Научная статья на тему 'ФРАНЦУЗ ШАРҚШУНОСИ Э. ШАВАНН ТАДҚИҚОТЛАРИДА ТУРКЛАР ТАРИХИГА ОИД АЙРИМ МАЪЛУМОТЛАР'

ФРАНЦУЗ ШАРҚШУНОСИ Э. ШАВАНН ТАДҚИҚОТЛАРИДА ТУРКЛАР ТАРИХИГА ОИД АЙРИМ МАЪЛУМОТЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
17
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Шаванн / турклар / Турк хоқонлиги / эфталийлар / Истеми / Марказий Осиё.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жаҳонгир Остонов

Ушбу мақолада атоқли француз шарқшуноси ва хитойшуноси Эдвард Шаваннинг ғарбий турклар, хусусан, Турк хоқонлиги тарихига бағишланган "Хитой манбаларига кўра Ғарбий турклар" деб номланган китобидаги туркларга доир айрим маълумотлар таҳлил қилинади. Унда асосий урғу Марказий Осиёдаги сиёсий жараёнлар, хусусан, Эфталийлар давлатининг қулаши билан боғлиқ маълумотлар таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФРАНЦУЗ ШАРҚШУНОСИ Э. ШАВАНН ТАДҚИҚОТЛАРИДА ТУРКЛАР ТАРИХИГА ОИД АЙРИМ МАЪЛУМОТЛАР»

ФРАНЦУЗ ШАРЦШУНОСИ Э. ШАВАНН ТАДЦЩОТЛАРИДА ТУРКЛАР ТАРИХИГА ОИД АЙРИМ МАЪЛУМОТЛАР

Жахонгир Остонов

УзР ФА Шаркшунослик институти таянч докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.7498296

Аннотация: Ушбу маколада атокли француз шаркшуноси ва хитойшуноси Эдвард Шаваннинг гарбий турклар, хусусан, Турк хоконлиги тарихига багишланган "Хитой манбаларига кура Гарбий турклар" деб номланган китобидаги туркларга доир айрим маълумотлар тахлил килинади. Унда асосий ургу Марказий Осиёдаги сиёсий жараёнлар, хусусан, Эфталийлар давлатининг кулаши билан боглик маълумотлар тахлил килинган.

Калит сузлар: Шаванн, турклар, Турк хоконлиги, эфталийлар, Истеми, Марказий Осиё.

Гарбий Турк хоконлиги, умуман эфталийлар ва турклар тарихи буйича классик тадкикот дея бахоланадиган француз тилидаги илмий ишларнинг энг эътиборга сазовори, шубхасиз, француз хитойшуноси Э.Шаванннинг "Хитой манбаларига кура Гарбий турклар/ Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции. Вып. 6. - СПб., 1903. - 378 р.) асаридир1. Асарнинг эътиборга молик жихати шундаки, у илк маротаба хитой манбаларидан илк урта асрлардаги турклар тарихига оид маълумотлар жамланган ва тахлил килинган йирик тадкикотдир. Ушбу тадкикот бугунги кунда илк урта асрлар тарихи билан ишлайдиган туркшунос-тарихчининг бирламчи манбадан таржима килинган асосий тадкикотига айланган. Куйида ундаги айрим маълумотлар хусусида тухталиб утамиз.

Ушбу китобда Гарбий Турк хокони Истеми хакида хитой йилномаларидан куйидаги маълумот таржима килинган: "Истеми бир замонлар шанюй(ундан юкори погонада турган хукмдор - хокон назарда тутиляпти)га хамрохлик килар экан, унта йирик кумондонни бошкарарди. Юз мингта аскари бор эди. Гарбий улкаларнинг турли хукмдорликларини узига буйсундиришга муваффак булди. Хокон булди ва давлатига "Ун ук/Ун кабила" номини берди. Наслдан-наслга авлодлари ушбу халкни бошкарди"2 шаклида келтирилган. Тарих фанлари доктори Г.Б.Бобоёров "Гарбий Турк хоконлигининг давлат тузуми" монографиясида Гарбий улкаларни хоконликка итоат эттириш учун харбий

1 Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции. Вып. 6. -СПб., 1903. - 378 р.

2 Chavannes E. Çin Kaynaklarinagore ... - S. 69.

харакатлар олиб борган Гарбий Турк хоконлигининг асосчиси Истемининг сиёсий-харбий фаолиятининг асосий кисми асосан унинг Мукан хокон билан иттифокчилик килган даврига тугри келишини таъкидлайди3. Тадкикотчи Истемига Мукан хокон томонидан гарбдаги мамлакатларни буйсундиришга масъулияти юклатилган булиши мумкинлигини алохида таъкидлаган4. Ушбу туркларнинг дастлабки сиёсий йулбошчиларидан булган хукмдорнинг исми турли манбаларда турлича учрайди: хитой йилномаларида Ши-дян-ми, Византия тарихчиларининг асарларида Силзибул, Стемвис ёки Дизавул, араб манбалари (Табарий ва бошкалар)да Синжибу деб аталган5.

