Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ОЧИҚ УРУҒЛИ ДАРАХТ ВА БУТАЛАРНИНГ СЎРУВЧИ ФИТОФАГЛАРИ (LACHNIDAE, DIASPIDIDAE): ФАУНАСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ОЧИҚ УРУҒЛИ ДАРАХТ ВА БУТАЛАРНИНГ СЎРУВЧИ ФИТОФАГЛАРИ (LACHNIDAE, DIASPIDIDAE): ФАУНАСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
85
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Очиқ уруғли / дарахт / бута / фитофаг / ширалар / қалқондорлар / фауна / экология / таксономия / миқдор зичлик / корреляция / Фарғона водийси / Открытый / древесный / кустарниковый / фитофаг / тля / щитовка / фауна / экология / таксономия / плотность численности / корреляция / Ферганская долина

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ислам Ильхомович Закиров, Капизова Дилафруз Рахмонжоновна, Гульнора Зокирова Мамаджановна, Рахмонов Равшан Рахимбердиевич, Кадыров Обид Закиржонович

Мақолада Фарғона водийси шароитида очиқ уруғли ўсимликларда яшовчи сўрувчи ҳашаротлар экологик-фаунистик жиҳатдан таҳлил этилган. Очиқ уруғли дарахт ва буталарда шираларнинг 7 тури ва қалқондорларнинг 2 тури учраши қайд этилган. Улардан Cinara pinicola Каlt., қалқондорлардан Carulaspis visci (Schrank, 1781) ва Carulaspis minima (Targioni–Tozzetti, 1868) турлари Фарғона водийси шароитида илк марта қайд этилган. Сўрувчи ҳашаротларнинг озуқа ўсимликларига боғланиш даражасига кўра бир поғонали озуқа спектрига эга бўлган турлар (Cinara picea, Eulachnus alticola, E.tauricus, Carulaspis minima, C.visci), икки поғонали озуқа спектрига эга бўлган турлар (Cinara tujafilina) экологик қаторига ажратилган. Cinara tujafilina, Eulachnus alticola, E.tauricus ширалари миқдор зичликларидаги мавсумий ўзгаришлар Фишернинг “Z” усули бўйича таҳлил этилиб, ишончлилик даражалари аниқланган. Ширалар ва қалқондорларнинг барча турлари биологияси ва экологик хусусиятлари бўйича ўрганишлар асосида қалқондорларнинг энтомофагларига доир махсус тадқиқотлар олиб борилган ва дастлабки натижалар олинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Ислам Ильхомович Закиров, Капизова Дилафруз Рахмонжоновна, Гульнора Зокирова Мамаджановна, Рахмонов Равшан Рахимбердиевич, Кадыров Обид Закиржонович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФИТОФАГИ (LACHNIDAE, DIASPIDIDAE) РАСШИРЕННЫХ ДЕРЕВЬЕВ И КУСТАРНИКОВ ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ: ФАУНА И ЭКОЛОГИЯ

В статье проанализированы экологически и фаунистически сосущие насекомые, обитающие в растениях открытого посева в условиях Ферганской долины. На деревьях и кустарниках открытого посева отмечено 7 видов тлей и 2 вида тлей. Среди них Cinara pinicola Kalt., Carulaspis visci (Schrank, 1781) и Carulaspis minima (Targioni-Tozzetti, 1868) со щитов впервые отмечены в Ферганской долине. По степени прикрепления сосущих насекомых к кормовым растениям выделяют виды с одноступенчатым спектром питания (Cinara picea, Eulachnus alticola, E.tauricus, Carulaspis minima, C.visci) и виды с двухступенчатым спектром питания (Cinara tujafilina) делятся на экологические серии. Сезонные изменения плотности Cinara tujafilina, Eulachnus alticola, E.tauricus saps были проанализированы Z-методом Фишера и определены уровни достоверности. На основании изучения биологии и экологических особенностей всех видов тлей и тлей были проведены специальные исследования по энтомофагам тлей и получены предварительные результаты.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ОЧИҚ УРУҒЛИ ДАРАХТ ВА БУТАЛАРНИНГ СЎРУВЧИ ФИТОФАГЛАРИ (LACHNIDAE, DIASPIDIDAE): ФАУНАСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ»

