CC BY
47
¡mtîyaz SAHiBi | Proprietor Burhan ÇAGLAR
SORUMLU YaZI i$LERi MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN
S
-a
Osmanli ara§tirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) ne§redilen, agik eri§imli, gift kör hakem sistemli akademik dergi
Double-blind peer-reviewed open-access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^
S 8
SAYI | ISSUE 3 • NiSAN | APRIL 2022
a
£
iRTiBAT | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi
Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113, Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050 Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15
Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim • kadim.sakarya.edu.tr E-posta | E-mail • kadim@sakarya.edu.tr
Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN
Baski | Printed by
MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi
Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul
Basim TaRiHi | Print Date • NiSAN | April 2022 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge
Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 (CC BY-NC) Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel ara§tirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel payla§imini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm içerigine aninda Libre açik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görü|lerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görü§lerini yansitmazlar.
Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 (CC BY-NC) International License. Kadim provides immediate Libre open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.
Dergi Park
Edïtôr Editor-in-Chief
Mïsafïr Edïtôr Guest Editor
Yayin Kurulü Editorial Board
Yazim ve Dïl EdïtôrlerI Writing and Language Editors
Tûrkçe Dïl EdïtôrC Turkish Language Editor
Ingïlïzce Dïl EdïtôrlerI English Language Editors
Mïzanpaj EdïtôrC Layout Editor
Sosyal Medya EdïtôrC Social Media Editor
Yayin SekreterI Secretariat
Arif BÎLGÎN | Prof. Dr., Sakarya Oniversitesi
Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi
Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Oniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi Ömerül Faruk BÔLÛKBA§I | Doç. Dr., Marmara Oniversitesi Kerim ilker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ögr. Oyesi, Sakarya Oniversitesi M. Talha ÇiÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi Filiz DIGIROGLU | Doç. Dr., Marmara Oniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ögr. Oyesi, Karadeniz Teknik Oniversitesi Kenan YILDIZ | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi
Ömer Faruk CAN | Sakarya Oniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Oniversitesi Burak ÇITIR | Sakarya Oniversitesi Mehmet KERiM | Sakarya Oniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Oniversitesi
Sedat KOCABEY | Sakarya Oniversitesi
Bü§ranur KOCAER | Sakarya Oniversitesi
Muhammed Emir TULUM | Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi
Didar Ay§e AKBULUT | Marmara Oniversitesi irem GÛNDÛZ-POLAT | Sakarya Oniversitesi Hâcer KILIÇASLAN | Sakarya Oniversitesi
Hasan Hüseyin CAN | islâm Araçtirmalari Merkezi (iSAM)
Bü§ranur BEKMAN | Sakarya Oniversitesi
Yusuf islam YILMAZ | Sivas Cumhuriyet Oniversitesi
U&etvrvi,
Evrensel Bir Osmanli Tarihçiligi Mücadelesi Veren Rifa'at Ali Abou-El-Haj'in
Ardindan
in memory of one who strived for a universal ottoman history: rifa'at ali abou-el-haj
KASIM KOPUZ*
Egitimi ve Kariyeri
933 Filistin dogumlu Osmanli tarihçisi Profesör Rifa'at Ali Abou-El-Haj 13 Mart 1 2022'de New York'ta hayata gözlerini yumdu, ruhu çad olsun! Osmanlinin 17. ve 18. yüzyillarini bir çôkûç dönemi olarak degil, sosyal ve yapisal bir dönü^üm dönemi olarak ele al-masiyla son yarim asirda Osmanli tarihçiliginde dönü^türücü etki yapan önemli bir Osmanli tarihçisi idi. paradigmasini esas alan çaliçmalardan farkli olarak merkezine, tarihsel dil
namiklerin dogurdugu yapisal degiçim süreçlerini aldi ve Osmanliyi sosyal oluçumlar üzerin-den inceledi. Yaptigi özgün çaliçmalarla modern öncesi Osmanli Devleti'ni daha iyi anlamami-za kayda deger katkilarda bulundu. Osmanli çaliçmalarinda sik sik sik karçilaçilan anakronist, ulusalci genellemeleri eleçtirmesiyle birlikte oryantalist ve Avrupa merkezci teorik yaklaçim-lara getirdigi kritikler, hocanin tarihçilik alaninda Osmanli çaliçmalarini açan daha geniç bir akademik çevrede etkili olmasini sagladi.
