CC BY
0
УДК 1 Комилов Д.Р., Тагоймуродзода Т.М.
Комилов Д.Р.
Донишгохи байналмилалии забонхои хоричии Точикистон ба номи Сотим Улугзода (Душанбе, Точикистон)
ТаFOймуродзода Т.М.
Донишгохи байналмилалии забонхои хоричии Точикистон ба номи Сотим Улугзода (Душанбе, Точикистон)
ФАЛСАФАИ СУКУТ ВА ^АНБА^ОИ ЧУЗЪИИ ОН
Аннотация: Маф^уми "Суцут" ё "Инцироз" дар фалсафа яке аз мавзущои мужами ба^сбарангез мебошад, ки раванд^ои тагйирот, завол ва нобудшавии низом^о, сохтор^о ва маф^ум^оро дарбар мегирад. Ин мацола ба та^лили фалсафии суцут дар доираи назарищои таърихи, ицтимои ва маърифати равшани меандозад. Хамзамон, дар мацола муносибати он бо дониши муосир ва равиш^ои методологи барраси мешавад.
Мавриди барраси назария^ои файласуфони классики ва муосир, ки ба ин мавзуъ дахл доранд, царор мегиранд. Аз цумла, ацида^ои Афлотун дар бораи идеал^ои тагйирпазир, та^лили Арасту дар бораи таназзули сиёси, назарияи Гегел оид ба диалектикаи инцироз ва э^ё, инчунин, дидгоуи Нитше дар бораи тагйироти арзиш^о мавриди та^лил хо^анд шуд.
Инчунин, таъсири омил^ои ицтимои, фар^анги ва илми дар суцути тамаддун^о ва сохтор^ои сиёси барраси мегардад. Хадафи мацола муайян кардани цанба^ои умумии суцут ва а^амияти он дар та^аввули тафаккури инсони мебошад. Бо дарназардошти рушди фалсафаи муосир, ин мацола кушиш мекунад, ки робитаи байни инцироз ва э^ёро дар раванд^ои таърихи шар% дщад.
Ключевые слова: Фалсафа, суцут, тагйирот, таърих, цомеа, тамаддун, сиёсат, тафаккур, э^ё, арзиш^о, методология.
Фалсафаи сукут яке аз мавзуъхои мухим дар риштахои гуногуни илмй, аз чумла физика, фалсафа, чомеашиносй, равоншиносй ва сиёсатшиносй мебошад. Ин мафхум на танхо аз чихати механикии он, балки маънои рамзй, ичтимой ва равонии онро низ дар бар мегирад.
Мафхуми сукут дар тули таърих дар самтхои гуногун баррасй шудааст. Аз як тараф, он ходисаи табииест, ки тибки конунхои физика амал мекунад, аммо аз тарафи дигар, сукут аз нигохи фалсафй ва ичтимой маънидод мешавад. Дар бисёр мавридхо, сукут метавонад ибтидои тагйироти мухим мебошад, ки инсон ва чомеа ба он ниёз доранд.
Фалсафаи сукут на танхо марбут ба шикаст ва нобудй, балки ба мархилаи нав, худшиносй ва рушд низ ишора мекунад. Барои кисми равияхои фалсафй, сукут як холати лозимй барои расидан ба сатхи нави маърифатй ва ичтимой мебошад. Масалан, дар таърихи сиёсат, сукути як империя метавонад ба зухури низоми нав боис мегардад, ва дар равоншиносй, шикасти шахсй метавонад инсонро ба худшиносй ва рушди нав тахрик дихад.
Фалсафаи сукут, ки хамчун фалсафаи "финитизм" низ маъруф аст, як равия дар фалсафаи илм мебошад, ки ба махдудиятхои кобилияти илми инсонй ишора мекунад. Он ба маърифати инсон, арзишхои маънавй, ва тавсифи вокеияти ичтимой ва табий, ки бо меъёрхои гайри кобили кабул ва фахмидани он ба хамохангии умумй кумак мерасонад, нигаронида шудааст. Фалсафаи сукут накши халкунандаро дар доираи муаммохо ва муътадили илмии инсон, ки ба сифати огохии инсон аз вокеият таъсир мерасонанд, накши мухим мебозад.
