CC BY
35FORTEPIANO ANSAMBLI VA IJRO KO'NIKMASINI SHAKLLANTIRISH
YO'LLARI
G.Kaxxorova
O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Ushbu maqolada jahon musiqa tarixining muhim sohalaridan hisoblangan fortepiano musiqasining o'ziga hos jihatlari va fortepiano ansambli va ijro ko'nikmasini shakllantirish yo'llari haqida ma'lumot berilgan.
Kalit so'zlar: fortepiano, yakkaxon ijro, ansamb, kompozitor
WAYS TO FORM PIANO ENSEMBLE AND PERFORMANCE SKILLS
G.Kakhhorova
Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture
Abstract: This article provides information about the unique aspects of piano music, which is considered one of the important areas of world music history, and ways of forming a piano ensemble and performance skills.
Keywords: piano, solo performance, ensemble, composer
Jahon musiqa tarixining muhim sohalaridan hisoblangan fortepiano musiqasi ijrochiligi o'z mazmun-mohiyatiga ko'ra yakkaxon ijro etish uslubiga asoslangan bo'lsa ham u ansambl holdagi ijroni-da taqozo etadi. Shu bois, musiqiy ta'lim muassasalarining fortepiano mutaxassisligini o'qitish bo'yicha tuzilgan o'quv dasturlari va rejalarida fortepiano ansambli va uning repertuariga alohida etibor qaratilgan. Bolalar musiqa va san'at maktablaridagi fortepiano ansambli sinfida o'quvchi musiqa savodining boshlang'ich bosqichini o'zlashtiribgina qolmay, balki, ilk bor hamkorlikda ijro etish ko'nikmasini ham o'zida shakllantiradi. Aynan hamkorlikda ijro etish ko'nikmasi orqali yosh pianinochi jo'rlik san'ati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo'ladi. Zero, aksariyat pianinochilar yakkaxon ijrochilik bilan birga, jo'rlik san'ati orqali ham o'z san'atini ifoda eta oladi.
Fortepiano ansambli janri qadim davrlarda Evropada payda bo'lgan. Mazkur janr XVffl asming ikkinchi yarmiga kelib rivojlana boshladi va ulkan mashhurlikka erishib, musiqiy hayotning ajralmas qismiga aylana oldi. Tabiiyki, bu janr ko'plab izlanishlar doirasida boy va hilma-xil musiqiy asarlarning ham vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Ushbu janr tenghuquqlik imkoniyatlarini yaratadi, uy sharoitida musiqa ijro etish an'analarini keng targ'ib etadi. Bundan tashqari, XVIII asrning oxiri va XIX asr boshlarida yaratilgan to'rt qo'llik asarlar pianistik mahorati o'rta darajada bo'lgan
I icclT^^^^H 532 http://oac.dsmi-qf.uz
ijrochilar uchun mo'ljallangan bo'lib, aksariyat havaskorlar uchun qo'l kelardi. Pedagogik amaliyotda ham bu asarlardan muvaffaqiyatli foydalanilgan. To'rt qo'llik ijro katta va kichik yoshdagi ijrochilarda ijrochilik ko'nikmalarini rivojlantirar edi. Fortepiano duetini janrining mashhur bo'lishiga yana bir sabab shundaki, to'rt qo'llik ijro orkestr effektlarini ifodalay olishga imkon yaratdi.1
To'rt qo'l bo'lib ijro etish uchun mo'ljallangan asarlarni yaratishga XIX asrning deyarli barcha kompozitorlari alohida hissa qo'shganlar. XX asrga kelib ushbu janr yanada taraqqiy etib bordi.