Abou-El-Haj, üniversite egitimini 1952-1956 yillari arasinda, Washington and Lee (W&L) Üniversitesi tarih bölümünde, Avrupa Tarihi ve Avrupa Felsefesi kürsülerinde aldi. Üniversite egitimi sirasinda ayrica ögrencilere akademik rehberlik (mentörlük) yaparak üniversite tarafindan "en iyi rehber" ünvaniyla ödüllendirildi. Lisansüstü çaliçmalarini ise 1956-1962 yillari arasinda Princeton Üniversitesi §arkiyat Çaliçmalari ve Tarih bölümünde Yakin Dogu, Modern Avrupa ve Modern Rusya alanlarinda tamamladi ve 1963'te Osmanli Tarihi alanindaki "The Reisülküttab and Ottoman Diplomacy at Karlowitz"1 isimli teziyle doktor unvanini kazandi. Bu çaliçma sürecinde (1960-1961) arçiv araçtirmalari için Istanbul'da bulundu.2
l^P' ATIF | CITATION
Kopuz, Kasim. "Evrensel bir Osmanli Tarihçiligi Mücadelesi Veren Rifa'at Ali Abou-El-Haj'in Ardindan". Kadim 3 (Nisan 2022), 257-261. doi.org/10.54462/kadim.1099107
......................................................................................p
t
* Dr. Ogr. Uyesi, Marmara Universitesi, Fen-Edebiyat Fakultesi, Tarih Bolumu, kkopuz@gmail.com, ORCID: -0000-0001-5329-4485. 5
1 Rifa'at Ali Abou-El-Haj, The Reisulkuttab and Ottoman Diplomacy at Karlowitz [Reisulkuttab ve Karlofça'da Osmanli Diplomasisi] (Princeton: Princeton University, Doktora Tezi, 1963).
2 Rifa'at Ali Abou-El-Haj, The Reisulkuttab, iii. _
Vefeyât | Obituary kasim kopuz
Hocaligi
1962'de New York Canton'da St. Lawrence Universitesi'nde asistan profesör olarak gëreve baçladi ve 1964 yilina kadar burada çaliçti. Daha sonra Kaliforniya Eyalet Universitesi Long Beach Kampüsü ögretim kadrosuna katildi ve 1964-1996 yillari arasinda tam 31 yil 5 ay, Avrupa ve Yakin Dogu tarihi, tarih metodolojisi, psiko-tarih alanlarinda dersler ve Avrupa tarihi üzerine lisansüstü seminerler verdi. Ayni zamanda akademik olarak ilgi duydugu alanlarda birçok derse dinleyici olarak katilmak suretiyle ögrencilige de devam etti. Örnegin 1970-1980 yillarinda Kaliforniya Universitesi Los Angeles Tip Fakültesi'nde Analitik Psikoloji alaninda Roger Gould'un derslerine dinleyici (auditor) olarak katildi.3 1987-1997 arasinda Teorik ve Karçilaçtirmali Tarih Merkezi'nde (Center for Theory and Comperative History) seminerlere katildi. Abou-El-Haj 1992 yilindan itibaren Binghamton Universitesi (New York Eyalet Universitesi Binghamton Kampüsü) tarih bölümü kadrosuna geçti ve burada tam 22 yil 9 ay ögretim üyeligi yapti . 2014 yilinda emekli oldu. Binghamton Universitesi'nde Osmanli tarihi, karçilaçtirmali tarih, açagidan yukariya dogru tarihçilik, modern devletin oluçumu, Arapça ve Osmanlica birincil kaynaklarin tarihsel olarak yorum-lanmasi ve lisansüstü seminer dersleri olmak üzere çok yönlü tarih dersleri verdi. Resmi olarak daniçmani olmadigi halde çok sayida doktora ögrencisinin çaliçmasiyla yakindan ilgilendi ve üst düzey donanim kazanmalari için akademik destek vererek çaliçmalarin seyrini etkiledi. 1970 ile 2014 yillari arasinda 25'i tarih, 7'si sanat tarihi, 4'ü yakin dogu tarihi, 4 sosyoloji, 3'ü PIC (felsefe, yorum ve kültür) ve i'i siyaset biliminde olmak üzere, 44 doktora çaliçmasina resmi ya da gayri resmi daniçmanlik yapti. Hocanin ögrencileri doktoralarini Binghamton Universitesi baçta olmak üzere, Princeton Universitesi, Kaliforniya Eyalet Universitesi (Long Beach Kampüsü), Yale Universitesi, Seattle Washington Universitesi, Harvard Universitesi ve Claremont Universitesi olmak üzere 7 ayri üniversitede tamamladi. Resmi akademik görev ve çaliçmalarinin yani sira hoca, sosyoloji baçta olmak üzere çejitli alanlardan profesörler ve lisansüstü ögrencilerin katilimiyla farkli tarih konularinda birçok akademik okuma gruplari oluçturmuç, tartiçma ve müzakere toplantilari düzenlemi^tir. Ögrencilerinin akademik çaliçmalarina yol göstermesi ve onlarin donanimlarini daha sofistike bir yetkinlige kavuçturmaktaki yardimlarindan dolayi hocaya 2017'de Ortadogu çaliçmalari alaninda en büyük profesyonel akademik organizasyon olan Middle East Studies Association (MESA) tarafindan "MESA Mentörlük Ödülü" verilmiçtir.4
