CC BY
7
ПЕДАГАГ1ЧНЫЯ НАВУК1
93
УДК 37(476)(091) «18»
В. Г. Лшская
Магiстрант кафедры педагогш i псiхалогii, УА «Мазырсш дзяржауны педагапчны ушвератэт iмя I. П. Шамяшна», г. Мазыр, Рэспублша Беларусь Навуковы шраушк: Болбас Валерый Сяргеевiч, доктар педагагiчных навук, прафесар
ЭТЫКА-ПЕДАГАГ1ЧНАЯ ДУМКА БЕЛАРУС1 ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ XIX ст.
У артыкуле разглядаецца этыка-педагаггчная думка БеларусI першай паловы XIX ст., на фармграванне якой вызначальны уплыу аказалг ¡дэ1 прадстаунжоу фшасофскай думк1 эпох! Асветтцтва. Адзначаецца, што у цэнтры увагг этыка-педагаг1чнай думт Беларуа дадзенага перыяду знаходзщца праблема выхавання чалавека, здольнага садзейтчаць удасканаленню грамадства I духоунаму, маральнаму прагрэсу усяго чалавецтва. Падкрэсл1ваецца, што у этыка-педагаг/чных поглядах асветткау таго часу маральны 1дэал чалавека набывае новыя рысы - высокаадукаванага, высокамаральнага, працавтай асобы, грамадзянта, патрыёта, як садзейтчае сваёй дзейнасцю развщцю грамадства I дзяржавы.
Ключавыя словы: этыка-педагаггчная думка, свабода, фшаматы, Асветтцтва, грамадзянт, праца, шчасце.
Уводзшы
Першая палова XIX ст. у вывучэнт этыка-педагапчнай думю Беларуа выклшае асаблiвую щкавасць у сувязi з неадназначньеш сацыяльна-эканамiчнымi i палиычньеш з'явам^ якя аказвалi непасрэдны уплыу на яе развщцё. В. С. Болбас адзначае: "Працэс развщця этыка-педагапчнай думк1 трэба разглядаць на аснове штэграцыи адпаведнай сукупнасцi не только этычных i педагагiчных, але i пстарычных ведау" [1, с. 19]. Таму аналiз этыка-педагагiчнай думю дадзенага перыяду немагчыма уявщь па-за яе сувяззю з тэндэнцыямi развщця грамадска-палтычнай i фiласофскай думк1 папярэдняга XVIII ст., якое атрымала у гiсторыi чалавецтва назву эпоха Асветнштва. Першая палова XIX ст. стала пачаткам карэннага пераутварэння духоунай культуры у псторш беларуск1х зямель пад уплывам щэй не толью прадстаушкоу французскага Асветнштва, але i творчасщ прагрэауных беларуск1х мыслщелей. ПрадстаунЫ айчыннай грамадскай думк1 гэтага перыяду вялжае значэнне надавалi выхаванню, iмкнулiся да пераутварэння i удасканалення грамадства на аснове апошшх дасягненняу навуковай i педагагiчнай думк1.
Аналiз лiтаратурных крынщ паказау, што дадзенай праблематыцы прысвечаны навуковыя працы многiх беларуск1х навукоуцау (М. М. Мохнач, Э. К. Дарашэвiч, А. С. Майхровiч i iнш.), але глыбоюх псторыка-педагапчных даследаванняу, як1я прадугледжваюць усебаковы аналiз этыка-педагапчных щэй, не праводзшася. У сувязi з гэтым мэта артыкула - раскрыць характэрныя асаблiвасцi развiдця этыка-педагагiчнай думк1 Беларусi у першай палове XIX ст.
Метады i метадалогiя даследавання. Матэрыяламi для натсання артыкула сталi творы прадстаУнiкоУ педагапчнай думк1 Беларусi вызначанага перыяду, аналпычныя працы сучасных навукоуцау, навуковая лггаратура па тэме даследавання. У дадзеным артыкуле, з апорай на культуралапчны падыход, был выкарыстаны наступныя метады даследавання: пстарычны метад, тэарэтычны аналiз лiтаратурных крынiц, абагульненне.