Hamkorlikda ijro etish san'atini o'rganishni fortepiano ansambli sinfidagi mashg'ulotlardan boshlash maqsadga muvofiqdir. Hamkorlikdagi ijroning boshqa shakllaridan farqli o'laroq, fortepiano dueti bir xil mutaxassislikka oid ijrochilarni o'zida birlashtiradi. Bu esa ular orasidagi o'zaro tushgunish va uyg'unjikni ta'minlaydi. Ushbu janr ko'p yillik tarixga ega. Muayyan davrda konsert sahnasida fortepiano duetining ikki xil turigina mavjud edi: bular - bitta royaldagi duet va ikkita royaldagi duet. Hozirgi kunga kelib, ikkita royaldagi duet amaliyotdan mustahkam joy egalladi: List va Rubinshteyn zamonidagi singari bitta royalda to'rt qo'1 bo'lib hamkorlikda ijro etadigan ijrochilarni uchratish qiyin. Ayni paytda bitta fortepianoda to'rt qo'l bo'lib ijro etish asosan, uydagi musiqiy mashg'ulotlar hamda o'quv jarayonidagina uchraydi xolos. Fortepiano duetining professional konsert amaliyotida keng tarqalishi bejiz emas. Bunday ansamblning o'ziga xosligi ijrochilarning to'laqonli erkinligini namoyon etadi. Bunda ham har bir ijrochi o'z cholg'usiga ega bo'ladi. Ikki ijrochi hamda ikki ijrochining mavjudligi bois fortepianoning boy imkoniyatlari yanada kengayadi. Aynan shu xususiyat kompozitorlaming e'tiborini o'ziga jalb etdi. Fortepiano ansamblining yana bir shakli mavjud bo'lib, bu ikki fortepianoda sakkiz qo'llik ijrodir. Bu xil "kvartet" ijro bolalar musiqa maktablarida salmoqli foyda keltiradi. Ansamblda duet ijrosidan ko'ra, to'rt nafar ijrochini birlashtirish jamoaviy mas'uliyat hissining rivojlanishiga ko'proq turtki bo'ladi. Sakkiz qo'llik ijro konservatoriya mashg'ulotlarida ham qo'llanilgan. Fortepiano ansambllarining ijro dasturini ansambl uchun maxsus yaratilgan original asarlar (shuningdek, kontsert transkriptsiyalari) va simfonik musiqani ommalashtirish maqsadida qayta ishlangan asarlarga bo'lish mumkin.
Bitta fortepianoda to'rt qo'llik ijro uchun Evropa kompozitorlaridan V.A.Motsart, F.Shubert, R.Shuman, K.Veber, M.Ravel', S.Raxmaninov, O'zbekiston kompozitorlaridan R.Abdullayev, M.Otajonov, E.Salixov, O.Abdullayeva, X.Hasanova va boshqa yirik kompozitorlar maxsus asarlar yaratgan. Biroq ikkita fortepianoda to'rt qo'llik ijro uchun yaratilgan konsert dasturi yanada boy va hilma-xildir. O'quv jarayonida fortepiano ansamblining barcha turlari va ijro dasturining
1 Fortepiano aysamblini o'qitish uslubiyati: bolalar musiqa va san'at maktablari uchun o'quv qo'llanma. - T.: «Turon-Iqbol», 2010, 5-b
533 http://oac.dsmi-qf.uz
ikkala bo'limidan (konsert pyesalari va qayta ishlangan "klavir'lar) ham teng ravishda foydalanish mumkin.
Orkestr asarlarining qayta ishlangan klavirlari - nota o'qish, nota matnini tez ilg'ash ko'nikmasini rivojlantirish, asarni "eskizda" ijro etish uchun yaxshi materialdir. Muayyan simfonik asarni konsertda, radio yoki magnit tasmasida tinglashdan ko'ra mustaqil chalib ko'rish afzalroq bo'lib, kishida boshqacha taassurot qoldiradi. Asarni qanchalik e'tibor bilan tinglab ko'rmang, uni yaqindan o'rganishda chalib ko'rish va mustaqil talqin etish borasida keng ma'lumotga ega bo'lish qiyin. Bunda ijrochi nafaqat o'rganish jarayonini boshdan kechiradi, balki, estetik quvonchni ham his etadi. Torli va damli cholg'u ijrochilari orkestr tarkibida bo'lib, ular simfonik asarlarning yangidan tug'ilishida qatnashadilar. Pianinochilar esa bundan xoli. Ko'p hollarda, pianinochilar orkestr uchun yaratilgan asarlarni chalib ko'rishni istaydilar. Simfonik musiqani to'rt qo'llik shaklda fortepianoda ijro etish ushbu istakni bir muncha qondirishi mumkin. Original duet asarlar va konsert transkriptsiyalari ommaviy ijro uchun mo'ljallangan bo'lib, ular tugal, ya'ni maromiga yetgan ijroni talab etadi. Ushbu asarlarni o'rganish ansamblning hilma-xil talablarini tushunib yetishga yordam beradi, ijrochilarning ijodiy tafakkurini boyitib, mahoratini yanada oshiradi.