Dostlugu
Benim hocayla taniçmam 1995-96 ögretim yili bahar döneminde Binghamton Universitesi Tarih bölümünde "Modern Devletin Oluçumu" bajligi altinda verdigi dersini almam ile baçladi. Ilk derste hoca herkesten kisa bir özgeçmiç yazip kendisine iletmesini istedi. Yanli§ hatirlamiyorsam derste yedi veya sekiz lisansüstü ögrenciydik. Çahsen tarihe sosyal bilimler
3 Buradan elde ettigi kavramsal kazanimlarini kullanarak Osmanli tarihinde "The Narcissism of Mustafa II (1695-1703): A Psychohistorical Study," Studia lslamica 40 (1974), 115-131 makalesini yazmi^tir.
4 Donald Quataert yazdigi armagan yazisinda Abou-El-Haj'in Osmanli tarihçiliginde ûç alanda önemli katkilarinin oldugunu ve bunlardan biri olarak hocanin mentörlügünü zikretmi^tir. Hakim Paradigmalarin Ötesinde: Rifa'at Abou-El-
__Haja Armagan, der. Donald Quataert - Baki Tezcan, çev. Aytek Sever (Ankara: Tan Kitabevi Yayinlari, 2012).
U&etvrv*.
formasyonuyla yaklajma konusunda hala kavramsal donanima sahip olmadigimi düjünerek, dersi almakta emin degildim. Karar verme sürecinde kendisine danijtigimda tejvik edici bir jekilde dersi almami tavsiye etti. Sonralari gerekli ders kredilerimi doldurmuj olmama ragmen verdigi her yeni dersi almamda israrci oldu. Derslerinde müzakereler hararetli ge^erdi; hoca daima tejvik edici olurdu. Aldigim ilk dersinde herkesin bir sunum yapmasi gerekiyordu ve hoca bana, "Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries'5 bajlikli kitabini özetleyip sunma ödevi verdi. Zamanim gelince sunumu yaptim ancak istedigim canlilikta bir sunum olmamijti. I^imden "Ben neden bu dersi aldim?" diyerek kendimi sorgular bir halde iken dersin sonunda hoca yanima geldi ve ellerini omzuma koyarak, Türk^e, "Tejekkür ederim." diyerek tejvik edici sözler söyledi. Hocanin bu sicak yaklajimi benim i^in tüm akademik hayatim boyunca bütün canliligi ile hatirladigim unutulmaz bir cesaret kaynagi idi. Hoca daha sonra doktora i^in resmi danijma-nim oldu ve uzun süren alan belirleme mücadelesi sonunda ^alijacagim konuda karar kildik. 2012'de yeterlilik sinavini vererek ^alijmaya bajladim ancak 2014'te hoca emekli oldugunda tez ^alijmalarimi bölümümüze gelen Kent Schull Hoca gözetiminde bitirdim.
Dönemin bajinda dersin izlencesi üzerinde konujur ve nasil ijleyecegini anlatirdi. Dönem i^erisinde, ders esnasinda, tartijma ve müzakerelerin seyrine göre izlencede degijiklikler yapardi. Hoca derslerini anlatici jeklinde ijlemezdi. Aslinda hoca derslerde ^ok az konujur, ^ogunlukla soru sorardi. Okumalar üzerinden sordugu sorulara ögrencilerinin verdigi cevaplar üzerinden konuyu genijletir/derinlejtirirdi. Bu sorular etrafinda konu, farkli yönle-riyle ele alinmij olurdu. Derste konu hakkinda yazan farkli tarih^ilerin ^alijmalari ele alinir ve muhtelif analizler degerlendirilirdi. Hocanin argümanlari ve analiz ^er^evesi sosyal, siyasi ve kültürel gü^lerin ortaya ^ikiji ve bu gü^lerin tarihsel süre^leri yeniden belirleyip düzenle-mesi esasi üzerine kuruluydu. Osmanli üzerine yaptigi ^alijmalarda hocanin ana argümani ju idi: 17. yüzyildan bajlayarak Osmanli'da olujan sosyal ve ekonomik degijimlerin ortaya ^ikardigi yeni toplumsal gü^ler, devletin dogasinin degijmesine ve yeni bir "gü^ler dengesi" kurulmasina yol a^mijti.
