Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ЗАРАРЛИ ЧИГИРТКАЛАРИНИНГ ТУР ТАРКИБИ'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ЗАРАРЛИ ЧИГИРТКАЛАРИНИНГ ТУР ТАРКИБИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
19
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
чигирткалар / доминант турлари / тарқалиши / агроценозлар / худудлар кесмида / ўлчами ва оғирлиги / locusts / dominant species / distribution / acrocyanoses / cut / size and weight.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Санжарбек Пахлавонович Усманов, Бахтиёр Исмоилов.

Мақолада Фарғона водийси агроландшафтларда тарқалган якка холда яшовчи чигиртка турлари сони ва зичлиги келтирилган. Ўрганилган маълумотларга асосан чигирткалар кўзачаларидаги тухумлар сони ва массаси ўрганиб анализ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Санжарбек Пахлавонович Усманов, Бахтиёр Исмоилов.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LOCUST SPECIES IN THE FERGANA VALLEY

The article presents the number and density of solitary locust species in the agricultural landscapes of the Ferghana Valley. Based on the studied data, the number and weight of eggs in locust cubes were studied and analyzed

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ЗАРАРЛИ ЧИГИРТКАЛАРИНИНГ ТУР ТАРКИБИ»

УУТ 632.595.727

ФАРГОНА ВОДИЙСИ ЗАРАРЛИ ЧИГИРТКАЛАРИНИНГ ТУР ТАРКИБИ

Санжарбек Пахлавонович Усманов

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти. ^^^^.(PhD), доцент в.б.

Бахтиёр Исмоилов.

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти, магистр https://doi.org/ 10.5281/zenodo.6549356 Аннотация. Мацолада Фаргона водийси агроландшафтларда тарцалган якка холда яшовчи чигиртка турлари сони ва зичлиги келтирилган. Урганилган маълумотларга асосан чигирткалар кузачаларидаги тухумлар сони ва массаси урганиб анализ цилинган.

Калит сузлар: чигирткалар, доминант турлари, тарцалиши, агроценозлар, худудлар кесмида, улчами ва огирлиги.

ВИДЫ САРАНЧОВЫХ В ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ Аннотация. В статье представлена численность и плотность одиночно обитающих видов саранчовых в агроландшафтах Ферганской долины. На основании изученных данных были изучены и проанализированы количество и масса яиц в кубишках саранчи.

Ключевые слова: саранчовые, доминирующие виды, распространение, агроценозы, срез, размеры и масса.

LOCUST SPECIES IN THE FERGANA VALLEY Abstract. The article presents the number and density of solitary locust species in the agricultural landscapes of the Ferghana Valley. Based on the studied data, the number and weight of eggs in locust cubes were studied and analyzed.

Key words: locusts, dominant species, distribution, acrocyanoses, cut, size and weight.

Узбекистан Республикасида таркалган зарарли чигирткаларнинг тур таркибини ва экологиясини урганиш хамда уларга карши кураш чораларини олиб бориш буйича бир канча тадкикот ишлари утказилган булса хам бу борада Фаргона водийси шароитида илмий ишлар анча кам. Кейинги йиллар давомида худудда содир булган узгаришлар, экинлар тизимининг янгидан шаклланиши, водий шароитида чигирткаларнинг зарар келтириш микдорини анча кучайишига олиб келди. Вилоятларда чигирткаларга карши кураш хизматининг ташкил килиниши, хдмда фермер хужаликлари томонидан хам чигирткаларга карши кураш ишларини олиб борилиши, бу хашаротларнинг тур таркиби, уларнинг экологик хусусиятлари тугрисида янги маълумотлар олиш учун тадкикот ишларини олиб боришни такозо этмокда.

Фаргона водийси чигирткалари тур таркибини аниклаш, уларининг таркалиши ва айрим экологик хусусиятларини мониторинг килиш учун 2017-2021 йиллар давомида Андижон вилоятининг Хужаобод, Баликчи, Олтинкул, Булокбоши туманлари, Наманган вилоятининг Поп, Фаргона вилоятининг ^ува, туманларининг худудидан чигиртка турларини намуналари йигилди. Материал йигиш ишлари асосан чигирткаларнинг тулик ривожланиш муддатлари давомида кисман бахор ва куз ойларида ва асосан ёз фаслининг июль ойида утказилди. Ялпи ривожланувчи турларнинг биологик ва экологик хусусиятларини урганиш учун иккита стационар майдон танланди.

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 2

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

1 - расм. ФарFOна водийси чигирткалари мониторинги буйича тадкикот ишлари

утказилган худудлар х,аритаси

Бу стационар майдонларда чигирткаларнинг ривожланиш муддатларини аниклаш давомида доимий кузатиш ишлари олиб борилди. Шунингдек, кушни Республикалардан инвазив турларнинг кириб келишини аниклаш учун Андижон вилоятининг 2 та туманида, Фаргона вилоятининг 2 та туманида, Наманган вилотининг 1 та туманида 2018-2020 йиллар давомида кузатишлар олиб борилди.