Hamkorlikdagi ijroda, avvalo duet ijrosining qaysi ko'nikmalari ijroning mazmunini tashkil etishini Ko'rib chiqamiz. Boshlang'ich ta'limning quyidagi bo'limlarini "ansambl texnikasi"ni egallashdagi birinchi qadam sifatida belgilash mumkin:
• bitta fortepianoda to'rt qo'llik ijro holatidagi o'tirish va pedalizatsiya xususiyatlari;
• ohangni olish va yechishda sinxronlikka erishish yo'llari;
• hamkor ijrochilar orasida taqsimlangan ohangning tengligi;
• tovush hosil qilish yo'llarining kelishib oliganligi;
• ovozning hamkordan hamkorga uzatilishi;
• turli hamkorlar tomonidan ijro etiluvchi bir necha ovozning birdamligidagi tenglik;
• ritmik pulsning umumiyligiga amal qilish kabilar.
Badiiy masalalarning murakkablashuv darajasiga ko'ra hamkorlikdagi ijroning texnik masalalari ham kengayadi:
• poliritmiya qiyinchiliklarini uddalash;
• fortepiano duetining alohida tembr imkoniyatlarini qo'llash;
• ikkita fortepianodagi pedalizatsiya va boshqalar.
Bitta fortepianodagi to'rt qo'llik ijroning yakka ijrodan farqi royal oldida o'tirishdan boshlanadi, negaki, har bir pianinochi o'z tasarrufidagi klaviaturaning faqat yarminigina egallaydi. Hamkorlar klaviaturani "baham ko'ra bilish"lari va, ayniqsa, ovoz harakatining yaqinlashuvi yoki kesishuvi (birinchi tirsak ikkinchisining tagida)da
I icclT^^^^H 534 http://oac.dsmi-qf.uz
bir-biriga xalaqit bermaydigan tarzda tirsaklarini ushlab turishi kerak bo'ladi. Hamkorlardan qaysi biri to'rtqo'llik ijro chog'ida pedalizatsiya qilishi kerak?- degan savol tug'lishi tabiiy. Ko'p hollarda o'quvchilar buni anglab yetmaydi. Ta'kidlash kerakki, pedalizatsiyani Secondo (ikkinchi) partiya ijrochisi amalga oshiradi, negaki, ikkinchi partiya, ko'pincha, yuqori registrda o'tadigan melodiyaga garmonik poydevor (bas) vazifasini bajaradi. Bunda ushbu ijrochi o'zining hamkorini e'tibor bilan tinglab, uning partiyasida yangraydigan musiqiy matoni nazarda tutishi zarur. O'zining ijrosini tinglash bilan birga, shu vaqtning o'zida hamkorini ham tinglash, aniqrog'i, yaxlit birlikni tashkil etuvchi ikkala partiyaning umumiy yangrashi - barcha turdagi ansambllarning asosidir. Yakka ijrochilik pianinochiga o'z-o'zini tinglashni o'rgatadi, uning e'tibori muayyan nuqtaga qaratilgan bo'lib, uni o'zgartirish oson emas.
"Sen hamkoringni tinglamayapsan", - deyish o'quvchi uchun yetarli bo'lmaydi. Bu hol muayyan nuqtaning ikkilanishiga, va bu ("men" va "u")ni noaniq tinglashga olib keladi. Tinglaganda o'zini va uni emas, balki, ansamblning umumiy yangrashini tinglash kerak bo'ladi. Bu esa ijroning mukammal bo'lishiga asos hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Fortepiano aysamblini o'qitish uslubiyati: bolalar musiqa va san'at maktablari uchun o'quv qo'llanma. - T.: «Turon-Iqbol», 2010 yil.
535
http://oac.dsmi-qf.uz