Derslerinde Osmanli toplumunu diger toplumlarla karjilajtirmali olarak tahlil etmeye özen gösterirdi. Endüstri ^agini Bati'ya has ^izgisel ve izole bir süre^ olarak görmek yerine, Bati-diji toplumlarda "proto-industrialism" diye kavramsallajtirilan ejzamanli süre^ler yajandigi kanaatindeydi ve Bati-diji toplumsal süre^ler hocanin ilgilendigi konulardan biriydi. Farkli toplumlarin yajadiklari degijimlerin karjilajtirilabilir jekilde ele alinmasi gerektigine inanir ve bu tip karjilajtirmalarin önemini vurgulardi. Bu baglamda en rahatsiz oldugu jey, Osmanli toplumunun Oryantalist bakij a^isiyla, degijmez özcü yaklajimlarla kategorize edilmesi ve toplumun donuk bir yapi olarak ele alinmasiydi. Osmanliyi anlatirken dünya tarihi i^erisinde ve büyük sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel degijim dinamikleri ^er^evesinde analiz etmeyi her zaman öne ^ikarir ve bu baglamda itiraz veya kabullerini ortaya koyar idi. Hocanin dersleri yogun ge^erdi. Müzakere ve yogun analizlerle ü^ saat süren derslerden, zihnimizde derin sorularla ^ikardik. Qogu zaman derste bajlayan bir müzakere bitmez ve hocanin ofisine kadar bir ^eyrek saat daha yürüyerek devam ederdi.
5 Rifa'at 'Ali Abou-El-Haj, Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries (New York:
Syracuse University Press, 2005); a.mlf., Modern Devletin Dogasi: 16. Yüzyildan 18. Yüzyila Osmanli Imparatorlugu, 2. baski,
^ev. Oktay Özel - Canan §ahin (Ankara: imge Kitabevi, 2018)
Vefeyat | Obituary kasim kopuz
Hocanin ofisi, kampüsün tabiatla buiu^tugu en mütevazi binalarindan biri olan College-in-the-wood isimli binadaydi. Benim hocayla en verimli bulu^malarim bu ofiste ge^mi^tir. Meselelerin masaya yatirilip tarti^ildigi, ^ali^ma konulari hakkinda kararlar verilen, bazen kizgin tonda da olsa olduk^a saygili ve anlayi^li bir ortamda kavramsal bogu^malarin yapildigi bir ofis idi burasi. Hocanin ofisindeki kara tahta, her zaman belli yazi ve ^izimlerle dolu olurdu. En ^ok gördügüm ^izimde üst üste iki dalgali ^izgi paralel olarak soldan saga uzanirdi. Ortadan tarihi degi^imleri ifade eden ve iki ?izgiyi dalgali bir yay gibi birbirine baglayan ini§ ve ^iki^lari gösteren bir ^izgi ge^erdi. Üst ^izgi kavramlari ve dü^ünceleri, alt ^izgi ise fertlerin ve topluluklarin günlük hayatini ifade ediyordu. Ortadaki ^izgi ise insanin bulundugu top-luluklar i^erisinde kavram ve dü^ünceleri her neslin kendi dinamikleri i^erisinde yeniden hayata ge^irmesini temsil ediyordu. Tarih hoca i^in, donmuj yapilardan müte^ekkil degildi, daima degi^en bir süre^ler bütünü olarak insanlarin eylemlerini ortaya koydugu bir hareket sahasi idi. Hoca topluma, süregiden ve daima degi^en bir olu^umlar bütünü olarak bakardi.