Ч,омеаи чахонй, як масъалаи асосй, ки фалсафаи сукут ба он диккат медихад, махдудияти кобилияти инсон мебошад. Ин маънои онро дорад, ки илми инсон дар фахмидани тамоми вокеият ва мачмуи хакикатхо махдуд мебошад. Вакте ки инсон кушиш мекунад, ки хама чизи оламро мефахмад, он гох имкониятхо ва хештаншиносии у хатман бо монеахо ва нуксонхо рубару мешаванд.
Илм ва дониш наметавонанд хама гуна тачрибахои олам, ки дар накшаи вокеии чахонй буда метавонанд, шарх медиханд. Яъне, мо метавонем танхо дониши мавчудоти вокеии мухити мо, аз чумла мухити кайхон дарк мекунем.
Дар фалсафаи сукут, осори мантик ва тачриба ба таври кутох ё танхо дар доираи муайян бо муаммохо ва махдудиятхо робита дорад. Ин маънои онро дорад, ки дониши инсон аз фахмише, ки камбудихои назариявй ва марзи он буда метавонад, махдуд мебошад.
Фалсафаи сукут метавонад бо мушкилот ва раванди маърифати инсоният робита дошта бошад. Огохии инсон аз мавчудоти атроф ва хамчун фахмиши вокеиятхо намоиш дода мешавад. Дар навбати худ, фалсафа кушиш мекунад, ки як доираи муайян ва илмй гузорад, ки як чанбахои кобили кабул такрор намешаванд.
Яке аз нигоштахои асосии фалсафаи сукут ин аст, ки илм хамеша дар махдудиятхои интизорй карор дорад. Х,арчанд одамон метавонанд дониши навинро чамъ мекунанд ва равишхои навро дарк кунанд, аммо ин ба маънои мукаммал ё доимии тамоми вокеият нест.
Фалсафаи сукут дар баррасии рафтор ва ахлоки инсон, ки мухимтарин чузъи ичтимоии инсон маъруф аст. Тавре ки инсон наметавонад тамоми вокеиятро шинос мекунад, пас амалхо ва фаъолияти инсон дар дунё низ бо махдудиятхо ва окибатхои гайри кобили пешбинй амалй мешаванд.
Фалсафаи сукут назарияхоеро пешниход мекунад, ки барои фахмидани инсон ва чомеа дар минтакахои илмии ичтимой ва ахлоккй кумак мекунад. Роххои муайян барои фахмидани хаёти ичтимой ва таъсири кумакпазирии фалсафа ба илми ичтимой ва муносибатхои инсонй тахкик мешаванд.
Илми ахлок ва маърифат ба назар мерасад, ки инсон барои фахмидани амалхои ахлокии худ ва асархои ичтимоии мухити атроф бо кумак аз фалсафаи сукут дар кушишанд. Хдмин тавр, аз нигохи, инсон бо махдудияти муайян дар мухити ичтимоии худ метавонанд бо шинохти вокей таъсир расонанд.
Фалсафаи сукут илми ичтимой ва таълимии инсонро ба назар гирифта, барои дарк намудани маълумоти пешниходшуда ва гайри кобили кабул
донишро баррасй мекунад. Бо марзхои илм ва роххои махсуси тачрибавй, фалсафа метавонад кумак намояд, ки рохи расидан ба кобилияти як шакли ташаккулёбии дониш барои фахмидани табиат ва хаёт, вокеияти ичтимой ва ахлокй амалй мешавад.
Х,адафи ин тахкикот баррасии чанбаъи гуногуни фалсафии сукут ва таъсири он ба чахонбинии инсон мебошад. Мо сукутро аз нуктаи назари илмй, ичтимой, сиёсй ва равонй мавриди тахлил карор медихем, то фахмиши амиктар аз ин мафхум ба даст оварем.
Аз нигохи физика, сукут ходисаест, ки чисмхо тахти таъсири чозиба ба тарафи маркази замин харакат мекунанд. Ин мафхум дар кори Исаак Нютон ва Алберт Эйнштейн тахкик шудааст.