Вынмк даследавання i 1х абмеркаванне
Беларускiя зе]^ у першай палове XIX ст. знаходзшся у стане садыяльна-эканамiчнага крыгасу. Паказчыкамi крызiсу былi нарастанне сацыяльнага напружання i рост сялянскага руху. Асноуныя формы феадальнага гаспадарання знаходзшся на стадын распаду, сацыяльнае жыццё характарызавалася ростам пратэстау супраць кнуючай рэча1снасц1. У грамадскай думцы усё больш укаранялюя yяyленнi аб тым, што пануючая садыяльна-эканамiчная iерархiчнасць соцыума з'яуляецца варожай самой прыродзе чалавека. Асветнш актыуна крытыкавал сучаснае iм феадальнае грамадства, выступалi за фармiраванне новых грамадск1х адносiн, свабоду чалавека, iмкнулiся да выкрыцця юнуючых забабонау i стэрэатыпау, як1я стрымлiваюць, на iх думку, развiццё чалавека i прагрэс грамадства.
© Лiпская В. Г., 2021
94
ВЕСН1К МДПУ iмя I. П. ШAMЯКIНA № 2 (5S) 2021
Фapмipaвaнне этыкa-nедaгaгiчнaй думк1 Белapyсi y пеpшaй пaлове XIX ст. было rempLi^a звязaнa з тэндэнцыямi paзвiцця гpaмaдскa-пaлiтычнaй i фiлaсофскaй думк1 пaпяpэднягa стягоддзя. Пpaдстayнiкi yзнiклaгa яшчэ y фугой пaлове XVIII ст. pyxy, звязaнaгa з пpaпaгaндaй дой Aсветнiцгвa, aбгpyнтоyвaлi сiстэмy кaштоyнaсцяy, зaснaвaнyю нa усебжовым paзняволеннi чaлaвекa i мaгчымaсцi ^э^эсу чaлaвецгвa, сцвяpджaлi культ pозyмy, бaчылi y ведax мaгчымaсць выpaшэння ytix сaцыяльныx пpaблем. Уяуленням пpa чaлaвекa, як1я былi сфapмipaвaны феaдaльнa-сaслоyнaй доялопяй, сyпpaцьпaстayлялaся вучэнне яб чaлaвекy, вольным яд знешнix кэйдэноу, незaлежным яд усякягя ayтapытэтy, здольным дя сaмaстойныx paшэнняy i дзеянняу. Пaдвяpгaлiся RpbrTbi^i тыя эдэни чaлaвекa, згодня з яюш яб высaкapоднaсцi яго xaparaapy меpкaвaлi na сaслоyнa-мaёмaсным стaновiшчы ябо умент нaзanaшвaць бaгaцце. Arabiym paспayсюджвaлiся aсветнiцкiя iдэi, зaснaБaныя ня reparana^ y тым, што годнaсць чaлaвекa naвiннa вызнaчaццa ведaмi, a не пaxоджaннем; paзвiццё гpaмaдствa i дзяpжaвы, a тaксaмa дaбpaбыт гpaмaдзян зялежяць яд aдyкaцыi.
Aктыyнaе paсnayсюджвaнне дой пpaдстayнiкоy фiлaсофскaй думк1 эnоxi Aсветнiцтвa сaдзейнiчaлa фapмipaвaнню y этыкa-nедarariчныx поглядax aйчынныx ясветшкяу новяга вобpaзa чaлaвекa - гpaмaдзянiнa, кapыснaгa гpaмaдствy i дзяpжaве, ясобы свецкяй, пpaктычнaй i paзyмнaй. Рэзумнэсць, a дpyгiмi словям aдyкaвaнaсць, знaxодзiць свяё увясябленне m y чым iншым як у мapaльнaсцi чялявекя, бо нямя шякягя сэнсу y aтpымaннi ведяу i aAyRa^ii, кaлi яны не сaдзейнiчaюць yдaскaнaленню мapaльнaй пpыpоды чaлaвекa. Мнопя эйч^хнн^хя мыслiцелi naдзялялi дою Сaкpaтa, што ягульняй ясновяй yсix дaбpaчыннaсцей з'яуляюцця веды. З пункту гледжяння aсветнiкay, людзi, aБaлодayшы ведaмi, зpaзyмеюць сутнясць дaбpa i зля, a зятым будуць кapыстaццa пpынцыnaм дaбpa не толькi y ясябютым, эле i y гpaмaдскiм жыцщ. Тяк1м чыням, дясягненне сяцымльнык мэтяу i пpaгpэс гpaмaдствa зaлежaць яд yзpоyню aдyкaвaнaсцi i кyльтypы кожняга пpaдстayнiкa дaдзенaгa гpaмaдствa. Тэму aсветнiкi, спвдзяввюч^хся ня у^мя^^с^ ясветы у пытаит сaцыяльныx nеpayтвapэнняy, гэлоуную pолю у гэтым пытаит aдводзiлi выxaБaнню, aсноyнaй зaдaчaй якогя яны бячыт фapмipaвaнне высокaaдyкaвaнaгa, высокaмapaльнaгa, пpaцaвiтaгa, фiзiчнa здapовaгa чaлaвекa, як1 б сaдзейнiчay свяёй дзейнясцю paзвiццю гpaмaдствa i дзяpжaвы.