Туда хосил киладиган турларнинг табиий учокларини аниклаш учун эса Андижон вилоятининг 7 та, Наманган вилоятининг 4 та, Фаргона вилоятининг 5 та туманлари худудларида улар микдори ва зичлиги, ривожланиш муддатлари урганилди. Туда хосил килмайдиган турларнинг махаллий учокларини аниклаш учун улар таркалиши мукин булган худудлар шароити тахлил килинди. Бунинг учун Фаргона водийси ялпи ер майдони, кишлок хужалиги экинлари экиладиган майдонлар тахлил килиниб, айрим туманлар худудида кишлок хужалиги экинлари экиладиган далалар ва улар атрофида мавжуд чигирткалар купайиши мумкин булган сугориш шахобчалари, автомагистраллар хисобига карашли булган майдонлар микдори аникланди.

Агроценозларда утказилган тажриба маълумотларига кура 26 та чигиртка турлари бошка турларга нисбатан кенг таркалганлиги аникланди. Йигилган намуналар тахлил килинганда, гуза далаларида 16 тур, бугдой майдонларида 10 тур, шолипояда 10 тур, бедапояда 17 тур, маккажухори даласида 8 тур, дон-дуккакли экинларда 9 тур, сабзавот ва полиз экинларида 12 тур, богларда эса 17 тур, чигирткалар таркалган. Аниклаган чигиртка турларидан энг куп таркалган 14 тури зичлиги жихатдан доминант турлар сифатида аникланди. Доминант сифатида аникланган турларнинг асосий кисми туда хосил килмайдиган турлар хисобланади. Уларга Pyrgomorpha bispinosa deserti Mistsh., Лсго1у1т

insibiricus Scop., Calliptamus turanicus Serg.Tarb., Calliptamus barbarus cephalotes Fisch., Duroniella kalmyka (Ad.)., Aiolopus oxianus Uv., Aiolopus thalassinus (F.), Oedaleus decorus (Germ.), Heteracris adspersa (Redt.), Dociostaurus tartarus Uv., Sphingoderus carinatus (Sauss.) турлари булиб, уларнинг тажриба олиб борилган майдонларда зичлиги 10-45 дона/соат эканлиги маълум булди. Жумладан, P.bispinosa deserti Mistsh., A.insibiricus Scop., D.kalmyka (Ad.) каби турларининг экинзорлардаги зичлиги 8-32 дона/соат. Узбекистонда таркалган туда хосил килувчи осиё (Locusta migratoria L), марокаш (Dociostaurus maroccanus Thunb.) ва воха (Calliptamus italicus italicus L.) чигирткаларининг Фаргона водийси худудларида таркалганлиги маълум. Уларнинг экинзорлардаги зичлиги анча баланд булиб, уртача 35-90 дона/соат микдорда булди.Тадкикот ишлари давомида Фаргона водийсида бог ва экинзорларда куп микдорда учрайдиган юкорида келтирилган турларнинг экологик хусусиятлари хам урганилди. Бу турларнинг айримлари, яъни Pyrgomorpha bispinosa deserti Mistsh., Acrotylus insibiricus Scop., Duroniella kalmyka (Ad.) каби турларнинг имаголари бутун вегетация даврида учради. Улар йил давомида 2-3 авлод бериб ривожланди ва асосан дала атрофларидаги сув шахобчалари буйларида, партов ерларда ривожланди , шунинг учун хам экинзорларда уларнинг микдори анча юкори булган.