Bir gün ofisinde girdigimde tahtanin ortasinda devamli gördügüm ^izimin yerine Arap^a olarak "Ve inneke le'ala hulukin 'azim"6 ayeti kerimesi yaziyordu. Bu ayet uzun zaman orada durdu. Hocayla ofisinde derslerde i^ledigimiz konular ve Osmanli ^ali^malarim üzerinden ko-nu^urduk. Ancak akademik ^ali^malarim yaninda ben Binghamton Müslüman Toplulugu'na imamlik hizmetleri verdigim i^in teolojik konular da bazen gündeme gelirdi. Bu ayet de degerler ve toplumsal olarak onlarin yeniden hayata ge^irilmesi baglaminda üzerinde konuj-tugumuz konulardan biriydi. Bir keresinde ben tarihte sürekliligin ne kadar baskin olduguna bir örnek vermek amaciyla hocaya normatif bir deger ifade eden örnek bir hükmün tarihte sürekli var oldugunu ileri sürmü^tüm. Büyük bir insan toplulugunun asirlar boyunca ayni deger ve ayni temel kavramlari nesilden nesile aktardiklarini, böylece bu degerler bütününü toplumsal olarak da ortaya koyduklarini, dolayisiyla tarih^i olarak bizim burada bu kavramsal sürekliligi görebildigimizi söylemi^ idim. Hoca, "Tarih^i bunu görebilir ama yapmasi gereken herhangi bir sözü, insanlarin hangi sosyal süre^lerde ve hangi anlamlarla kullandiklarini ve aslinda nasil yeniden ürettiklerini analiz edebilmek ve ortaya koymaktir." diye cevap vermi^ti. Mesela anti-kolonyal hareketlerin ortaya ^iktigi süre^te ileri sürülen dini kavramlarin aslinda anti-emperyal yeni anlamlar i^erdigini de tarih^inin görmesi gerektigini vurgulami^ti.
Istanbul Ziyareti:"Sefer 2018"
Hocayi 2018'de Istanbul §ehir Üniversitesi yillik konu^malar serisi i^in davet ettigi-mizde severek kabul etmi^ti. Bu ziyaretinde Istanbul §ehir Üniversitesi, Bilim Sanat Vakfi ve Bogazi^i Üniversitesi olmak üzere ü^ ayri yerde konu^ma yapmi^ti. Konu^malarinda hocanin üzerinde israrla durdugu konulardan biri, emekli olduktan sonra kültürel degerler baglaminda kendisini yeniden degerlendirdigi ve kefettigi oldu. Bu kigisel i^erik hakkinda, bunun sira di^i bir sunum olabilecegini söyleyerek dinleyicileri uyarmi^ti. Istanbul'da yaptigi konu^malarda hayati boyunca ortaya koydugu duru^unu akademik kazanimlarindan daha ^ok annesinden aldigi temel degerler üzerinde bina ettigini ifade etmi^, özellikle son birka^ senedir bunu net bir ^ekilde hissettigini zikretmi^ti. Son yillarindaki ikili yazi^ma ve
_ 6 "Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin". el-Kalem, 68/4.
görü^melerimizde de sik sik vurguladigi hususlardan biri kültürel degerlerini annesinden tevarüs ettigi ve bu degerlerin onun dünyaya baki^ini olu^turdugu idi.
Çehir Üniversitesi'nde ana konu^masinin moderatörlügünü yaptigim için kendisini takdim etmeden önce benden özellikle konu^manin "samimi bir sefer" olarak takdim edilme-sini istemi^ti. Öyle de yaptim. Istanbul konu^malarini hoca "Sefer 2018" diye tanimlami^ti. ístanbul'a yaptigi bu seyahatte kendisini hiç olmadigi kadar evinde hissettigini seyahatten sonra birçok kez bana ve yaziçtigi diger talebelerine ifade etmi^ti. Yine bu ziyareti sirasinda yaptigi bir konu^mada merhum Halil înalcik Hoca'yla olan bir anisindan söz etmi§, 1980'de Viyana'da bir konferans sonrasi Halil înalcik Hoca'nin, elini omuzuna atip ona "îslâm'in gücü" (Kuvvet-i islâm) diyerek yakinlik gösterdigini anlatmi^ti. Özel yazi^malarimizdan yola çikarak §unu rahatça söyleyebilirim ki hoca son yillarinda, çocuklugunda annesinden aldigi degerler üzerinden kendini yeniden kefetmi^ ve ontolojik düzlemde yeniden ko-numlandirmi^ti. го Nisan 2021'de bana yazdigi e-maili kendisini §u §ekilde tanimlayarak sonlandirmi^ti: "Seni daima seven, islâm dininde karde^in Rifa'at." Hocamizi derin hürmet ve muhabbetle anar, ruhuna Allah'tan sonsuz rahmetler dilerim.
Fotograf i : Rifa'at Ali Abou-El-Haj istanbul §ehir Üniversitesi'ndeki konu^masi öncesi ögrencileri ile (Nisan 2018)
