с 40] (РМО, 1996: 230).
"Энгврсвн жил Сенга тайшийг тYYний дYY Батур бусад дYY нарынх нь хамт алсан бвгввд одоо тYYний оронд Сенгийн ах Кутухта Кеген сууж байгаа. Тэгээд тэр Хутугта нь Батурыг алахдаа тайшийнхаа Yеэл, XYYхдYYд гээд 40 XYнийг бас хамт алсан гэв".
Уг баримтаас Yзвэл Галдан бошигтын хувьд ах Сэнгийн Yхэлд маш их хорсож харамсан байжээ. Тэрээр 27 настайдаа Ойрадын ханы ширээнд суусан юм. Галдан бошигт 20 нас хYртэлээ тYвэдэд ном Yзэж, номын цол хYртэж байжээ. Галдан Тев Азийн болон монголын дотоодын маш хYнд Yед ханы ширээнд заларсан юм (Чимит-доржиев, 1987: 62). Гадаад бодлого тэргуун эгнээнд анхаарч эхэлсэн. Дундад Ази, Орос, Манж Чин улстай харилцаагаа сэргээх, хедее аж ахуйн бутээгдэхуун ашиглах, гар урлалыг хегжYYлэх, худалдаа эрхлэх явдлыг чухалчилж байсан. Ялангуяа Тев Ази дахь Дорнод ТYрэгстантай эдийн засаг, стратегийн харилцааг тогтоох, Яркендын алтыг эзэмших явдал байв. Бас ХиргисYYД тэдний албатаас нэлээдийг хулгайлан авсан нь мен л тевег болж эхэлсэн байна. Тэднээс еерийн албат иргэдээ буцаан авах, та-твар авах зорилгоор Галдан бошигт дайны байдалд шилжиж байсан нь Оросуудын хувьд, ялангуяа Сибирийн шивээ гацааны хувьд ихээхэн болгоомжлоход хYргэжээ. Киргиз, ойратууд Кузнецк цайз хот руу дайрч орж ирэх аюултай байгаа тухай болон ЗYYнгарын улсын байдлын тухай Томск хотын дарга Н.А.Вельяминовын Сибирийн захиргаанд бичсэн захидалд Хиргисийн Ераняк болон ойрадын Галдан бошигт нарыг Сибирийн хотуудыг YГYЙрYYлэн CYЙрYYлэхээр довтлон ирэх гэж буй хэмээн сандралдаж.
[И калмыцкие де тайши, 5 тайш, дали ему, Ереняку по сту человек воинских людей, и с теми де, государь, людьми Ереняк идет в свою землю. Да с ним же, Ереняком, идут 2 калмыцкие тайши, коих оставил Сенга на Мугальской земле, а с ними де, тайшами, воинских людей 4 тысячи. И те тайши с воинскими людьми и Ереняк с киргизы, и Талай с тубинды и с алтырцы, и кыштымы хотят приходить под Красноярской острог и на уезды с войною и ясашных людей воевать и разорять без остатку, а ис-под Красноярского, государь, острогу хотят итти войною на Енисейской острог и на уезды, и в Брацкую землю в Чеганы воевать] (РМО, 1996: 231-232).
"Тэгээд халимагийн 5 тайш Еренякт тус бурдээ 100 цэрэг вгч, Ереняк тэр цэргYYдээ аваад вврийн нутаг руугаа явуулжээ. Мвн Ереняк нартай хамт 2 халимаг тайш явж байгаа ба тэднийг Сенга Мугал газар орхисон ба тэдгээр тайшуудын цэрэг нь 4 мянга ажээ. Тэр хоёр тайж цэргYYдээ аван, мвн Ереняк киргизYYдийн хамт, Талай тубачууд ба алтыр, кыштымYYдийнхээ хамт Красноярск цайз хот ба тойрог дах татвар твлвгч нар, Брацкийн газар руу, Чеган руу нь дайрч, юу ч YгYй YгYйрYYлэхийг XYCч байгаа юм байна"
хэмээн мэдYYлээд Ереняк цаашаа Халимагийн бусад нутгаар явж, бас еер хулгай хYMYYC болон киргиз хYMYYCийг хураан авч тэдгээр хYMYYCтэйгээ Кузнецк
цайз хот, тойрог руу, Томск тYYний тойрог руу ирж байлдана, татвар телегч нарыг юу ч YГYЙ хоосруулахыг хYCч байгаа юм байна. Энэ талаар БYх Их, Бага, Цагаан Оросын хаан, их ван Алексей Михайлович та албат бид нартаа ямар тушаал егех вэ? гэж яаралттай захидал ирYYлжээ. Энэ цаг Yеэс эхлэн ойрадын Галдан бошигтоос Оросууд нэлээд болгоомжлох болжээ. Красноярск руу цэргYYД ирYYлэхгYЙ бол болохгYЙ. Красноярск цайз хот бол захын хот бегеед халимаг, киргиз, туба хYMYYC Красноярскаас хол^й нYYДЭллэн явж байгаагаас ихээхэн болгоомжилж айж байв. Галдан бошигтын цэрэг Сэнгийн Yед байснаас нэлээд зуун тийшлэн одоогийн Енисей, Хэм хэмчигийн сав нутаг, Тагнын уулсын хавиар нутаглах болсон нь Красноярск зэрэгт болгоомжлол терYYлснээс гадна Сибирийн хотуудтай худалдааны харилцааг нэлээд ергежYYлэх хYCЭлтээ хэрэгжYYлэхийг зорьж байв.