У кянцы XVIII - пячятку XIX ст. ня белapyскix земляx yзмaцняеццa aгyльнaдэмaкpaтычны pyx, iмкненне змянщь iснyючyю фоpмy дзяpжayнaй уляды, aжыццявiць глыбок1я сяц^хяльныя pэфоpмы. У ^rnpbi yBari доолягау pэвaлюцыйнa-вызвaленчara pyxy знжодзшся iдэi, як1я был звязяны з высокяй aдзнaкaй чaлaвечaй ясобы, aбapонaй яе свябоды, пpaвоy i годнясщ, iмкненнем вызвaлiць чaлaвекa яд сaцыяльнara i нaцыянaльнara ^ыите^. Чaлaвек paзyмеyся iмi, з ядняго боку, як ютотя, сaцыяльнa-naлiтычнaе стaновiшчa i дyxоyнa-мapaльнaе aблiччa якой з'яуляюцця aдлюстpaвaннем xapaктэpныx aсaблiвaсцяy iснyючaй pэчaiснaсцi, a з ^yrora - як гaлоyнaя pyxaючaя сшн nеpayтвapэння свету [2].
Ужо у ганцы XVIII ст. aсaблiвyю aктyaльнaсць нябыля пpaблемa свябоды, якяя тpaктaвaлaся мыслiцелямi тяго чясу не тольш як naтpaбaвaнне pоyнaсцi для людзей yсix сяслоуяу, ix pоyнaй мягчымясщ Удзельнiчaць у гpaмaдскix i дзяpжayныx спpaвax, эле i як мягчымясць кожнягя членя гpaмaдствa дзейнiчaць ня кapысць Радзшы. Aсветнiкi пaдкpэслiвaлi, што нельгя нaзвaць свябодным той нapод, дзе ясобны чялявек - нявольшк, нельгя нязвядь шчясл1бым нapод, кaлi нешчaслiвы ясобны пpaдстayнiк гэтягя нapодa. Яны aкцэнтaБaлi увягу ня тым, што вя y^Bax ^ьи-ону мapaльнaе paзвiццё ясобы не можя пpaцякaць нapмaльнa. Aгyльнaй быля доя яб тым, што любы ввд paбствa aкaзвaе naгiбельнaе уздзеянне не тольш ня пpыгнечaныx, яле i ня свaбодныx членяу гpaмaдствa. Aсветнiкi nеpшaй пяловы XIX ст. бaчылi у сучясным iм свеце пaнaвaнне paбствa i пpыгнётy, кapыслiвaй щкявясщ i невуцтвя, i кБaлiфiкaБaлi гэтыя яспекты жыцця як вычвapэнствa сaпpayднaй чaлaвечaй сyтнaсцi. Тяму нaйвaжнейшымi зaдaчaмi мapaльнaгa выxaБaння з'яyлялiся iмкненне aдpaдзiць ^мянныи адносшы i сanpaУднyю мapaль, ад^ы^ шляx дя свябод^1. Тяксямя в^Iкaзвaлiся iдэi яб неaбxоднaсцi ясветы пp^Iгоннaгa селянiнa для тэго, кяб naдp^IxтaБaць яго дя пp^Iняцця свяёй свябод^1. З гэтяй мэтэй меpкaвaлaся paсnayсюджБaць iдэi нaтypaльнaгa пpaБa, wbí яб пp^ipоджaнaй свябодзе чaлaБекa як яго сaпpayдным чялявеч^хм стяне, свябоды як невд'емняй якaсцi чaлaБечaгa быцця.