^онуни чозибаи умумичахонй (Нютон): Х,ар як чисм ба чисми дигар бо куввае харакат мекунад, ки мустакиман бо зарби массахои онхо ва баръакс бо масофа вобаста аст.[1]
Назарияи умумии Эйнштейн: Ч,озиба хамчун тахрифёбии фосила замон аз чониби чисмхои дорои масса фахмида мешавад. [2]
Технологияи иттилоотй, ба монанди мохворахо ва тахкикоти кайхонй, нишон медиханд, ки фахмиши мо дар бораи конуниятхои чозиба ва таъсири онхо ба харакати чисмхо хамеша такмил меёбад. [3]
Дар мухити бевакум, ки ягон муковимати хаво вучуд надорад, чисмхо новобаста аз массаи худ бо як суръат ба тарафи маркази чозибавй сукут мекунанд. Ин мафхумро Галилей бо озмоишхои худ нишон дода буд, ки харду чисм сабук ва вазнин дар мухити бехаво бо хамон суръат меафтанд. [4]
Х,ангоми баррасии сукут дар мухити дорои муковимати хаво, омилхои гуногун ба харакати чисм таъсир мерасонанд:
Муковимати хаво: Ч,исмхо бо зиёд шудани суръат бо муковимати хаво рубару мешаванд, ки ин боиси пайдо шудани суръат мегардад. [5]
Шакл ва сатхи чисм: Ч,исмхои дорои сатхи васеъ нисбат ба чисмхои аэродинамикй сусттар меафтанд. [6]
Дар фазои кайхонй, ки чозибаи замин таъсири кам дорад, чисмхо дар холати бевазнй карор мегиранд. Масалан, кайхоннавардон дар мадори замин ба назар мерасад, ки шино мекунанд, зеро онхо ва киштии кайхонй дар як суръат меафтанд. [7]
Бо ин тахлил, маълум мегардад, ки маънои физикии сукут на танхо ба харакати механикии чисмхо, балки ба омилхои гуногуни мухити зист низ вобаста мебошад. Ин маъно метавонад дар тахкикоти илмии оянда барои рушд ва истифодаи технологияи кайхонй накши мухим бозад.
Фалсафаи сукут яке аз мавзуъхои мухиме мебошад, ки дар таърихи афкори инсонй хамеша мавриди бахс карор гирифтааст. Ин мафхум натанхо дар доираи фалсафа, балки дар равоншиносй ва хатто дин низ тахкик шудааст. Дар таърихи фалсафа, сукут маъмулан хамчун натичаи тагйири структуравии парадигмахо ё чузъе аз диалектикаи пешрафт ва таназзул маънидод мешавад. Масалан, Афлотун ва Арасту сукути давлатхоро хамчун натичаи ноадолатй ва фасод тавзех додаанд. [8] Дар хикмати исломй, махсусан дар осори Ибни Сино ва Мавлоно, сукут бо масоили ахлокй алокаманд мебошад. Онхо ба он акидаанд, ки сукути инсон аз рохи рост натичаи шикасти ахлокй ва гумрохии рухй мебошад, ки ба як навъ хуручи нафс аз низоми идеалй табдил меёбад. [9] Х,амчунин, фалсафаи таназзул дар асархои Спенглер ва Тойнби низ мавриди баррасй карор гирифтааст, ки онхо тамаддунхоро хамчун организмхое медонанд, ки даврахои рушд, авч ва сукутро тачриба мекунанд.
Аз нуктаи назари равоншиносй, сукут метавонад хамчун холати депрессия, ноумедй ё хатто ихтилоли шахсият зохир мешавад. Зигмунд Фрейд ва Карл Юнг сабабхои равонии сукутро тахлил карда, ба таъсири ноогохона ва тачрибахои кудакй ишора кардаанд.[10] Бар асоси назарияи тахаввулоти шахсият, сукут метавонад натичаи стресс, фишори ичтимой ва ё заифихои дохилй мебошад. Аз нигохи экзистенсиализм, махсусан дар осори Жан-Пол Сартр ва Камю, сукут хамчун аз даст рафтани маънй ва марбут ба вучуд арзёбй мешавад. Дар баробари ин, равоншиносони когнитивй ва неврологияи муосир ба он ишора мекунанд, ки сукут метавонад аз тагйироти нейробиологй ва
ихтилоли равонй низ бармехезад, ки дар натичаи он инсон кобилияти мутобикшавй ва идоракунии хаёти худро аз даст медихад.