[Да сентября в 6 день пришли от калмыцково Кегеня-контайши, что учинился на Сенгино место, купчины ево бухарцы Дейна с товарыщи, 12 человек, и, пришед, передо мною, холопом твоим, на съезжем дворе сказали и подали от Кегеня письмо, а в письме ево написано, что отпущены от нево бухарцы с торгами. Да они ж сказывали, что де контайша Кеген пришел с своей Калмыцкой земли на Мугаль-скую землю с калмыцкими людьми и стал де на Кемчюге-реке от Красноярсково в десяти днищах, и стоять де ему тут и зимовать, а преж сево он стоял на своих землях калмыцких, от Красноярсково острогу ходу до ево земли было 2 месяца] (РМО, 1996: 242).
"Мвн 9-р сарын 6-нд Халимагийн Сэнгийн оронд суусан Гэгээн хунтайж худалдаачин бухар Дейна ба тYYний нвхвд 12 XYнийг явуулсан ба тэдгээр XYMYYC захиргаан дээр ирээд Гэгээний захидлыг вгсвн ба захидалд бараа бухий бухаруудыг явууллаа гэжээ. Мвн тэд Гэгээн хунтайж вврийн Халимаг газраасаа Монгол газар руу халимаг XYмуYCийн хамт ирсэн ба Кемчюг гол дээр Красноярскаас арван вдрийн зайд байгаа. Эндээ вввлжинв. Эмнв нь тэд Красноярск цайз хотоос 2 сарын зайд байдаг вврийн Халимагийн нутагтаа байсан гэж ярив".
1671-1680 оны хооронд ЗYYнгараас Орост нийтдээ одоо мэдэгдэж байгаагаар 6 элч, Оросоос 3 удаагийн элч Ойрадад ирсэн нь мэдэгдэж байна. Жишээлбэл, Тобольскийн боярын хуY Иван Карвацкий [1671], Петр Иевлев [1678], Яков Неприпасов [1680] нар ирсэн. Харамсалтай нь эхний хоёр элчийн тайлан мэдYYлэг хараахан олдоо^й байна.
1672 онд Галдан бошигт еерийн албан ёсны бие даасан элч Дэвлет Шихаг Тобольскт илгээн цааш Москвад явуулахыг хYCCЭн захидал бэлгийн хамт явуулжээ. Тэрээр Тобольскт очоод емне явуулсан Галдан бошигтын элч ойрад Чептуга, Чадыр нарыг Москвад явуулах^й байгаа учрыг тодруулахыг хYCЭж, Галдан бошигт танай улсад муу ЗYЙл хийх^й енеег хYрснийг сануулж
[Будет де ево, Девлет Шиха, и прежних посланцов Зайсана и Чадыра к вам, великим государем, к Москве с листы и с подарки не отпустят, и впредь де вашим государевым послом, хто будет к тайше их посланы и которые приедут для торгу, быть задержаным] (РМО, 1996: 247).
"Хэрвээ Девлет Шиха намайг болон вмнв ирсэн Зайсан, Чадыр нарыг Москва руу их эзэн хаад руу захидал бэлгийн хамт явуулахгYй бол цаашдаа тайш руу нь явуулсан их хаадын элч гээд хэн ч байсан барьж саатуулах болно гэв".