Пpыкметнaй з'явяй гpaмaдскaгa ж^1цця пячятку XIX ст. б^1ля дзейнясць тaшpыствa фiлaмaтay, у скляд якогя yвaйшлi студэнты Вiленскaгa yнiвеpсiтэтa - людзi ш^Ipокa aдyкaБaн^Iя, выxaвaныя ня тpaдыцыяx Aсветнiцтвa, нaйноУшыx дaсягненняx нaвyковaй i фшясофскяй думк1. Я. Чячот, адзш з aктыyныx пpaдстaУнiкоУ тaвapыствa, пaдкpэслiвay: "Што дя aдбоpy членяу, то тут тpэбa..., кяб у тaвapыствa пpымaлiся тольк1 сanpayды годн^1я людз^ дзейн^1я, з высaкapодным сэpцaм, paзyмныя, людзi, якiя любяць яйныну, стapaнныя i цвёpд^Iя." [3, с. 160]. Задячы тaвapыствa яго Удзельнiкaмi с^шся дaБOлi ш^Ipокiя: яд неaбxоднaсцi пaдтpымлiвaць пэм1ж сябой тую aтмaсфеpy,
nEflATATrnHbrn HAВУKI
95
якaя склaдaе годнaсць aсвечaнaгa чaлaвекa i iмкнення знaxодзiць сpодкi для Удaскaнaлення y нaвyкax i гpaмaдзянскix цнотax, aбyджэння высaкapодныx гачуццяу i дaсягнення aгyльнaгa шчaсця дa неaбxоднaсцi aктыyнa пpaцaвaць i спaсцiгaць пaтpэбы Aйчыны [4].
Фiлaмaты тчьш сябе пеpшымi пpaдстayнiкaмi молaдзi, яюя не пpынялi сiстэмy кaштоyнaсцяy феaдaльнa-сaслоyнaгa гpaмaдствa. У свaёй сaцыяльнaй ган^пцып яны зыxодзiлi з yпэyненaсцi, што нaстay чaс, кaлi зaмест невущм i зaбaбонay пеpaмогyць свaбодa i шчaсце. Фiлaмaты кpытыкaвaлi бездyxоУнaсць сyчaснaгa iм свету, яго мapaль, выстyпaлi зa тое, габ aдносiны пaмiж людзьмi бyдaвaлiся нa новыx пaчaткax, iмкнyлiся дa сцвяpджэння кaштоУнaсцяy, яшя yзвышaюць чaлaвекa. Веды paзглядaлiся фiлaмaтaмi як нaйвышэйшaя кaштоУнaсць, вышэйшaя кapысць для чaлaвекa [5]. TaHy aсноyнaй зaдaчaй свaёй дзейнaсцi яны бaчылi aсветнiцгвa: " .. .пpы дaпaмозе aсветы i згypтaвaння сyaйчыннiкay яно [тaвapыствa] пaвiннa paбiць дзейсны уплыу га гpaмaдскyю думку, paбiць усё для шгасця i вызвaлення aйчыны" [3, с. 159]. Paß^ з aсветнiцтвaм непapыyнa звязaнa i высокaя a^raa npa^i mOTay^ra, тaмy што yдaскaнaленне сябе i iншыx - raa кpок дa yдaскaнaлення усяго ip^aA^^. "Aсветa кpaю, - пiсay Я. Чaчот, - нaйвaжнейшaя спpyжыra яго шгасця. Aсветa raшыpaеццa пpaз пaвелiчэнне колa тык, xто умее чы^^; тaмy тpэбa зaсноУвaць школы Лaнкaстэpa, пaдтpымлiвaць гавуковыя yстaновы, зaaxвочвaць тык, xто пaсылaе дзяцей i молaдзь у школы i вa yнiвеpсiтэт, raшыpaць чытaнне i дpyкaвaнне кapысныx кшг..., дaпaмaгaць тым, xто xочa вучыцга..." [3, с. 162-163]. ГaлоУныя зaдaчы школы фiлaмaты бaчылi вa yсебaковым paзyмовым paзвiццi вучняу, уменш вызвaляццa aд сaстapэлыx поглядaУ i мець yлaснyю думку, выxaвaннi дyxоУнa бaгaтыx, высокaмapaльныx гpaмaдзян, як1я б выкapыстоУвaлi нaбытыя веды не только для aсaбiстыx мэтay, aле i для гpaмaдскix пaтpэб [6, с. 26-27].
