CC BY
0FUQAROLARNING SAYLOV JARAYONIDAGI FAOL ISHTIROKI:
DEMOKRATIYANING ASOSI
Isroilova Shoxida Dexqonovna
Farg'ona viloyati yuridik texnikumi "Umumta'lim fanlari" kafedrasi o'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada fuqarolarning saylov jarayonidagi faol ishtirokining demokratiya rivojlanishidagi ahamiyati o'rganilgan. Mavjud adabiyotlar va O'zbekiston saylov qonunchiligi tahlili asosida saylovchilar ishtiroki darajasiga ta'sir etuvchi omillar, ishtirokni oshirish yo'llari va uning demokratik jarayonlarga ta'siri tahlil qilingan. Tadqiqot natijalari fuqarolarning saylovlardagi faol ishtiroki demokratik institutlarni mustahkamlash, jamiyatning siyosiy madaniyatini yuksaltirish va hokimiyat legitimligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar: saylov, fuqarolarning ishtiroki, demokratiya, saylov faolligi, siyosiy madaniyat, Saylov kodeksi.
Аннотация: В данной статье исследуется значение активного участия граждан в избирательном процессе в развитии демократии. На основе имеющейся литературы и анализа избирательного законодательства Узбекистана были проанализированы факторы, влияющие на уровень явки избирателей, пути повышения явки и ее влияние на демократические процессы. Результаты исследования показывают, что активное участие граждан в выборах имеет важное значение для укрепления демократических институтов, повышения политической культуры общества, обеспечения легитимности власти.
Ключевые слова: выборы, гражданское участие, демократия, избирательная активность, политическая культура, Избирательный кодекс
Abstract: This article explores the importance of the active participation of citizens in the electoral process in the development of democracy. Based on the analysis of the existing literature and the electoral legislation of Uzbekistan, the factors
affecting the level of voter participation, ways to increase participation and its impact on democratic processes were analyzed. The results of the study show that the active participation of citizens in elections is important in strengthening democratic institutions, elevating the political culture of society and ensuring the legitimacy of power.
Keywords: election, citizen participation, democracy, electoral activism, political culture, Electoral Code.
KIRISH
Demokratik jamiyatning asosiy tamoyillaridan biri xalq hokimiyatchiligidir. Bu tamoyil fuqarolarning davlat boshqaruvida, jumladan saylovlar orqali ishtirok etishini nazarda tutadi. Saylovlar xalq irodasini ifoda etishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Shu bois, fuqarolarning saylov jarayonidagi faol ishtiroki demokratiyaning zaruriy shartlaridan biri sifatida qaraldi [1].
O'zbekistonda 2019-yilda qabul qilingan Saylov kodeksi saylov jarayonlarini yanada demokratlashtirish va fuqarolarning faol ishtirokini ta'minlashga qaratilgan. Xususan, Kodeksning 8-moddasida saylovga tayyorgarlik ko'rish hamda uni o'tkazishdagi ochiqlik va oshkoralik prinsipi mustahkamlangan [2]. Bu esa fuqarolarning saylov jarayonlari haqida to'liq axborot olish imkoniyatini kengaytiradi.
Ko'plab rivojlangan demokratik davlatlarda saylovchilar faolligi pasayib bormoqda. Bu holat demokratik institutlar va jarayonlarning legitimligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda [3]. Shu bois, fuqarolarning saylovlardagi ishtirokini rag'batlantirish va uning demokratiyaga ta'sirini o'rganish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
USULLAR VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Maqolada mavzuga oid ilmiy adabiyotlar, rasmiy hujjatlar va statistik ma'lumotlar tahlil qilindi. Xorijiy va mahalliy olimlarning tadqiqotlari, xalqaro tashkilotlarning hisobotlari o'rganildi. Shuningdek, O'zbekiston va boshqa davlatlarning saylov qonunchiligi hamda amaliyoti tahlil etildi.
Fuqarolarning saylovlardagi ishtiroki masalasi ko'plab olimlar tomonidan o'rganilgan. Jumladan, A. Blais saylovchilar faolligiga ta'sir etuvchi institutsional,
[T rv
ijtimoiy-iqtisodiy va psixologik omillarni tadqiq etgan [4]. R. Dalton esa zamonaviy jamiyatlarda saylovchilar xulq-atvorining o'zgarishini tahlil qilgan [5].
O'zbek olimlaridan Z. Islamov fuqarolarning siyosiy jarayonlardagi ishtiroki masalalarini o'rgangan [6]. A. Saidov esa saylov huquqi va amaliyotining rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilgan [7].
Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, fuqarolarning saylovlardagi ishtiroki darajasi turli omillarga bog'liq. Bular qatoriga institutsional (saylov tizimi, ovoz berish tartibi), ijtimoiy-iqtisodiy (ta'lim darajasi, daromad), siyosiy-psixologik (siyosiy qiziqish, fuqarolik burchi hissi) va tashkiliy (saylov uchastkalariga borishning qulayligi) omillarni kiritish mumkin [4; 8].
NATIJALAR
Adabiyotlar va qonunchilik tahlili natijasida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
1. Fuqarolarning saylovlardagi ishtiroki darajasi turli omillarga bog'liq bo'lib, bular orasida institutsional, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-psixologik va tashkiliy omillar muhim o'rin tutadi.