Оросын архиваас он цаг нь тодорхой бус боловч Галдан бошигт хаанаас илгээсэн элч Тобольскт хоригдсон тухай хэдэн тод Yсгийн захидал олдоод байна. Туунд бичсэн байдлыг Yзвэл Галдан бошигтын элчийн захидал болох нь тодорхой:
[bosoytu qan arban kümün od geji ilgegsen biciy tamyatai arban kümün irelei bi. yabun zabsar tu dórbón nókór mini ükübe. zuryan kümün tobol du irelei bi. toboliyin almoud dórbün kümün od getele namai arban kümün od geysen biciy zarliyi ta bügüde dü medeülsü geji qoyor nókórón a bci irelei bi. tendeki almoudiyin biciy tu ese orobocigi ende yeke cayan qan yeke bayar zóbiyini medemce geji qoyor nókórón abci irelei bi. mini qoyor kümün-dü künesü ógüyser yeke cayan qani sang dutaqu ügei. nere dü sayin ülü bayinu. qoyor nókóriyin mini künesü yeke bayar qayirala] (РГАДА. Ф-214 [Сибирский приказ]. Оп. 3. Д. 544. Л. 418).
Элч нарыг саатуулсан, Москва явуулаагуй тухай Галдан бошигтоос дахин еерийн элчийг Маметелипийг илгээж нарийн тодорхой тайлбарласан захидлын хамт явуулсан ба 1673 онд Ойрдын тайж нараас ирсэн элч нарын тухай болон ЗYYнгарын элч нарыг Тобольскт яагаад саатуулсан тухай Тобольск, Красноярск, Кузнецк хотын дарга нарын захидлууд дээр Yндэслэн Сибирийн захиргаанаас заавраасаа Элчийн захиргаанд танил-цуулсан захидлыг ирYYлжээ. Уг захидалд Галдан бошигтын элч нарыг хYлээж авах^й Москва явуулахгYЙ шалтгаанаа маш тодорхой мэдYYлсэн байна.
[И того б Доян-тайши посла Кичю взять в съезжую избу и сказати ему, что их отпустить к Москве государева указу нет, а вперед о том, что тайшей их послов к Москве отпускать ли к великомугосударю, они, боярин и во[ево]ды Василей Борисович с товарыщи, отпишут. А он бы, посол, к тайше своему ехал, а в Тобольску ему государева указу ожидати долго, потому что путь до Москвы дальней и проезд нужной, а государьская де милость вперед к ним будет. А сказав, отпустити их ис Тобольска в калмытцкие улусы и проводити их велеть до коих мест таких послов преж сего проваживали. А за тайшины дары послати к нему государева жалованья — сукна или однорядку, примерясь к прежнему и смотря по их даром. А как они учнут вперед присылать в поминкахлошадь или две, и то б у них имати, а к ним против того посылати государева жалованья, сукна, чтоб им было нескорбно, а даром бы поминков у них не имати и насильств и в торгех неволи им никакие не чинить. А к Москве б калмытцких послов однолично не отпускать для того, что калмыцкие люди многие и воинские, и они б к Москве пути не узнавали, чтоб не учали также приходить, что и нагайские люди. А и прибыли в них нет никоторые и ссылке быть с ними не о чем: люди неученые и неграмотные, грамот к ним посылать не для чего, прочитати не знают и сами писать не умеют. А будет учнут приезжать в Тоболеск з базаром, и с ними велети торговать. А в те бы поры в городе однолично во всем было бережно, и крепостей им розсматривать не давать, и долго их в Тобольску не держать. А от которых тайшей послы в Тоболеск и в котором году, и о каком деле, и хто имяны придут, и с чем они отпущены будут, и что от них каких вестей объя-витда, и с кем у них будет война, и о том ис Тобольска писати к великому государю] (РМО, 1996: 253-254).