У ягасщ aднaго з пaстyлaтay пpaгpaмы yсеaгyльнaй aсветы фiлaмaтaмi aбвяшчayся тэзiс aб неaбxоднaсцi aвaлодaння кyльтypнaй сгадчыгай мiнyлaгa. У пpывaтнaсцi, яны зaклiкaлi спaзнaць xapaктap нapодa, яго звыга1, зaконы i, гpymyючыся нa ix, выпpaцaвaць yлaсныя ^ыи^х^! дзейнaсцi. Фiлaмaты, пpaнiкнyyшыся yсведaмленнем вaжнaсцi i неaбxоднaсцi вывучэння белapyскaгa фaльклоpy, збipaлi легенды, пaдaннi, кaзкi, вывyчaлi ноpaвы, звычш нapодa, спpaбaвaлi сгасщгнуць сyтнaсць нapоднaгa светayспpымaння. Я. Чaчот быу упэунены, што y пpостaгa нapодa можнa шмaт чaмy гавучыцга, кaлi спaзнaць яго стaновiшчa i побыт: "Мы знойдзем у ix пaдaннi, кaзкi, быт, сaмaе бaгaтaе будзе жнiвa песень, як1я дaдyць мaгчымaсць пaзнaць ix тонкая, пpыгожыя, нaвaт дaлiкaтныя i глыбоюя гачуццГ [3, с. 171].
Aсaблiвaя yвaгa нaдaвaлaся пытaнням мapaльнaгa выxaвaння молaдзi як aб'ектa, сyтнaсць якогa y нaйбольшaй стyпенi aдпaвядaлa б iдэaльнaй мaдэлi чaлaвекa i тaкiм пaняццям, як "гpaмaдзянiн", "сын Aйчыны", "пaтpыёт". У гэты чaс сфapмaвaлaся пaняцце "сaпpayднaгa гpaмaдзянiнa", як1 кipyеццa y свaix yчынкax не только зaконaмi гpaмaдствa, aле i зaконaмi сумлення, мapaлi, pэлiгii. СaпpaУдным гpaмaдзянiнaм, га думку Я. Чaчотa, з'яyляеццa той, xto клaпоцiццa aб гpaмaдскiм дaбpaбыце, шчaсцi, aсвеце i слaве свaйго кpaю, xто гaтовы пpысвяцiць сшога сябе, усе свaе здольнaсцi i мaгчымaсцi pоднaй зямлi. З пункту гледжaння Ф. Боxвiцa, пpaдстayнiкa aйчыннaй педaгaгiчнaй думк1 пеpшaй пaловы XIX ст., '^Kaban^ пaвiннa фapмipaвaць мaлaдыx людзей для тaго, кaб у будучыт яны стaлi гpaмaдзянaмi, здольным дa pозныx вiдay дзейнaсцi" [7, с. 170]. Чaс мaлaдосцi фiлосaф пpaпaноyвaУ "пpысвяцiць вучобе, фapмipaвaнню сябе i ra1дpыxтоУцы дa зaняткy пэугага месцa y лaнцyгy кapысныx гpaмaдскaмy apгaнiзмy дзей" [7, с. 170], paбiy aкцэнт нa тым, што "... вapтa вучыцга тaмy, што сaпpayды paзвiвaе нaшы веды, што pобiць нaс кapыснымi гpaмaдствy га pозныx пaсaдax i pозныx жщ^вык aбaвязкax" [7, с. 171].
Aсновaй фapмipaвaння сaпpayды мapaльныx pыс aсобы aйчыннымi aсветнiкaмi пpызнaвaлiся пpaцa i дaбpaчыннaсць. Шыpокaе paзвiццё aтpымaлa доя aбaвязковaсцi пpaцы для кожнaгa члега гpaмaдствa, пpы гэтым дaдзеным ганяццям нaдaвaлaся мapaльнaя aфapбоyкa. Пpaцa - raa доуг, aбaвязaк, як1 нясе y сaбе высок1 мapaльны зapaд, бо гэтa дзейнaсць, нaкipaвaнaя га aгyльнaе дaбpо, дзейнaсць у iнтapэсax шшык [2]. Ha вялiкyю pолю npau^i як пеpayтвapaльнaй сшы, якяя зaбяспечвaе стaнayленне чaлaвекa, звяpтay свaю yвaгy фiлосaф, педaгог, пpaфесap i pэктap Вiленскaгa yнiвеpсiтэтa Я. Снядэцк! Пpaцa, упэунены ён, з'яyляеццa пaдмypкaм aсобaснaгa paзвiцця i aсновaй добpaгa выxaвaння. npara нa кapысць гpaмaдствa paзглядaлaся aйчыннымi мыслiцелямi пеpшaй гало вы XIX ст. як неaд'емны aбaвязaк кожнaгa яго членa, пpы гэтым xaparaapy пpaцы не нaдaвaлaся aсaблiвaгa знaчэння, тaмy што i фiзiчнaя i paзyмовaя пpaцa aднолькaвa неaбxодны гpaмaдствy.