Received: 15 august 2022 Accepted: 22 august 2022 Published: 30 august 2022

doi.org/10.56121/2181-3612-2022-1-16-21

Article

ФАРГОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ОЧИК УРУГЛИ ДАРАХТ ВА БУТАЛАРНИНГ СУРУВЧИ ФИТОФАГЛАРИ (LACHNIDAE, DIASPIDIDAE): ФАУНАСИ ВА ЭКОЛОГИЯСИ

Зокиров Ислом Илхомович1, Капизова Дилафруз Рахмонжоновна2, Зокирова Гулнора Мамаджоновна3, Рахмонов Равшан Рахимбердиевич4, Кодиров Обид Зокиржонович5

1. Фаргона давлат университети, Илмий-ишлар ва инновациялар буйича проректор,б.ф.д, доцент.

2. Андижон Давлат Тиббиёт Институти, Тиббий биология ва гистология кафедраси асиссенти.

3. Фаргона давлат университети, Зоология кафедраси асиссенти

4. Андижон давлат тиббиёт институти, Тиббий биология ва гистология кафедраси кафедра мудири,доцент

5. Андижон давлат тиббиёт институти, Тиббий биология ва гистология кафедраси доценти

Аннотация.

Маколада Фаргона водийси шароитида очик уругли усимликларда яшовчи сурувчи хашаротлар эколо-гик-фаунистик жихатдан тахлил этилган. Очик уругли дарахт ва буталарда шираларнинг 7 тури ва калкондорлар-нинг 2 тури учраши кайд этилган. Улардан Cinara pinícola КаК., калкондорлардан Carulaspis visci (Schrank, 1781) ва Carulaspis minima (Targioni-Tozzetti, 1868) турлари Фаргона водийси шароитида илк марта кайд этилган.

Сурувчи хашаротларнинг озука усимликларига богланиш даражасига кура бир погонали озука спектрига эга булган турлар (Cinara picea, Eulachnus alticola, E.tauricus, Carulaspis minima, C.visci), икки погонали озука спектрига эга булган турлар (Cinara tujafilina) экологик каторига ажратилган. Cinara tujafilina, Eulachnus alticola, E.tauricus ширалари микдор зичликларидаги мавсумий узгаришлар Фишернинг "Z" усули буйича тахлил этилиб, ишончлилик даражалари аникланган.

Ширалар ва калкондорларнинг барча турлари биологияси ва экологик хусусиятлари буйича урганишлар асосида калкондорларнинг энтомофагларига доир махсус тадкикотлар олиб борилган ва дастлабки натижалар олинган.

Калит сузлар: Очик уругли, дарахт, бута, фитофаг, ширалар, калкондорлар, фауна, экология, таксономия, микдор зичлик, корреляция, Фаргона водийси.

КИРИШ.

Очик уругли дарахт ва бутазорлар энто-мокомплексида усимлик сурувчи хашаротла-ри вакиллари мухим урин тутади. Уларнинг аксарияти примитив тузилишга эга булган хашаротлар саналади. Хусусан, ляхнида ои-ласи ширалари кадимда хозирги очик уругли усимликлар ёки уларнинг аждодида озиклан-ган булса-да, кейинчалик минтакамиз фау-насининг эволюцион ривожланиши жараёни-да руй берган узгаришлар туфайли оиланинг бир канча турлари очик уругли усимликлар - карагайдошлар (Pinaceae) ва арчадошлар (Cupressaceae) билан богликлиги сакланиб колган, бошкалари эса толдошлар (Salicaceae) ва раъногулдошлар (Rosaceae) оилалари ва-килларига ихтисослашиб, бута ва дарахтлар энтомокопмлексида уз урнини топган [17].

Кейинги йилларда Фаргона водийсида хиёбонлар, дарахт ва бутазорларнинг кенгай-иб бориши минтакада адвентив турларнинг пайдо булиши хамда афидофаунанинг узга-ришига сабаб булмокда [4].