Э.Шаванн ушбу китобида эфталийларнинг Марказий Осиёда хукмронлигига турклар ва сосонийлар томонидан бардам берилиши 563 ва 567 йиллар оралигида юз берганлиги масаласига хам эътибор каратган6. Тадкикотчи

п

А. Литвинский эса ушбу вокеалар 560-563 йилларда , Г.Моравчик эса 560-

о О

йиллар атрофида , А.Г. Мандельштам эса бироз кечрок 563 йилларда , А.Уинк эса 563-568 йилларда Сирдарё буйларида юз берганини таъкидлайди10. Менандрнинг таъкидлашича, бу вокеа 568 йилларда булиб утган, хитой манбалари эса уни бирмунча эртарок сана 558 йил билан боглайди11. Византия манбаларида эса 568 йилда Византияга борган хоконлик элчиларининг

эфталийларнинг батамом тор-мор этилгани ва унинг кул остидаги худудлар

12

уларнинг (туркларнинг) карамогига утганини таъкидлагани айтилган . Э. Шаванн эса бу вокеани Менандрнинг келтирган икки матн билан таккослаб урганиш кераклигини айтади. Биринчисига кура хокон 562 йилда эфталийларга карши бошлаган жангни тугатгандан кейин аварларга бостириб кирмокчи эканлигини таъкидланса; иккинчисига кура эса хокон Дизабулнинг элчилари эфталийларнинг батамом тор-мор келтирилганини хабар берган. Шунинг учун ушбу тадкикотчи турклар томонидан эфталийларга бархам берилиши 563 ва

13

567 йиллар орасида юз берган, деган хулосага келган .

Турклар томонидан жужанларга зарба берилиб, тарих майдонидан суриб чикарилиши хакида Э.Шаванн уз китобида тухталиб утган. Унга кура, 546 йилдан бироз олдинрок туласларнинг жужанларни тор-мор келтириш режасини

3 Бобоёров F. Гарбий Турк хоконлигининг давлат тузуми... - Б. 48-49.

4 Бобоёров F. Гарбий Турк хокрнлигининг давлат тузуми - Б. 194.

5 Chavannes E. Qin Kaynaklarinagöre... - S. 69.

6 Chavannes E. Qin Kaynaklarinagöre... - S. 289.

7 Litvinsky A. The Hephtalite Empire... - P. 143.

8 Гафуров Б.Г. Таджики... Книга первая. - С. 277.

9 Гафуров Б.Г. Таджики. Книга первая. - С. 217.

10 Wink A. Al-Hind... - P. 110.

11 Пигулевская Н. Сирийские источники по истории. - C. 75.

12 Комар А. Наследие тюркских каганатов в Восточной Европе // Мэдени мура Культурное наследие. № 1. -Астана. 2009. - С. 100101.

13 Chavannes E. Qin Kaynaklarina göre... - S. 289.

ишлаб чиккан эди. Бу даврда турклар жужанларга темир казиб берар эдилар ва улар бу кулай фурсатдан фойдаланиб жужанларга карамликдан кутилишга пайт пойлаётган эдилар. Турклар йулбошловчиси Туман туласлар устига бостириб кириб, уларни енгади. Ушбу зафардан гурурланган Туман 546 йилда унинг бу хизматининг муносиб бахоланиши учун жужанлардан булган маликага уйланиш таклифини билдиради. Газабланган жужанлар хукмдори А-на-куй "Сен бизнинг темир казиб берувчи бир кулимиз булсанг-у, бундай сузларни гапиришга кандай журъат килдинг" деб такаббурона жавоб кайтаради. Бундан хафа булган Туман тунгузлар йулбошчиси билан якинлашади ва 551 йилда Гарбий Вэй хонадонидан булган бир маликага уйланади. Шундан сунг, у жужанларнинг купол муомаласидан газабланиб, тезда улардан уч олишга киришади. Киска муддат ичида жужанлар устидан галаба козонади, уларнинг хукмдори А-на-куй эса маглубиятга дош беролмай уз жонига касд килади. Бу вокеалар 552 йилнинг кишида булиб утган эди14.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, ушбу мулохазалар Э.Шаваннинг мазкур китоби хакидаги фикрларнинг бир кисми холос. Умуман олганда, мазкур китоб факат Хитой манбалари асосида ёзилгани ва факатгина таржима эканлигини инобатга олсак, мазкур тадкикотни бошка тиллардаги манбалар ва тарихчиларнинг ишлари оркали батафсил тахлил кили урганиш максадга мувофик булади. Шу билан бирга, Э.Шаванн турклар тарихини урганишга кушган улкан хиссаси сабаб асарлари чукуррок тадкик килиниши керак булган атокли муаллифлардан саналади. Мазкур кичик тадкикот эса денгиздан бир томчи холос.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции. Вып. 6. - СПб., 1903. - 378 р.

2. Chavannes E. Qin Kaynaklarma Göre Bati Türkleri // Türkiye, 2011. S

495

3. Litvinsky A. The Hephtalite Empire // UNESCO 1996. Pp 138-154

4. Wink, A. -Al Hind. The Making of the Indo-Islamic World // Wisconsin, 1991. P 404

5. Бобоёров F. Гарбий Турк хоконлигининг давлат тузуми // Тошкент, 2018. 356 б

6. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Книга первая // Душанбе, 1989. С 371

7. Гумилев Л.Н. Кадимги турклар. Тошкент, 2007. Б 162

14 Гумилев Л.Н. Кадимги турклар. - Б. 33. Шундай килиб, турклар минтаканинг танхо хукмдорига айланиб олган эдилар.

"ТаЩт уа tadqiqotlar" ¡!т1у-и$!иЫу ]игпэ!1 №16

8. Комар А. Наследие тюркских каганатов в Восточной Европе // Мэдени м^ра Культурное наследие. № 1. -Астана. 2009. - С. 100101.

9. Пигулевская Н.В. Сирийские источники по истории народов СССР. Ответственный редактор В.В.Струве. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР. 1941. 172 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.