Шмaт yвaгi y этыкa-педaгaгiчнaй думцы пеpшaй пaловы XIX ст. нaдaвaлaся пpaблеме шчaсця. Усебaковaе гapмaнiчнaе paзвiццё aсобы, якое з'яyляеццa aбaвязковaй yмовaй paзвiцця гpaмaдствa, тaксaмa з'яуляецга i aбaвязковaй yмовaй дaсягнення чaлaвекaм aсaбiстaгa шчaсця. Шчaсце чaлaвекa
96
ВЕСН1К МДПУ iмя I. П. ШАМЯК1НА № 2 (58) 2021
звязвалася з тыш яго якасцям^ як1я больш за усё выяулят яго сацыяльную сутнасць, стауленне да шшых людзей. Падкрэслiвалася, што чалавек знаходзiць шчасце не только у матэрыяльным дастатку, адчуванне шчасця яшчэ залежыць ад унутранага задавальнення сваiмi справамi i учынкаш. Шчасце разумелася як стан узвышанага духоунага, маральнага перажывання, як пачуццё задавальнення ад прыналежнасщ да ажыццяулення вялiкiх мэтау. Я. Чачот быу перакананы, што асабютае шчасце чалавека трэба шукаць у шчасцi грамадства, бо "дбаць пра грамадскае дабро -значыць памнажаць i дабро уласнае" [3, с. 161].
Разглядаючы праблему чалавека у плане забеспячэння умоу для яго гармашчнага развiцця i шчасця, айчынныя мыслiцелi зыходзш з неабходнасщ i магчымасщ пазнання матэрыяльнага свету у яго шматстайных праявах. Заклшаючы вырвацца з цемры няведання, яны iмкнулiся распрацаваць праграму комплекснага даследавання прыродна-сацыяльнага асяроддзя як галоунай умовы жыцця чалавека, фарм1равання яго маральнага абл1чча [2]. Ф. Бохвщ меркавау, што са школьнага узросту дзецям трэба даваць навуковыя веды аб прыродзе. Асабл1вае месца у вывучэнш прыроды фшосаф адводз1у непасрэдным з ёй зносшам 1 аргатзацьп працы дзяцей у прыродным асяроддзг "1мкнучыся адшукаць прызначэнне i мэту нашага выхавання, мы абавязкова павшны з!рнуць на свет, у як1м жывем. Бо гэты свет ... змяшчае усе папярэднiя (станауленню чалавека) уласщвасщ, як1я служаць i мэтам нашага юнавання, i мэтам нашага выхавання... " [7, с. 169].
Увогуле у аснове этыка-педагапчнай думк1 Беларус першай паловы XIX ст. знаходзшася праблема выхавання чалавека, здольнага садзейшчаць удасканаленню грамадства i духоунаму, маральнаму прагрэсу усяго чалавецтва У аснове маральнага вдэалу таго часу была вдэя гарманiчнага развiцця "прыроды" чалавека, якая увасаблялася у вобразе бескарысл!вай, простай, духоуна моцнай, шчырай, гуманнай асобы, чыя дзейнасць накiравана на служэнне агульнаму дабру. Светлая будучыня -гэта перш за усё новы чалавек, не только больш мудры, але i лепшы з пункту гледжання прынятых каштоунасцяу. Асветткам вылучалася задача yздзейнiчаць не только на розум чалавека, але ! на волю i пачуццi, пакольк только 1х адзiнства складае цэласную асобу. Вядомы руск лiтаратурны крытык i фiлосаф XIX ст. В. Г. Бялшсш падкрэслiваy: "Без асобы не было б т пачуццяу, н1 розуму, н1 вол1, т дабрачыннасщ, н1 прыгажосцГ [8, с. 28]. Таму мэтай маральнага выхавання з'яулялася фармiраванне тагах пачуццяу, якш забяспечвалi б усталяванне сапрауды чалавечых адносш памiж людзьм1 (дружбы, узаемаразумення, узаемадапамогi, спагады). 1дэя гуманнасцi разглядалася айчыннымi асветнiкамi як сутнасць чалавечага быцця, той натуральны стан, да якога павшен iмкнуцца чалавек.
