CC BY
18Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
О
R
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
FORS TILIDAGI TURKIY SO'Z YASOVCHI QO'SHIMCHALAR
Djafarov Bexzod Farxodovich
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti o'qituvchisi
Nig'monov Abdulazizxon Safiyulloh o'g'li
O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
O 'zlashmalar deyarli har bir tilning lug 'at tarkibida uchraydi. Bunday so 'zlar xalqlar o'rtasidagi munosabatlar natijasidir. Mazkur o'zlashmalar orasida so'z yasovchi qo 'shimchalar ham bo 'lishi mumkin. Mazkur maqola fors tilidagi turikiy tillardan kirgan qo 'shimchalarga bag 'ishlangan.
Kalit so'zlar: o'zalashma, affiks, morfema, suffiks, leksik birliklar, arxaik so 'zlar.
Заимствования встречаются в словарях почти всех языков. Такие слова являются результатом отношений между народами. Эти заимствования могут включать аффиксы. Эта статья о тюркских аффиксах в персидском языке.
Ключевые слова: заимствования, аффикс, морфема, суффикс, лексические единицы, архаичные слова.
Til ijtimoiy hodisa bo'lib, u doimo o'zgarib, rivojlanib, takomillashib boradi. U hamisha yangilanib turadi, keraksiz va ortiqcha so'zlar, iboralar, atamalar oxir-oqibat tilning lug'aviy tarkibidan yo'qoladi. Ular ichki resurslar yoki so'z o'zlashtirish bilan yangi leksik birliklar bilan almashtiriladi. Boshqa tildan olingan leksik birliklar "o'zlashmalar" deb ataladi va ular orqali biz tilning rivojlanish bosqichlari, uning boshqa tillar bilan aloqasi va undagi o'zgarishlar haqida bilib olishimiz mumkin. O'zlashmalarning biror biri tilga kirib kelishi "o'zlashish" deyiladi. "O'zlashish - bu lingvistik aloqalar natijasida bir tildan ikkinchisiga o'tkazilgan chet tilining elementi (so'z, morfema, sintaktik tuzilish va boshqalar), shuningdek, bitta til elementlarining boshqa tilga o'tish jarayonidir"[1].
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Hozirgi fors tili o'zlashma qatlamining kichik bir bo'lagi bo'lmish turkiy leksik birliklar miqdori, ishlatilishi jihatidan arabiy va yevropa tillaridan kirgan
АННОТАЦИЯ
KIRISH
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
O
R
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
o'zlashmalardan keyingi o'rinda turadi. Turkiy o'zlashmalarning fors tiliga kirib kelishi turli davr va sharoitlarda amalga oshgan. Bu eng avvalo eroniy va turkiy xalqlarning turli jabhalardagi o'zaro aloqalari mevasidir.
Fors tilida turkiy o'zlashmalar faqat so'zlardan iborat emas. Ular orasida affikslar ham mavjud. Albatta bu affikslar sanoqli va qo'llanish doirasi ham kichikdir. Bu qo'shimchalarning aksari hozirda arxaik so'zlar qatoriga kirib qolgan. Mazkur kichik tadqiqotimizda quyidagi qo'shimchalarni ko'rib chiqamiz:
^ -tas suffiksi. Bu qo'shimcha arxaik so'z yasovchi qo'shimchalar qatoriga kirgan bo'lib, fors tilida undan ba'zi bir so'zlargina yasalgan. Masalan, hajetas "janob", ^L^ xeyltas "hammaslak", teymurtas "Temurdosh"(ism).
Bu affiks bilan yasalgan so'zlar hozirgi kunda juda kam qo'llaniladi.
jî! -ulu (-ule, -lu) suffiksi. Bu suffiks erkalash va kichraytirish ma'nosidagi so'zlarni, shuningdek, antroponim va toponimlar yasaydi. Masalan, 4-îj^jj zangule "qo'ng'iroqcha", maskule "kichkina mesh", jîjfj^ kuculu "mitti", "jajji bola", jîjj^ yozulu "kichkina qo'zi", jîjA?1 abdarlu "Abdarlu" (joy nomi).
j^ -basi poluaffiksi. Mazkur qo'shimcha nafaqat turkiy so'zlar tarkibida uchratish mumkin balki, boshqa forsiy va arabiy so'zlarga ham qo'shilib "rahbar", "boshliq" degan ma'nolarni anglatuvchi so'zlarni yasaydi. j^jjyuzbasi "yuzboshi", j^Ljbèb bâybânbâsi "bog'bonboshi", j^U^ hammalbasi "hammolboshi".
J^ -begi poluaffiksi. Mazkur poluaffiks ham so'zlarga qo'shilib "boshliq" ma'nosini anglatuvchi yangi so'zlarni yasaydi, masalan, JM^ dadbegi "sudya", yal'abegi "qal'a rahbari", J^lj daryabegi "Daryobegi" (ism). Bu qo'shimcha ham kammahsuldir va u orqali yasalgan so'zar arxaik so'zlar qatorida turadi.