Тадкикотларнинг курсатишича, Узбе-кистон шароитида очик уругли дарахт ва буталарда яшовчи ширалар хакида бир катор олимларнинг ишларида маълумотлар келти-рилган. Бу йуналишда алохида гурухлар ёки турлар кесимида тадкикотлар олиб борилган булса-да, М.Ахмедов, М.Мансурхужаева, А. Хусанов, И.Зокировларнинг тадкикотларидаги очик уруглиларда яшовчи ляхниналарга оид айрим маълумотларни хисобга олмаганда, очик уругли усимликлар ширалари алохида тадкикот объекти булмаган [1, 6, ]. Шу билан бир каторда, очик уругли дарахт ва буталар-нинг калкондорларини урганиш бир мунча че-гараланган.

Шу максадда очик уругли усимликлар-нинг сурувчи хашаротлари ривожланиши, биологияси, экологик хусусиятлари, хаётий цикл-лари, таркалишига оид кузатишлар Фаргона водийси худудидадаги хиёбонлар хамда дала худудларида олиб борилди. Турли экологик шароитларда усаётган арча, туя, крим ка-рагайи ва бошка очик уругли усимликлардаги ширалар ва калкондорларнинг морфология-

си, экологиясидаги узгаришларга эътибор ка-ратилди.

МАТЕРИАЛ ВА ТАДКИКОТ УСЛУБЛА-

РИ.

^ашаротлар мавсумнинг маълум бир вактларида хамда маршрут йуналишларда йигилди ва урганилди. Очик уругли усимли-кларнинг аксарияти йил давомида яшил бул-ганлиги туфайли, уларда хашаротларнинг уч-раши йилнинг барча фаслларида кузатилди. Энтомологик тадкикотлар сунъий ва табиий биоценозлардан умумий кабул килинган ус-лублар асосида олиб борилди. Жумладан, кокцидларнинг морфологик ва таснифий бел-гилари сохага оид классик аниклагич ва ката-логлар [2] асосида урганилди.

Ширалар материаллари А.К.Мордвил-ко [6], Г.Х.Шапошников [2], М..Х,.Ахмедов, Ж.^ушоков, И.Зокировлар [2] таклиф этган услублар асосида йигилди ва кайта ишлан-ди. Тадкикотлар давомида хашаротларнинг юздан ортик намуналари йигилди. Улчам ва морфометрик белгилари жихатдан зарур бул-ган индивидлардан лаборатория шароитида доимий препаратлар тайёрланди.

Зарур холларда усимлик ва хашаротлар-нинг фотосуратлари олинди.

Хашаротларнинг учраш даражаси, популяция микдор зичлиги ва доминантлиги К.К. Фасулати услубида аникланди [3].

^ашаротлар микдорий зичлигининг мав-сумий узгаришидаги дисперсион фарклар куй-идаги формула асосида хисоблаб чикилди [6]:

Si =

Z (^ - *)2

n -1

Формуладаги - дисперсия, - урта арифметик киймат курсаткичи, n - намуна (ёки тажриба) сони.

Дисперсиялар оралигидаги фаркларнинг аниклик даражалари (Fф) Фишер усули орка-ли текширилди.

S 2

F = S1

ó S \

Хашаротларнинг йиллик бугинлари барча мавсумларда кузатилиб, 10 см. новдадаги микдор зичлиги урганилди.

ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР ВА УЛАРНИНГ МУ^ОКАМАСИ.

Тадкикотлар давомида Фаргона водийси шароитида шираларнинг 7 тури, калкондор-ларнинг эса 2 тури очик уругли усимликларда учраши ва уларни зарарлаши аникланди. ^уй-ида уларнинг таксономик руйхати ва биоэко-логик хусусиятлари келтирилган.

Homoptera: Lachnidae

Eulachnus Guercio, 1909 авлоди

1. Eulachnus alticola Borner, 1940

Тор (узкий) олигофаг. E.alticola карагай-дошларда учрайди. Фаргона водийси шароитида крим карагайи (Pinus pallasiana), эль-дар карагайи (Pinus brutia var. eldarica), оддий карагай (Pinus sylvestris)нинг шохларида таркалиб, нинабарглар, ёш таналар ва барг култиклари буйлаб янги колонияларни хо-сил килади. Колониядаги ширалар ута хара-катчанлиги билан характерланади. Аксарият холатда улар тук яшил рангда учрайди. Май-нинг охири хамда сентябрь-октябрь ойлари урталарида ширалар узидан жадал суюклик ажратади. Фаргона водийси шароитида барча фаслларда кайд этилди. ^ишлаётган тирик индивидлар 2022 йилнинг январь ойида хам кузатилди. Бирок хароратнинг пасайиши билан шу йилнинг февраль ойида уларнинг ту-хумлари пайдо булди.