Заключэнне
Такiм чынам, асветнiкамi Беларуа першай паловы XIX ст. была вылучана праграма, якая прадугледжвала фармiраванне навуковага погляду на прыроду з мэтай пазбавщца ад забабонау i памылковых меркаванняу адносна з'яу прыроды, прапаганду дасягненняу грамадсюх навук з мэтай даць людзям карысныя звестш, якя б садзейнiчалi магчымасцi актыуна выказвацца па сацыяльна-маральных праблемах, у прыватнасщ аб неабходнасцi асветы, сэнсе ! мэтах чалавечага быцця. Вялшая увага надавалася пытанням маральнага выхавання грамадства, распрацоуцы палажэнняу, у яюх абгрунтоувауся высока маральны вдэал чалавека, характерным! прыкметам якога можна назваць адукаванасць, патрыятызм, свабодную творчую працу у 1мя агульнага дабра i 1нш.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Болбас, В. С. Этико-педагогическая мысль как научный феномен / В. С. Болбас // Педагогика. - 2018. - № 3. - С. 14-24.
2. Мохнач, Н. Н. Общественно-политическая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в. / Н. Н. Мохнач. - Минск : Наука и техника, 1985. - 94 с.
3. Чачот, Я. Наваградсю замак. Творы / Я. Чачот. - Мшск : Мастацкая лтаратура, 1989. -
327 с.
4. Идеи гуманизма в общественно-политической и философской мысли Белоруссии: доокт. период / АН БССР, Ин-т философии и права ; редкол.: К. П. Буслов (гл. ред.) [и др.]. -Минск : Наука и техника, 1977. - 280 с.
5. Мохнач, Н. Н. От Просвещения к революционному демократизму (Общественно-политическая и философская мысль Белоруссии конца 10-х - начала 50-х годов XIX в.) / Н. Н. Мохнач. - Минск : Наука и техника, 1976. - 183 с.
ПЕДАГАГ1ЧНЫЯ НАВУК1
97
6. Болбас, В. С. Маральна-асветнщюя пошук1 фшаматау i фшарэтау / В. С. Болбас, I. С. Сычова // Современные подходы к организации педагогической деятельности в условиях высшей школы : сб. науч. ст. / М-во образования Респ. Беларусь, УО «Мозыр. гос. пед. ун-т» ; редкол.: И. В. Журлова, Т. Н. Савенко, Л. А. Замыко. - Мозырь, 2004. - С. 20-29.
7. Антология педагогической мысли Белорусской ССР / сост.: Э. К. Дорошевич, М. С. Мятельский, П. С. Солнцев. - М. : Педагогика, 1986. - 468 с.
8. Белинский, В. Г. Полное собрание сочинений / В. Г. Белинский. - М. : АН СССР, 1953-1956. - Т. 10. Статьи и рецензии 1846-1848. - 1956. - 474 с.
Паступгуурэдакцыю 08.10.2021 E-mail: himmel.01@mail.ru
О. G. Lipsk^ya
ETHICS AND PEDAGOGICAL THOUGHT OF BELARUS OF THE FIRST HALF OF THE XIX CENTURY
The article examines the ethical and pedagogical thought of Belarus in the first half of the XIX century, the formation of which was influenced by the ideas of representatives of the philosophical thought of the Enlightenment. It is noted that the focus of the ethical and pedagogical thought of Belarus of this period is the problem of educating a person capable of contributing to the improvement of society and the spiritual and moral progress of all mankind. It is emphasized that in the ethical and pedagogical views of the enlighteners of that time, the moral ideal of a person acquires new features - a highly educated, highly moral, a hardworking person, a citizen, a patriot, contributing to the development of society and the state through his activities.
Keywords: ethical and pedagogical thought, freedom, philomaths, enlightenment, citizen, work, happiness.