Якка холда ривожланувчи, яъни туда хосил килмайдиган чигирткаларнинг зарар келтириш имкониятини белгилаб берувчи асосий курсатгичларидан бири, бу уларнинг купайиш потенциали булиб хисобланади. Ялпи ривожланиш хусусиятига эга булган турлар жинсий махсулдорлиги анча юкори булиб, осиё чигирткасининг хар бир кузасида унинг тухумлари микдори 55 - 120 тагача булди ва улар бутун хаёти давомида 5-7 дона кузача холатида тухум куйиши аникланди. Худди шунингдек, марокаш ва воха чигирткаларининг хам биологик потенциали анча юкори булди ва улар катта микдорда хашаротлар галаларини хосил килади. Шунинг учун хам бу турлар хавфли зараркунандалар каторига киритилган. Якка холда яшовчи турлар махсулдорлиги анча паст. Жумладан, Pyrgomorpha bispinosa deserti Mistsh. - 1 та кузачасида 30-54 та, Acrotylus insibiricus Scop.-кузачасида 14-30 та, Duroniella kalmyka (Ad.) -кузачасида 18 тагача , Calliptamus turanicus Serg.Tarb. - кузачасида 35-50 та, Calliptamus barbarus cephalotes -кузачасида 42-50 та, Aiolopus thalassinus (F.) - кузачасида 10-33 та, Oedaleus decorus (Germ.) - кузачасида 21-31 та, Heteracris adspersa (Redt.) - кузачасида 35-53 та, Dociostaurus tartarus Uv. - 1 та кузачасида 18-24 та тухум булади. Шунинг билан бирга якка холда яшовчи чигирткаларнинг биологик потенциалини белгиловчи курсатгичларидан бири булган яъни улар имаголарининг катта кичиклиги (размери) ва биомассаси билан хам ифодаланади. Чигирткалар имагоси ургочи индивидларининг биомассасини таккослаш натижаларига асосан туда хосил килувчи турларнинг бу курсатгичи якка холда яшовчи турлар курсатгичига нисбатан анча юкори эканлиги аникланди. Осиё чигирткаси имагоси ургочи зотларининг биомассаси уртача 2090 мг. марокаш чигирткаси ва воха чигирткалари индивидларининг биомассаси мос равишда 1189 мг. ва 993 мг. булган хода, якка холда учрайдиган турлар биомассаси анча кам эканлигини куришимиз мумкин. Жумладан, бу курсатгич Pyrgomorpha bispinosa(œnuca) deserti тури учун - 269 мг., Acrotylus insibiricus Scop. учун - 265 мг. ва Aiolopus thalassinus (F.) - 298 мг., Oedaleus decorus (Germ.) - 829 мг., Heteracris adspersa (Redt.) - 863 мг.,

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 2

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Dociostaurus tartarus Uv. - 335 мг. булиб, бу курсатгичлар хдшарот турларининг бипотенциалини белгилашда мух,им ахдмиятга эга.

1

17 17

16

12

10 10

8 9

— —

& «/ / -/ / с/ ^ Ж Jr

2-расм. ФарFOна водийси чигиртка турларининг агроценозлар буйича

таксимланиши.

^ишлок хужалик экинлари далаларида таркалган турларнинг асосий ривожланиши учоклари бу дала атрофидаги бегона утлар коплаган уватлар, ташландик майдончалар, сув шахобчалари буйлари булганлиги сабабли туда хосил килмайдиган чигиртка турларининг кенг доирада таркалиши имкониятлари чегараланган. Юкорида келтирилган маълумотларни эътиборга олган холда дала шароитида учрайдиган чигиртка турларини бу экинзорлар учун доимий хавф солиб турувчи тур хисоблаш учун асос йук, лекин улар микдорини назорат килиб туриш зарур.

Фаргона водийси дала экинлари майдонларида аникланган турларнинг хавфли зараркунанда сифатида кайд килиш учун уларнинг дала шароитида учраш зичлигидан ташкари, биологик потенциалларини урганганимизда, юкорида кайд килинган якка холда учрайдиган турлар экинларга иктисодий ахамиятга эга булган микдорда зарар келтиришини аниклаш ва уларга карши махсус кураш чораларини олиб бориш юзасидан бир катор тадкикотлар ва кузатишлар утказишни такоза килиши аникланди. Шунинг билан бирга дала шароитида марокаш, осиё ва воха чигирткаларининг таркалганлиги тугрисидаги маълумотлар бу турларнинг ривожланиш учокларини далалардан узок якинлигини аниклаш ва уларни назорат килиш мухим эканлигини белгилаб беради.

Шундай килиб, Фаргона водийси кишлок хужалик экинлари майдонларида 36 тур чигиртка таркалганлиги аникланди ва уларнинг 14 таси кенг таркалган булиб, улардан далаларда учраган туда хосил килувчи осиё, марокаш ва воха чигирткалари хавфли зараркунанда сифатида кайд килинди ва туда хосил килмайдиган 11 тур чигирткаларнинг дала шароитида учрайдиган турлар сифатида назорат килишга эътибор бериш таклиф килинади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Токгаев Т. Фауна и экология саранчовкх Туркмении. Ашхабад "Илим" 1972

2. Лачининский А.В., Сергеев М.Г., Чильдебаев М.К., Черняховский М.Е., Локвуд Дж.А., Камбулин В.Е., Гаппаров Ф.А., 2002. Саранчовые Казахстана, Средней Азии и сопредельных территорий. США, Ларами.

3. Гаппаров Ф.А., Лачининский, А.В Узбекистон худудларида тугриканотлилар туркумига кирувчи зарарли чигиртка ва чигирткасимонларнинг ривожланиши, ёппасига купайиш сабаблари, замонавий кураш чоралари. Тавсиянома. Ф.А. Гаппаров тахрири остида. Тошкент: "ART LINE GROUP", УзУХКИТИ, 2008 г.

4. Цыпленков Е.П. Методические указания по борьбе с вредными саранчовыми. - М.: Колос, 1979 г

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.