" Тэгээд тэр Доян тайшийн элч Кичяг захиргаан дээр авчраад Москва руу явуулах эзэн хааны тушаал байхгуй, цаашдаа тайшийн элч нарыг Москва руу ируулэх талаар хотын дарга Василей Борисович нвхдийнхвв хамт захидал бичнэ. Харин элч та вврийн тайш руугаа явах хэрэгтэй, учир нь Тобольскт эзэн хааны тушаалыг
удаан XYлээх хэрэгтэй болно. Учир нь Москва хурэх зам хол бвгввд тэр замыг туулах хэрэгтэй, гэтэл YYний вмнв эзэн хааны зввшвврвл ирэх ёстой гэж хэл. Ингэж хэлээд тэднийг Тобольскоос явуулах ба ингэхдээ ийм элч нарыг аль хурmэл гаргаж вгч бай-сан тэр ёсоороо гаргаж вгввд тайшийн явуулсан бэлгийн хариуд эзэн хааны цалин буюу даавуу, урт цамц зэргийг хэмжээнд тохируулан, урьд вгч байсантайгаа харь-цуулан вг. Тэгээд цаашдаа тэд нар бэлэг болгон нэг хоёр адуу авчраад байвал XYлээж аваад, эзэн хааны цалин хэмээн сайн даавуу вгвх хэрэгтэй. Тэдний бэлгийг ЗYгээр л авчихаж болохгYй, тэдэнд х^ хэрэглэж, худалдаа наймаанд нь дарамт узуYлж болохг^. Халимагууд олон бвгввд дайчин XYмуYC болохоор Москва хурmэлх замыг тэдэнд мэдуYлэхгYйн тулд, тэдэнд нагай XYмуYсm тврсвн шиг Москва орох санаа mврYYлэхгYйн тулд халимагийн элч нарыг Москваруу явуулах хэрэггYй. Тэднээс гарах ашиг гэж юу ч байхгYй тэдэнтэй ярилцаад байх ч хэрэггYй, эрдэм номгYй XYмуYC, тэдэнд захидал явуулаад ч хэрэггYй, уншиж ч мэдэхг}рй, вврсдвв бичиж ч чаддагг^. Хэрвээ Тобольскт наймаа хийхээр ирвэл худалдаа хийх тушаал вг. Гэхдээ тэднийг худалдаа наймаа хийх Yед бух XYмуYC анхааралтай байж, цайзаа YзуYYлэхгуй байж, Тобольскт удаан байлгах хэрэгг}й. Ямар тайшийн элч, хэн гэдэг элч хэдэн онд ямар хэргээр ирснийг тэд юу авч яьсан, тэд ямар мэдээтэй ирсэн, тэд хэнтэй байлдаж байгаа тухай Тобольскоос захидал бичих хэрэгтэй".
1674 онд Сибирийн захиргаанаас гаргасан нэгэн бичигт Галдан бошигтын элч нарыг юуны учир Москва явуулах^й байгаа шалтгааныг тэд Красноярск, Енисей зэрэг шивээний татвар телегч нарыг Орост татвар телYYлэхгYЙ байх, тэднийг еертее татах YЙл ажиллагаа явуулж, тодорхой зорилго^й элч нарыг ирYYлж байгааг дурджээ. Нэг талаасаа ийм шалтгаан байгаа боловч гол шалтгаан нь Оросуудын хувьд шинээр хYчтэй гарч ирж буй Галдан бошигтын элч нарыг аль болох Москвад очуулах^й байх, тэдэнд зам зааж егех^й байхыг чухалчилж ТYшээт хаан Чахундорж, Эндер гэгээн Жибзундамба нартай голлон харилцаж Байгал, Сэлэнгийн замыг нээж тYYгээр Бээжин хYрэх, Манж Чин улстай харилцах явдлыг чухалд Yзэж байв. Яг энэ Yед болсон нэг жишээ нь Н. Г. Спафарийгийн хятад дахь айлчлал явах болсон тул Оросууд арга буюу Галдан бошигтын элч нарыг 1673 оны 8 сарын 1-нд Москвад хYлээн авчээ. Элч нар Галдан бошигтын 2 захидал авч очсон байна (Златкин, 1964: 244). Энэ элчийн мэдYYлгийг тодруулах баримт бараг алга. Харин энэ Yед Москва Н.Г.Спафарийг эхлээд тYYнийг ойрадын нутгаар хуучин Сэиткул Аблиний явсан замаар явуулахыг шийдэж 1675 онд Галдан бошигтод Алексей Михайлович хаанаас захидал хYртэл ирYYлж байсан ч тодорхой бус нехцлеер Енисей, Красноярск чиглэлээр явуулсан байдаг. Энэ нь Галдан бошигтоос болгоомжилсон явдал тедий^й тYYнтэй харилцах тодорхой ашиг байх^й гэж дээр бичснээс мэдэгдэж байна.