Таркалиши: Европа ва Марказий Осиё мамлакатлари, жумладан Узбекистан.

2. Eulachnus tauricus Bozhko, 1961.

Тор (узкий) олигофаг. E.tauricus крим ка-рагайининг (Pinus pallasiana) нинабарглари, барг култиги ва шохларида кичик колониялар хосил килиб яшайди. Баъзан эльдар карагайи (Pinus brutia var. eldarica) ва оддий карагай (Pinus sylvestris)да хам аникланди. Мазкур ширалар тез ва тартибсиз харакатланиш хусу-сиятига эга. Колонияси жуда катталашиб кет-майди.

Таркалиши. Европа ва Марказий Осиё мамлакатлари, жумладан Узбекистан.

Cinara Curtis, 1835 авлоди

3. Cinara piceae (Panzer, 1801) = Cinara grossa (Kaltenbach, 1846)

Тор (узкий) олигофаг. C.piceae шираси харакатчан булиб, тудаларида 5-6, айрим хол-ларда 10 тага кадар етук индивидлар ва уларнинг личинкаларидан ташкил топади. Туда-лар, асосан, карагайларнинг (Pinus pallasiana,

Picea schrenkiana, Picea koraiensis) йугон та-насида, баъзан эса куп йиллик шохларнинг куёшга тескари томонида учрайди. Шунингдек Френк арчаси (Picea Schrenkiana) танасининг асосида ва йугон шохларида хам яшайди. Ранги кунгир-кора, хира ялтирокликка эга, та-наси довомий-овал шаклида, калта ва сийрак тукчалар билан копланган. Колонияларда доимо чумолилар кузатилади. Марказий Осиё шароитида турнинг биологияси урганилмаган.

Таркалиши. Гарбий Европа марказий кисми, Марказий Осиё мамлакатлари: Кирги-зистонда Чоткол тог тизмасида (Саричелак урмон хужалиги, Сари-Челак кули атрофлари-да) денгиз сатхидан 2000 метр баландликда таркалган [1].

4. Cinara tujafilina (del Guercio, 1909).

Кенг олигофаг. Космополит. C.tujafilina

шираси арча, саур ва туялар (Juniperus seravshanica, Juniperus turkestanica, Juniperus communis, Biota orientalis, Thuja occidentalis) нинг новдалари буйлаб чизикли колониялар-ни хосил килиб яшайди. Мазкур турнинг бошка ширалардан фарки озука усимлигида эгалла-ган яшаш жойига мос равишда рангининг узга-рувчан булишидадир. Жумладан, куп йиллик новдаларда оч-жигарранг ширалар озиклан-са, бир йиллик ёш новдаларда тук яшил ширалар учрайди. Июнь ойининг биринчи ярмида ширалар тудалари канотсиз тирик тугувчилар ва уларнинг сиркаларидан ташкил топганлиги кузатилди.

5. Cinara pseudosabinae (Nevsky, 1929)

Тор (узкий) олигофаг. Ширалар Juniperus

pseudosabina, J. polycarpos, J. semiglobosa ва J. Seravchanica арчаларининг тана пустлоги ёриклари ва ёш новдаларида яшаб, катта колониялар хосил килади. М.Н.Нарзикулов ушбу турни Cupressobium Вогп. уругининг Cupressobium pseudosabinae (Nevs.) курини-шида ифода этган [3]. Турнинг тавсифи тулик урганилмаган. Биологияси урганилмаган.

Таркалиши. Тур арчалар билан бирга шимолга томонга караб таркалиб борган. За-рафшон тог тизмасидан тортиб Козогистонда-ги Коржон Тог ва Жабоглитог тог тизмалари-гача таркалган. Узбекистонда Шохимардонда (Фаргона) ва Самарканд (Ургут, Тахта калъа) атрофларида учраган. Тожикистонда Кусав-ли-Сой худудларидаги арчаларда учрайди [4].