Yu.A. Rubinchik esa yuqoridagilardan tashqari ¿V -lax qo'shimchasini ham turkiy suffiks sifatida qayd etadi [2:142].
-ci suffiksi. Mazkur so'z yasovchi qo'shimcha fors tilidagi kelib chiqishi turkiy bo'lgan boshqa affikslarga nisbatan sermahsuldir. Bu suffiks forsiy va boshqa tillardan kirgan o'zlashmalarga qo'shilib kasb-hunar ma'nosini anglatuvchi leksemalar yasaydi.
Bu qo'shimcha haqida Alisher Navoiyning "Muhokamat ul-lug'atayn" asarida shunday deyiladi:
"Yana bir adolar borki, ba'zi alfozning so'ngg'ida "ch", "yoy" ki, "chi" lafzidir, orttururlar, yo mansabning yo hunarning yo peshaning izhori uchun; forsiyda yo'qdir, balki alar ham turkcha ayturlar.
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 6
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
Mansabda andoqki, qo'rchi va suvchi va xizonachi va kerak-yarog'chi va chavgonchi va nayzachi va shukurchi va yurtchi va shilonchi axtachi yo 'sinlig ' ko 'pdir.
Hunar va peshada andoqki, qushchi va borschi va qo'ruqchi va tamg'achi va jibachi va yo 'rg 'achi va halvochi va kemachi va qo 'ychi.
Andoqki, qush hunarida dag 'i bu istiloh, bordur, andoqki, qozchi va quvchi va turnachi va kiyikchi va to'vushqonchiki, sort lafzida yo'qtur. Va alar mazkur bo 'Igonlarning ko 'pin turkcha ayturlaf [3:18].
Navoiy keltirgan misollardan ba'zilarini hozirgi fors tilida ham uchratish mumkin. Masalan, qushchi hozirgi fors tilida ham "ovchi qushlarni boquvchi" ma'nosida keladi, xususan, Ali Akbar Dehxudo ham bu so'zni shunday ma'noda ta'riflaydi [4]:
jl£jjj jl^^i AS .( eLL^l ( jS jl^Al^i ( '. 'Sj^ I i '. Sj^ ^^ i ^sjj ( 'jS
.( ùliUl ¿ibè ( ( ^IjAÏii ( .jl^'jJ.x .( ^ÎAji (.ùml ^jl^'
Shuningdek, Dehxudo bir qancha qishloq nomlarini shu nom bilan atalishini ham qayd etadi [4]:
^ jj^lj Jtjîj^l j jlj^jtx A^j ( .jlj^jtx Jbjijl? ^WaJ jl ^.J ^li ( ¿l ( .^wjS
.(159
jl j' M .jJ 88 jî ' jlj^ j^j^' jIjj^' eù^l ^aj ( ¿l ( .^j jiimxj jj Ù^I ùdjj I^JÎ JUI J*' J ^ J ^jâ jjjî^. i j^jj i ù^è jî Jj .ZJS ^ÎI^JJJ
^jAji jl ( .JjlJ jj^ oljj ^JSja^a^. ^li Aj ^l AjIj^. Ajj .^jl^iA jSl^i oJ jjl jJ ùi^ix ^¿x ^j^ Jjl jl
.( 1 z jljjl «^j**
jl jî ^lî jJ 270 jî i A^xjjl jU^j^' Axj^. ^^J Jjil jlJ^AJ jl ùi^il ^AJ ( ¿I ( .^SjS
jlij ^l^J J ùcljj JIaI J*' .^.x^S j ijAjia. i jjJjJ i ù^è jl Jj^^x .ùUâ J Ax.^
.( 4 z jljjl oj^lj*^ ^ÎAji jl ( .JjlJ ^jxjl:ûljj jljwjj J jj Ajljl olj .ùuil ^ib l^iî
jl jî ^lî jJ 15 jî A&^i i Aèljx jU^ij^' jJ jjAf Axj^ jlluAJ jl ùml ^AJ ( ¿l ( .^^'"j* olj.ùml ^ilj ^lljja. l^jî jlij ^l^J ¿jlî^ J ù^ljj ^jiai J*' .^^.jS j ù^è jî Jj^^x .AxJia.
.( 4 z jljjl U^lj** ^ÎAji jl ( .JjlJ jjlx
D. Rahimliy ham o'zining "Fors tilidagi turkiy o'zlashmalar" asarida bu suffiks haqida ma'lumot berib, u "j^- va (-eu va-ci) suffikslari bilan tugagan so'zlar fors tilidagi turkiy o'zlashmalar ekanligini qayd etadi va bu turdagi so'zlarga quyidagilarni namuna sifatida beradi: yeyci "qaychi", yamci "qamchi", ^rfhlilci 'elchi', ^t^jlâ yâyeyci 'qayiqchi', ^^si^is yâcâyci "kontrabandachi", kesikci "navbatchi" va boshqalar" [5:84].