Галдан бошигт улс орны дотоодын асуудал, Оросын элч нарт нь хандаж буй увай^й байдлаас шалтгаалан хэдэн жил элчийн асуудлыг завсарлуулсны эцэст
1678 онд элч Сейбедин ходжа, Шар мэргэн тэргуутнийг худалдаачдын хамт Тобольскт илгээжээ. Оросын тал энэ удаад тYYний элчийг Москвад явахыг зевшеерч
1679 онд хYлээн авчээ. Ярилцлагынхаа тегсгелд Сейбедин хожа Очирт Сэцэн хааны албат Галдан бошигтын мэдэлд шилжснийг мэдэгджээ. Галдан бошигтын элчийн тодруулга мэдуулэгт ечснеер
[А Галдан де тайша всегда желает царского величества с подданными служилыми и ясашными людьми жить в миру и в совете и своим улусным людем задоров и грабежей чинить с ясашными государевыми людьми не велит] (РМО, 1996: 324).
"Харин Галдан тайш бол эрхэм дээдэс эзэн хааны харъяат нар болон татвар твлвгч нартай дандаа эвтэй найртай байхыг эрхэмлэсээр ирсэн ба вврийн XYMYYстээ эзэн хааны XYMYYC, татвар твлвгч нарыг дээрэмдэж, гомдоо гэсэн тушаал хэзээ ч вгдвггYй билээ гэв".
Элчийг буцаж ирсний дараагаас эхлэн Галдан бошигтын Оростой харил-цах харилцаанд нэлээд еерчлелт гарч эхний 10 жилд явуулсан харъяат хYMYYCЭЭC алба татах, зарим Yед хYч хэрэглэхээр заналхийлж байсан ч аажмаар маргаан-тай асуудлаарх байр сууриа зеелрYYлэн, Орос улстай сайн хершийн харилцаа-гаа бэхжYYлэхийг чухалчилах болжээ. Галдан бошигтын хувьд яг энэ Yеэс эхлэн Манж Чин улстай элчин солилцох болжээ. Эереер хэлбэл Галдангийн хувьд емне болон умард херштэйгээ эвтэй байх, гадаад бодлогын хувьд аюул занал бага байхыг анхаарч эхэлсэн байдаг.
Галдан бошигтоос 1678, 1679, 1683 онуудад Энх-Амгалан эзэн хаанд элч заран харилцахыг оролдож байжээ.1680 оны 3-р сарын 24-9-р сарын 30. — Тобольскийн боярын XYY Я. Неприпасовын ЗYYн гарын Галдан Бошигт хааныд элчээр очиход Галдан бошигт эзэн^й байсан ба тYYний эхнэр Ану хатан бусад тайж нарын хамт угтан авч уулзжээ. Оросын элч Я. Неприпасовын ЗYгээс зааврын дагуу буруутай хYMYYCийг эрж хайж байгаа эсэхийг, буруутай хYMYYCт ямар тушаал егсен, их эзэн хаан ба Галдан тайжийн ойр зэргэлдээ амьдардаг хYMYYCийн эвтэй найртай бай-длын тухай, татварын тухай, дураараа хYMYYCийг номхотгосон эсэх тухай, манай их эзэн хааны Галдан контайшид сайн ханддаг тухай, тYYний элч Себедийн хаан хот Москвад хэрхэн амьдарч байсан тухай, их эзэн хааны элч Себеди хожад хYртээсэн хайр хишгийн тухай, гаалийн татварын тухай, бусад тайш нар болон Yг сонсдог^й хYMYYCийг их эзэн хааны ендер дээд ивээл дор харъяат болгон оруулах тухай, Галдан тайшид егсен их эзэн хааны цалингийн тухай ярьсныг хатан болон бусад тайж нар сонсоод элчийн захидал болон бэлгийг хатан ^н хYндэтгэлтэй авч, еерийн нэрийн емнеес элчин хариу явуулахаа мэдэгдсэн байна (РМО, 1996: 366-367).
Оросын архивын баримтад Галдан бошигтын хатан еерийн нэрийн емнеес элч илгээсэн баримт хараахан мэдэгдэх^й байна. Гэвч YYнээс хэдхэн сарын дараа 1680 оны 11-р сарын 11-нд "Монгол болон ойратын элч нарыг Москваруу явуулахыг хориглосон тухай вмнв гаргасан тушаалыг батлах тухай" Тобольск хотын дарга А. С. Шеинд Сибирийн захиргаанаас захидал ирYYлжээ. Гэвч YYнийг мэдсэн эсэх нь мэдэх^й Галдан бошигтоос 1681 он гаруут еерийн элчийг хэсэг худалдаачид, нэлээд их хэмжээний бараа таваарын хамт Сибирьт илгээж улмаар Москва явуулахыг хYCCэн байна.