6. Cinara pinicola КаК.

Тор (узкий) олигофаг. Френк арчаси танасининг ассосида ва йугон шохларида яшайди. Бу турни М.Н.Нарзикулов Тожикистон шароитида Тяншан арчаси ёш вакилларида ва бошка игнабарглиларда учрашини таъкидлаган [4]. Фаргона водийсида биринчи бор учратил-ди.

Таркалиши. Марказий Осиё: Чоткол тиз-маси, Крзогистон, Гарбий Европа.

7. Cupressobium mediterraneum Narz.

Ширалар Biota orientalis, Thuja occidentalis

ларнинг шох ва танасида яшайди, баъзида катта колониялар хосил килади. Шохларда шира колониялари бир чизикка терилган хол-да учрайди. Дархстнинг пустлоги ёки илдизи-га якин жойларда ширалар тупланади. Бунда ширалар ёрикларга, кесик ва пустлок йук жой-ларга тупланади [2].

Таркалиши: мазкур тур Тошкент, Фаргона, Бухорода таркалган.

Hemiptera: Diaspididae

Carulaspis Mas Gillivray, 1921

8. Carulaspis minima (Targioni-Tozzetti, 1868)

Калкондор туя усимлигининг барг ва ме-валарида озикланиб, зарар келтиради. Кенг таркалган турлардан. Саргиш-жигарранг, 1.8 мм катталикдаги хашарот усимликнинг барг-лари ва меваларига мустахкам урнашиб озикланади. Вояга етган ургочи дарахт тана-сига кишловчи тухумларини куяди. Улардан харакатчан нимфалар пайдо булиб, усимликнинг озикланиш кулай булган кисмларига харакат килади. Биринчи марта тулагандан кейин усимликка мустахка урнашиб олади ва озикланишни давом эттиради. Вояга етгач жуфтлашиб, эркаклар нобуд булиб кетади.

Таркалиши. Гарбий Европа, Кавказ, Кав-казорти, Крим, Украина, Озарбайжон. Фаргона водийсининг Андижон вилояти худудида илк бор кайд этилди [9].

9. Carulaspis visci (Schrank, 1781)

Кипарис ва туя усимлигида яшайди. Бу

тур хужайин усимликда галлар хосил килиб яшайди. Зарарланган усимликда физиологик узгаришлар руй беради. Биологияси тулик урганилмаган. Фаргона водийсида биринчи марта кайд этилди.

Таркалиши. Марказий Осиё, Гарби Евро-

па, Озaрбaйжон, Шимолий Амeрикa [3].

Gчик уругли yсимликлaрдa яшовчи хашаротларнинг хаёт тарзи бошка гурух шира-лардан шскин фарк килади. Улар дарахт ва буталарнинг танаси, шох ва новдаларида озикланиб, айникса ёзнинг иккинчи ярми ва куз ойларида жуда катта колонияларни хосил килиши билан ажралиб туради.

И.Зокиров 2005-2009 йилларда олиб борган тадкикотлари асосида ляхнина ширалари Узбeкистон шароитида усимли-кларнинг ¡арагайдошлар (Pinaceae), арчадо-шлар (Cupressaceae), толдошлар (Salicaceae), тутдошлар (Moraceae) ва раъногулдошлар (Rosaceae) оилаларига мансуб 27 тур усимли-кларида озикланишини кайд этган [2].

Умуман олганда, Maркaзий G^ë эн-томофаунасининг шаклланиши жараёнида, куп йиллик тарихий ривожланиш ва минтака-га турли йуналишдаги экологик таъсирлар мухим урин тутган. K¡олaвeрсa, сунгги йилларда бог ва хиёбонларнинг барпо этилиши учун минтакага чeтдaн куплаб турдаги манзарали очик уругли дарахт ва буталар ^лтириб экил-мокда. Натижада очик уругли усимлик ширалари ва калкондорларнинг маълум бир турлари Фаргона водийсига кириб шлган.