L.S. Peysikov ^ -ci suffïksi haqida fikr yuritar ekan, bu suffiks hozirgi zamon fors tilida forsiy va boshqa tillardan kirgan o'zlashmalarga bemalol qo'shilib kasb-
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 6
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
hunar ma'nosini anglatuvchi so'zlarni yasashda ishtirok eta olishini ta'kidlaydi. Masalan, ^tj^ sekarci "ovchi", ma'danci "konchi", ^t ai^jj doreskaci
"izvoshchi" Shuningdek, bu suffiks og'zaki muloqotda ba'zi bir so'zlarga qo'shilib adabiy tilda mavjud bo'lmagan yangi so'zlar yasaydi. Masalan, ^t AxUjjj ruznameci "gazetachi", ^tlL^ sinemaci "kinochi", ^t-H postci "pochtachi", ^t ^jj^x masvaratci "maslahatchi". Bundan tashqari so'z birikmalari va arab tilidan kirgan ^JUH^ hayollmalci "dallol" kabi statuskonstruktiv tipidagi lug'at birliklariga ham qo'shilish holatlari kuzatiladi [6:50].
Avval aytganimizdek, mazkur qo'shimcha keng qo'llaniladigan qo'shimchalardandir. Bu qo'shimcha hozirda ham yozma manbalarda uchraydi:
^^ jl uixjs jj j ^^^ 8 ' jl uixjs ^xl^jjl ojjlxji ;(j1_«j£/liuijl
. jij jj^ jl^xjjo ^tjl^^
Isna/kerman: farmandeh-e entezami- ye sahrestan kerman az kasf-e 8 salah-e sekari va jangi dar kerman az yek sekarchi-ye yeyr-e majaz xabar dad.
"ISNA/Kerman Kirmon shahri politsiya qo'mondoni Kirmonda noqonuniy ovchidan 8 dona ov va urush qurollari topilganini ma'lum qildi".
Ushbu jumladagi ^t - suffiksi forsiy so'ziga qo'shilib yangi so'z yasamoqda.
^t —— ^t + jl^^
Shuningdek, ^t- suffiksi arabiy va yevropa tillaridan kirgan so'zlarga ham qo'shilib, yangi so'z yasashda xizmat qilishi mumkin:
)ihulI j£JUIlsJU1j)U 'Ojljjl-L^.) ^jjljal fllj j J" jiL ^t jJ
sallay-e doroskeci boland sod va rah oftadim. "Izvoshchining qamchisi ko'tarildi va yo'lga tushdik"
Ushbu jumladagi ^t-suffiksi rus tilidan kirgan a^^jj so'ziga qo'shilib, yangi so'z yasamoqda.
^t^^jp —— ^t + a^uijj
: 1'' j ^t A jjs jj ^j^^ ^ls jl j*j ji.^"' (JLX ijJ^3) ."jU? j^« Jj^ 15 jj cjjsi ^ij" sahbaz bad az kami sokut ru kard ba yahveci goft: "das akbar do ta yandpahlu biyar" Shahboz biroz sukutdan so'ng qahvachiga qaradi va dedi: "Akbar aka ikkita qand olib keling"
jjs j'j£ ijx jl?
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
О
R
VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
(¿ji-jjj JJ I lijjlb ^JJJ ( .fjj^ 6х -
baz nezafatci mara bidar kard.
- soma ke naxordeid?
- man namixoram.
Yana farrosh meni uyg'otdi.
- Siz yemadingizmi?
- Men yemayman.
Ushbu jumlalardagi arabiy va ^al^j so'zlari o'zlariga ^t - so'z yasovchi qo'shimchasini qabul qilmoqda.
Xulosa so'z o'rnida shuni aytish mumkinki, fors tiliga turkiy tillardan sanoqli qo'shimchalar o'zlashgan. Bu qo'shimchalarning aksari kammahsuldir va ular orqali yasalgan so'zlar arxaik so'zlar qatoriga kirib qolgan. Bu so'zlar asosan tarixiy matnlarda uchraydi. Shuningdek, fors tilidagi turkiy so'z yasovchi qo'shimchalar nafaqat turkiy balki, arabiy va boshqa tillardan kirgan so'zlarga ham qo'shilib yangi so'z yasashi mumkin. Bu qo'shimchalar orasida - so'z yasovchi qo'shimchasi sermahsuldir. Mazkur affiks orqali yasalgan so'zlar hozirda ham keng qo'llaniladi.
REFERENCES
1. Chen Y. et al. Иноязычные заимствования в современном русском языке //Вестник Новосибирского государственного педагогического университета. -2015. - №. 4. - С. 86-93.
2. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. - М.: Издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2001.-601 с.
3. Алишер Навоий. Му^окамат ул-лугатайн. Мукаммал асарлар туплами. -Тошкент: Фан, 2000. T.16. -329 b.
4 ^ПЧ
5. . Ь i jjj^VA) c-.j^A ^^j ^jSx .^jli jbj jJ <^IA eljlj .J^j Ajbjj
6. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. - М.: Наука, 1975. -207 с.
XULOSA