Галдан Бошигт хаан ба Номун хааны элч нарыг Тобольск, Туринскт саатуулсан тухай Тобольск хотын дарга А.С.Шеиний Сибирийн захиргаанд бичсэн захидалд
[А по скаске, государь, Гаврила Буткеева у Бушухту-ханова посланца Абдула Эрке-зайсана товаров 118 ширей с китайками, 2 шири да 2 ящика с камками да кореню-ревеню, что он, Абдул, объявил к тебе, великому государю, в дарех тайши своего, в двадцать одной шире и в мешках, а по весу, государь, того кореню-ревеню 120 пуд с четью с кожами и с мешками и с веревками, 22 человека кошеваров; у Намы-ханова Надыр Мергеня 7 ширей с китайками ж да 3 человека кошеваров.
И по твоему ж великого государя указу после допросу и переписки те товары у зай-сана и у Надыра твоею великого государя тобольскою печатью я, холоп твой Алешка, велел запечатать. И сказали твой великого государя указ, что их, посланцов, велено отпустить ис Тобольска к тебе, великому государю, к Москве с товары их, опричь кореню-ревеню, а у иных у всяких чинов людей товаров никаких не имали и бухарцов к себе не приимали и своими людьми их не называли, едучи б дорогою в руских и в сибирских городех товаров своих не розвязывали и не роспечатывали и никому не продавали] (РМО, 1996: 373).
"Гаврийлийн хэлснээр Бошигт хааны элч Абдул Эрке зайсанд 118 хятад цайтай ширэн уут, 2 ширэн уут, 2 хайрцагтай араб торго, ревенийн Yндэс байгаа ба энэ Yндсийг их эзэн хаанд бэлэг болгож байгаа ба Yндэс нь 21 ширэн уут ба хYYДийд байгаа ба нийт жин нь 120 пуд ба ширэн уут хYYДийний амыг нь боосон ба YYнээс гадна 22 кошевар хYн байв. Ному ханы элч Надыр мэргэнд 7 ширэн ууттай хятад цай, 3 кошевар хYн байв. Тэгээд их эзэн хаан таны тушаал ёсоор тэдгээр барааг бYртгэсний дараа зайсан болон Надырын барааг бшуумжлэх тушаал егсен. Тэгээд элч нарыг Тобольскоос их эзэн хаан тань руу Москва руу явуул гэсэн, ревенийн Yндсээс бусдыг нь бараатай нь явуул, бусад хYMYYCийн барааг хамт авч явах^й, бухаруудыг еерийн хYн хэмээн авч явахгYЙ байх, явах замдаа Оросын Сибирийн хотуудад бараагаа задлах^й, хYMYYCт зарахгYЙ байх ёстой гэсэн таны тушаалын дагуу явуулсан" байна.
Галдан бошигт еерийн элч Мэргэн хошуучыг ЭрхYY хотод илгээж худалдаа эрхлэх, найрамдалт харилцаа тогтоох хYCЭлтэй байгаагаа дуулгаж захидал, бэл-гийг хYргYYлжээ. Оросын шивээний захирагчийн хувьд Манж Чин улсын тухай мэдээлэл, тэр дундаа Амурын сав нутагт тэдний цэрэг ирж байгаа эсэх тухай мэ-дээллийг тодруулжээ. Хариуд нь элч Мэргэн хошууч хэлэхдээ 1683 оны евел элч би Хятад улсад байсан, их эзэн хаадын их цэрэг Амур мерен рYY ирж байгаа гэд-гийг Yнэхээр сонссон. Мен Амур мерен, Наунд амьдардаг хятад хYMYYC Их эзэн хаадын Москвагаас явуулсан цэргYYД тэднийг шахан хавчиж, оросуудаас болоод Амурт байх арга алга, Хятадын хаант улсаас хамгаалах нэмэлт цэрэг явуулна уу хэмээн захиа бичиж байсан. Тэгээд ийнхYY мэдэгдсэний дагуу буюу захидлын дагуу Хятадаас Амур мерен рYY 2000 цэрэг явуулсан. Эер юм сонсоогYЙ. Хятадууд халимагууд бидэнтэй болон бухаруудтай бараг ярилцдаг^й, болгоомжилдог гэж Yнэнээ ечсен байна.