Maзкур гурух хашаротларининг озука 1-схема. Озука усимликларининг

спeктри кeнг булмайди, улар бир ёки икки тур-га мансуб усимликларда яшаб хаёт ^чиради. Шунинг учун уларнинг ичида полифаглар уч-рамайди.

Бош яна бир гурух хашаротларнинг озука спeктри нисбатан хилма-хил булиб, айрим хол-ларда ^нгайиб бораётганлигини хам куриш мумкин. Maсaлaн, Cinara tujafilina ширасининг озука спeктридa усимликлар хилма-хиллигини кузатиш мумкин.

Очик уругли дарахт ва буталардаги сурувчи хашаротларни озука усимликларига богланиш даражаси нуктаи назаридан куйида-ги экологик каторларга ажратиш мумкин:

• бир погонали озука ^e^^a эга булган турлар (Cinara picea, Eulachnus alticola, E.tauricus, Carulaspis minima, C.visci);

• икки погонали озука ^e^^a эга булган турлар (Cinara tujafilina);

Бир погонали озука ^e^^a эга булган хашаротлар бир оилага мансуб бир ёки бир нeчa тур усимликларда яшайди. Maсaлaн, Cinara piceae шираси учун карагайдошлар-нинг икки тури Picea koraiensis хамда Picea schrenkiana тeнг экологик кийматга эга була-ди. Улардаги Cinara piceae колониялари дeяр-ли бир хил катталикдаги уринни эгаллайди ва баркарор булади (1-сxeмa, a, b, c). бир п0F0нали экологик каторлари

Cinara tujafilina (del Guerc.) шираси, ди. Бу усимликлар унинг озука занжири юко-

асосан, арчадошлар оиласининг вакилла- ри погонасини эгаллайди. Айрим йиллар бу

ри Thuja occidentalis, Juniperus seravshanica, тур шира биотага (Biota orientalis) хам утиб

J.turkestanica, J.communis турларида яшай- озикланиши мумкин. Айни холат хамиша хам

кайтарилмайди, шу сабабли биота айни тур лозимки, бу турлар озикланиш спектри камро-озука занжирининг куйи погонасини ташкил вининг кенгайиб бориши уларнинг популяция этади (2-схема). зичлиги баркарорлигида маълум ах,амиятга

Юкоридагилар асосида шуни таъкидлаш эга булади [1].

2-схема. Озука усимликларининг икки погонали экологик каторлари

Чунки сунгги йилларда об-х,аво х,арорати-га боглик х,олда х,ашаротларнинг дарахт ва бу-талардаги популяция микдор зичлиги кескин ортиши унинг вегетациясига жиддий салбий таъсир курсатмокда. Жумладан, х,ашаротлар микдор зичликларининг мавсумий узгаришла-ри буйича олинган аппроксимацияланган на-тижалар Фишернинг "Z" усули буйича корре-ляцион тах,лил этилди. Мавсум давомидаги микдор зичлиги бир кутарилишга эга булган

Cinara tujafilina (n=166,0; r=0,6659; Sr=0,043; Z=10,3565, Р=0.001), Eulachnus alticola (n=105,1; r=0,24; Sr=0,095; Z=2,4745, Р=0,05) ширалари микдор зичлигининг мавсум даво-мидаги узгаришларининг аппроксимация на-тижалари корреляцион тах,лилга кура, ишон-чли эканлиги исботланди. Лекин Cinara piceae ширасининг микдор зичлигидаги узгаришлар ишончлилик чегарасида булмаган (n=48,5;

r=0,1366; Sr=0,142 ва Z=0,9518) (1-жадвал).

1-жадвал. Ширалар микдор зичлигининг йиллик корреляцион та^лили (микдор зичлиги

битта кутарилишга эга булган турлар)

Курсаткичлар Cinara piceae Cinara tujafilina Eulachnus alticola

n 48,5 166,0 105,1

r 0,1366 0,6659 0,2400

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Sr 0,142 0,043 0,095

Z 0,9518 10,3565 2,4745

P - 0,001 0,05

Микдор зичлиги буйича иккита кутарилишга эга булган Eulachnus tauricus ширасининг х,ар икки кутарилиши аппраксимация на-тижалари ишончли булганлиги аникланди.