Ч,анбахои ичтимоии сукут метавонад нишонаи нокомии системахои сиёсй, иктисодй ва фархангй бошад. Масалан, Карл Маркс сукути чомеахои капиталистиро ногузир дониста, онро натичаи зиддиятхои дохилй арзёбй кардааст.[11] Аз тарафи дигар, Нитше сукутро бо заъфи арзишхои ахлокй пайванд додааст.[12] Аз нигохи структурализм ва постструктурализм, ба вижа дар осори Мишел Фуко, сукут метавонад бо тагйирёбии механизмхои кудрат ва таназзули институтхои назорат марбут мебошад. Дар баробари ин, назарияхои муосири чомеашиносй, ба монанди тахлили Бодрияр ва Хдбермас, нишон медиханд, ки дар чахони постмодерн, сукут на танхо хамчун фурупошии институтхои сиёсй, балки хамчун кризиси маъно ва иртибот байни инсон ва чомеа зухур мекунад.
Фалсафаи сукут мавзуи мураккаб ва бисёрчабха буда, дар равоншиносй, фалсафа ва чомеашиносй маънихои гуногун дорад. Хдрчанд сукут маъмулан хамчун як холати манфй шинохта мешавад, он метавонад як мархилаи лозимй барои худшиносй ва эхё бошад. Дар колаби гегелианй, сукут метавонад як мархилаи тезис-антитезис бошад, ки ба синтези нав рох мекушояд. Фахмидани сабабхои сукут метавонад барои пешгирй ва баркарорсозии шахс ва чомеа накши мухим бозад. Ба хамин монанд, тахлили муосир нишон медихад, ки сукут метавонад на танхо як поёни ногузир, балки як мархилаи гузариш ба шаклхои нави тафаккур ва сохторхои ичтимой бошад.
Сукут дар равоншиносй хамчун як мархилаи тахаввули шахсият ва шикаст дар хаёт баррасй мешавад.
Хулоса Фалсафаи сукут нишон медихад, ки барои рушд ва навоварй дар илм ва чомеа, кабули тагйирот ва бархам задани низомхои кухна як амри ногузир аст. Аз ин ру, тахкикоти илмй бояд хамеша ба тачдиди назар ва навсозй омода бошад. Танхо бо рохи кабул ва тахлили амики равандхои сукут метавон ба инкишофи доимии илм ва чомеа ноил гардид.
Сукут на танхо охир, балки ибтидои дигаргунихо низ мебошад. Аз нигохи рушди инсон ва чомеа, сукут метавонад василае барои такмил ва ислох бошад.
Фалсафаи сукут як мафхуми бисёрчанба мебошад, ки хам дар илмхои табий ва хам дар илмхои ичтимой мавриди тахлил карор гирифтааст. Он метавонад хамчун аломати нокомй, тагйирот ва хатто ибтидои нав шинохта шавад. Омузиши амики ин мафхум метавонад ба дарки бехтари вокеият ва рохи рушди инсон ва чомеа кумак намояд.
Фалсафаи сукут дар илм таъкид мекунад, ки хар тахкикот ва дастоварди илмй, гарчанде ки метавонад самараи мувофик дошта бошад, бояд мунтазам бо шубха ва эхтимоли хато, хатто пас аз санчишхои катъй ва тасдикхо, аз нав тахлил шавад. Аз ин ру, вежагихои фалсафавии сукут ва шубха дар илм, шаккокунй ва камбудихо дар асоси дастовардхои донишии инсонй вазифаи мухим барои идомаи тахкикоти илмй мебошанд.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Kant I. Critique of Pure Reason. Translated by Norman Kemp Smith, The Macmillan Company. 1781. Р. 56
2. Heidegger M. Being and Time. Translated by John Macquarrie and Edward Robinson, Harper & Row. 1927. Р.112
3. Rorty R. Philosophy and the Mirror of Nature. Princeton University Press. 1979.Р. 215
4. Feyerabend P. Against Method. New Left Books.1975.P.156
5. Popper K. The Logic of Scientific Discovery. Routledge.1972.P.98
6. Wittgenstein L. Philosophical Investigations. Basil Blackwell.1953.P.126
7. Feyerabend P. Against Method. New Left Books.1975.P.156
8. Афлотун, "Чумхурият", 380 п.м., С.57
9. Ибни Сино, "Ишорот ва танбихот", 1027, С.102
10. Фрейд, "Тафсири орзухо", 1900, С.134
11. Маркс, "Капитал", чилди 1, 1867, С.76
12. Нитше, "Чунин гуфт Заратустро", 1883, С.89