Гэвч Галдан дотоодын асуудал, халх ЗYYнгарын харилцаа, Москватай хэл амаа ололцоо^й зэргээс болж 1680-1690 он хYртэл Оростой элчин харилцаа маш сул болсон байна. Оросуудын хувьд ч тYYнээс нэлээд болгоомжилж байснаас болсон бизээ. Негее талаар Галдан бошигтын халхтай едYYлсэн дайны Yед Оросууд эхэндээ ТYшээт хаан Чахундорж нарыг буулгаж авахын тулд дэмжихээ байнга илэрхийлж байсан юм. Харин Ф.А.Головин ТYшээт хаан Чахундорж нарыг емне ЗYгт шахагдан Сэлэнгэ, Yдийн сав нутаг аюулгYЙ байдал YYCЭж эхэлсэнтэй холбоотой Галдан бошигтод туслах амлалтаасаа няцаж эхэлсэн. Тууний нэг том шалтгаан нь НэрчYД Манж Чин улстай нэгэнтээ найрамдлын гэрээ байгуулсан нь Галдан бошигтод туслах бYх замыг хаасан байна.
ДYГНЭЛТ
Тиймээс Галдан бошигтын Оростой харилцах харилцааг 1690-ээд оноос буюу НэрчYгийн гэрээний дараахь Yеийн харилцаа гэж тусгайлан авч Yзэх нь чухалтай байгаа юм. Миний бие тодорхой тогтоосон он цагийн хYрээнд асуудлыг авч Yзэж байгаа учир Галдан бошигт ба Оросын харилцааны 1690-ээд оноос хойших харилцааг еерийн зохиолдоо дэлгэрYYлэн оруулах тул YYгээр таслан авч Yзсэн болно.
Ном з у й
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, W Kotwicz, j. 137.
Гольман, М. И. (2014). Избранные статьи и доклады. Редактор-составитель С. Чулуун; Институт истории Академии наук Монголии, Институт востоковедения РАН. Улан-Батор: Соёмбо принтинг.
Златкин, И.Я. (1964). История Джунгарского ханства. Москва. Намсрай (2015). Зуунгар хаант улсын туух. Улаанбаатар.
Раднаабадраа (2009). Равжам Зая Бандидын тууж, сарны гэрэл хэмээх оршив. Латин галиг, Yгийн цэс Yйлдэж, кирилл бичгээр хервYYлэн, тайлбар бичсэн Х. Бямбажав. Biblioteka Oiratica. Т. XII. Улаанбаатар.
Российский государственный архив древних актов (РГАДА). Ф-214 [Сибирский приказ]. Оп. 3. Д. 544. Л. 418.
Русско-монгольские отношения (РМО). 1654-1685 (1996). Сборник документов. Составитель Г. И. Слесарчук. Ред. Н.Ф. Демидова. Москва: Восточная литература.
Чимитдоржиев, Ш. Б. (1987). Россия и Монголия. Москва: Восточная литература.
References
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, W Kotwicz, j. 137
Golman, M.I. (2014,). Favorite articles and reports. Editor-in-Chief S. Stone; Institute of History of the Mongolian Academy of Sciences, Institute of Oriental Studies of the Russian Academy of Sciences. Ulaanbaatar Soyombo printing (in Russian).
Chimitdorzhiev, Sh.B. (1987). Russia and Mongolia. Moscow: Oriental literature (in Russian). Namsray (2015). History of the Dzungarian Empire. Ulaanbaatar (in Mongolian). Radnaabadraa (2009). Ravjam Zaya Bandid's novel «Moonlight». Kh. EaM6a^aB. Biblioteka Oiratica. T. XII. Ulaanbaatar (in Mongolian).
Rossijskijgosudarstvennyj arhiv drevnih aktov (RGADA). F-214 [Sibirskij prikaz]. Op. 3. D. 544. L. 418. Russian-Mongolian relations. 1654-1685 (1996). Collection of documents. Compiler G. I. Slesarchuk. Ed. N. F. Demidova. Moscow: Oriental literature (in Russian).
Zlatkin, I. Ya. (1964). History of the Dzungar Khanate. Moscow (in Russian).