Cinara piceae ширасининг мавсум давомидаги курсаткичлари айни муддатлар-да колониядаги индивидлар сони жуда кам (n1=48,1; n2=37,1) булиши билан боглик х,ол-

да, корреляцион тах,лил коидаларига буйсун-майди.

Таъкидлаш керакки, Фаргона водий-си шароитида очик уругли усимликларнинг сурувчи фитофаглари кушни давлатлар ху-дудларидаги каби куп турда кайд этилмади. Буни бизнинг шароитимизда ушбу йуналишда махсус тадкикотлар олиб борилмаганлиги би-лан асослаш мумкин.

2-жадвал. Ширалар микдор зичлигининг йиллик корреляцион та^лили (микдор

зичлиги иккита кутарилишга эга булган турлар)

Курсаткичлар Eulachnus tauricus

1-кутарилиш 2-кутарилиш

n 59,4 66,5

r 0,6466 -0,3111

Sr 0,099 0,110

Z 5,8125 2,5584

P 0,01 0,05

ХУЛОСА.

Фаргона водийси шароитида утказилган фаунистик тадкикотлар натижасида очик уруг-ли дарахт ва буталарда шираларнинг 7 тури ва калкондорларнинг 2 тури учраши маълум булди. Улардан Cinara pinícola КаИ, калкон-дорлардан Carulaspis visci (Schrank, 1781) ва Carulaspis minima (Targioni-Tozzetti, 1868) тур-лари Фаргона водийси шароитида илк марта ;айд этилди.

Сурувчи хашаротларнинг озука усимли-кларига богланиш даражаси нуктаи назаридан бир погонали озука спектрига эга булган турлар (Cinara picea, Eulachnus alticola, E.tauricus, Carulaspis minima, C.visci), икки погонали озука спектрига эга булган турлар (Cinara tujafilina) экологик каторини ташкил этади. ^ашаротлар озикланиш спектри камровининг кенгайиб бо-риши уларнинг популяция зичлиги баркарор-лигида маълум ахамиятга эга булади.

Ширалар ва калкондорларнинг барча турлари биологияси ва экологик хусусиятлари буйича урганиш давом эттирилмокда. Жум-ладан, калкондорларнинг энтомофагларига доир махсус тадкикотлар йулга куйилиб, даст-лабки натижалар олинди [4, 5].

Cinara tujafilina, Eulachnus alticola, E.tauricus ширалари микдор зичликларидаги узгаришлар Фишернинг "Z" усули буйича тах-лил этилганда хам ишончлилик холати уз тас-дигини топди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Зокиров И.И., Зокирова Г.М., Капизова Д.Р Адвентивные виды насекомых (Insecta) овощебахчевых культур Ферганской долины // Academic research in educational sciences, 2021. -C. 39-45.

2. Капизова Д.Р, Зокиров И.И., Зокиров К., Собиров О.Т. Шаркий Фаргона шароити-даги дендрофил кокцидлар энтомофаглари-нинг биоэкологик хусусиятлари // АДУ. Илмий хабарнома. Scientific Bulletin. Series: Biological Research. 2020/8 (52). - Б. 41-52.

3. Мансурходжаева М.У. Фауна, биология и экологические особенности тлей (Homoptera, Aphidinea) интродуцированных деревьев и кустарников Ташкента.: Автореф. дис. ...канд. биол. наук. -Ташкент, 1999. - 24 с.

4. Мустафаева Г. А. Видовой состав щитовок (Hemiptera: Diaspididae) Азербайджана, их вредоносность и распространенность // Бюллетень науки и практики. Электрон. журн. 2017. №3 (16). С. 86-98.

5. Хусанов А.К. Шаркий Фаргона ширалари (Homoptera: Aphidinea) фаунаси ва мор-фо-экологик хусусиятлари: Биол. фан. фалс. докт. (PhD) дисс. -Тошкент, 2017. - 110 б.

6. Zokirov I.I., Kapizova D.R. Dеndrоfil toksidlar entоmоfaglarining tadqiqiga dоir (Sharqiy Farg^na hududi misоlida) // Academic research in educational sciences, 2021. -C. 4753.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.