2. Saylovchilar faolligini oshirish uchun institutsional islohotlar (majburiy ovoz berish, saylov kunini dam olish kuni deb e'lon qilish), ma'muriy chora-tadbirlar (ro'yxatga olishni soddalashtirish, muqobil ovoz berish usullarini joriy etish) va ma'rifiy ishlar (siyosiy bilimlarni oshirish, targ'ibot) amalga oshirilmoqda.
3. Fuqarolarning saylovlardagi faol ishtiroki demokratik institutlarni mustahkamlash, jamiyatning siyosiy madaniyatini yuksaltirish va hokimiyat legitimligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
4. Rivojlangan demokratik davlatlarda saylovchilar faolligining pasayishi kuzatilmoqda. Bu esa demokratik institutlar va jarayonlarning legitimligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
TAHLIL VA MUHOKAMA
Fuqarolarning saylov jarayonidagi faol ishtiroki demokratiyaning muhim ko'rsatkichi hisoblanadi. Chunki, saylovlar orqali fuqarolar o'z irodasini ifoda etadi va davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda ishtirok etadi. Shu bois, saylovchilar faolligini ta'minlash demokratik jamiyat qurishning zaruriy shartlaridan biridir.
~ с ~
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, saylovchilar faolligiga ko'plab omillar ta'sir ko'rsatadi. Jumladan, majburiy ovoz berish tizimi joriy etilgan davlatlarda saylovchilar faolligi yuqori bo'ladi [4]. Shuningdek, proporsional saylov tizimi ham saylovchilar faolligini oshirishi aniqlangan [8]. Biroq, institutsional omillar bilan bir qatorda ijtimoiy-iqtisodiy va psixologik omillar ham muhim ahamiyatga ega. Xususan, ta'lim darajasi yuqori bo'lgan, siyosatga qiziqadigan va fuqarolik burchi hissiga ega shaxslar saylovlarda faolroq ishtirok etishadi [5].
Saylovchilar faolligini oshirish uchun turli usullar qo'llanilmoqda. Majburiy ovoz berish tizimi joriy etilgan Belgiya, Avstraliya kabi davlatlarda saylovchilar faolligi ancha yuqori [9]. Biroq, bu tizim fuqarolarning erkin tanlov huquqini cheklashi mumkin. Shu bois, ko'pchilik davlatlar majburiy emas, balki ixtiyoriy ovoz berish tizimini afzal ko'rmoqda. Bunday sharoitda saylovchilarni rag'batlantirish va ularga qulay sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, saylov kunini dam olish kuni deb e'lon qilish, muqobil ovoz berish usullarini joriy etish (pochta orqali, elektron ovoz berish) orqali saylovchilar faolligini oshirish mumkin.
O'zbekiston Saylov kodeksining 57-moddasiga ko'ra, saylov kuni o'z yashash joyida bo'lish imkoniyatiga ega bo'lmagan saylovchi muddatidan oldin ovoz berish huquqiga ega [2]. Bu norma saylovchilar uchun qo'shimcha qulayliklar yaratadi va ularning faolligini oshirishga xizmat qiladi.
O'zbekistonda so'nggi yillarda saylov qonunchiligi takomillashtirildi, saylovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish bo'yicha keng ko'lamli ishlar olib borilmoqda. Xususan, Saylov kodeksi qabul qilindi, Saylovchilarning yagona elektron ro'yxati joriy etildi. Biroq, saylovchilar faolligini yanada oshirish zarurati saqlanib qolmoqda. Buning uchun fuqarolarning siyosiy bilimlarini oshirish, saylovlar ahamiyati to'g'risida targ'ibot ishlarini kuchaytirish, saylov jarayonlarini yanada ochiq va shaffof qilish lozim.
XULOSA
Fuqarolarning saylov jarayonidagi faol ishtiroki demokratiyaning asosiy shartlaridan biridir. Chunki saylovlar orqali fuqarolar o'z irodasini ifoda etadi va davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda ishtirok etadi. Shu bois, saylovchilar faolligini
~7 rv
ta'minlash demokratik jamiyat qurishning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, fuqarolarning saylov jarayonidagi faol ishtiroki demokratiyaning asosi hisoblanadi. Shu bois, saylovchilar faolligini oshirish, ularning siyosiy bilim va madaniyatini yuksaltirish, saylov jarayonlarini yanada demokratlashtirish orqali fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurishga erishish mumkin. O'zbekistonda qabul qilingan yangi Saylov kodeksi bu yo'nalishda muhim huquqiy asos bo'lib xizmat qilmoqda. Keyingi bosqichda esa qonun normalarini amaliyotga samarali tatbiq etish, fuqarolarning saylov jarayonlaridagi ishtirokini yanada kengaytirish muhim vazifa hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Dahl, R. A. (1998). On democracy. Yale University Press.
2. O'zbekiston Respublikasining Saylov kodeksi. (2019). Toshkent: Adolat.
3. Norris, P. (2011). Democratic deficit: Critical citizens revisited. Cambridge University Press.
4. Blais, A. (2006). What affects voter turnout?. Annual Review of Political Science, 9, 111-125.
5. Dalton, R. J. (2008). Citizenship norms and the expansion of political participation. Political Studies, 56(1), 76-98.
6. Исламов, З. М. (2019). Фукароларнинг сиёсий жараёнлардаги иштироки. Тошкент: ТДЮУ нашриёти.
7. Saidov, A. (2021). O'zbekistonda saylov huquqi va amaliyotining rivojlanish tendentsiyalari. Huquq va burch, 3, 12-15.
8. Franklin, M. N. (2004). Voter turnout and the dynamics of electoral competition in established democracies since 1945. Cambridge University Press.
