Научная статья на тему 'ЭРТАГИ КАРТОШКАДАН КЕЙИГИ ЭКИЛГАН МОЙЛИ ЭКИНЛАР ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ РИВОЖЛАНИШ БИОЭКОЛОГИЯСИ'

ЭРТАГИ КАРТОШКАДАН КЕЙИГИ ЭКИЛГАН МОЙЛИ ЭКИНЛАР ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ РИВОЖЛАНИШ БИОЭКОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўсимлик / нав / ниҳол / ҳосил / зараркунанда / ареал / биологияси / динамикаси / доминант / таҳлил.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Торениязов Е.Ш, Розымова А.П, Султанбаева П.А, Торениязов С.Е

Мақолога Қорақалпоғистон агробиоценозида экилаёдган эртаги картошкадан кейинги мойли экинлар экилган долаларда пайда бўладиган зараркунандалар турлари ривожланиш биоэкологияси, динамикаси, зарар келтиришини аниқлаш бўйича олиб борилятирган илмий тадқиқотлар натижалари киритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Торениязов Е.Ш, Розымова А.П, Султанбаева П.А, Торениязов С.Е

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭРТАГИ КАРТОШКАДАН КЕЙИГИ ЭКИЛГАН МОЙЛИ ЭКИНЛАР ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ РИВОЖЛАНИШ БИОЭКОЛОГИЯСИ»

ЭРТАГИ КАРТОШКАДАН КЕЙИГИ ЭКИЛГАН МОЙЛИ ЭКИНЛАР ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ РИВОЖЛАНИШ

БИОЭКОЛОГИЯСИ

1Торениязов Е.Ш., 2Розымова А.П., 3Султанбаева П.А., 4Торениязов С.Е.

х. ф. д., профессор, ^оракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти, ^оракалпогистон давлат университети 2'3Лссистент, ^оракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти,

^оракалпогистон давлат университети х. ф. ф.д., ^оракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти, ^оракалпогистон давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11223151 Аннатоция. Мацолога Корацалпогистон агробиоценозида экилаёдган эртаги картошкадан кейинги мойли экинлар экилган долаларда пайда буладиган зараркунандалар турлари ривожланиш биоэкологияси, динамикаси, зарар келтиришини аницлаш буйича олиб борилятирган илмий тадцицотлар натижалари киритилган.

Калит сузлар: Усимлик, нав, нщол, уосил, зараркунанда, ареал, биологияси, динамикаси, доминант, тщлил.

Аннотация. В статью включены результаты исследований по определению видового состава и биоэкологической осбенностью развитья, динамика, вредоносности вредителей появляющейся на посевах маслечных культур высеваемых после раннеспелых сортов картошка в агробиоценозе Каракалпакстана.

Ключевая слова: Растений, сорт, рассады, урожай, вредитель, ареал, биология, динамика, доминант, обсуждение.

Abstract. The scientific research results obtained through studies on the development of harmful organisms that occur in subsequent crops after potato cultivation in the agrobiocenosis of the Republic of Karakalpakstan have been recorded in the fields of the evolution bioecology, dynamics, and identification of harmful types of causation.

Keywords: Plant, variety, sprout, harvest, pest, areal, biology, dynamics, dominant, analysis.

Кириш: Сунгги йиллардаги ^оракалпогистон шароити дехкончилигидаги янги технологиянинг жорий этилиши, вегетация даврида далага иккита экин туридан хосил олиш тадбирлари ривожлантирилмокда. Вегетация даври бироз киска, тупланадиган фойдали иссиклик меъёрлари чегераланган худуднинг шимолий туманларида эртаги картошка навларидан бушаган далаларга мойли экинлар турларининг тез пишар навларини жойлаштириш ва кутилган хосил олишга шароит мавжуд эканлиги хисобга олинган янги технология жорий этилмокда.

Натийжада картошканинг тезпишар навлари март ойининг учинчи ун кунлигида, хавонинг уртача кунли кун харорати 5,0-8,0 0С кутарилиши билан экилиб, мазкур агроиклим ва тупрок шароитига мос агротехник тадбирлар кулланилиб июн ойида хосил йигиб олинадиганлиги ва кейин ерлар буш колиши хисобга олинган. Ушбу шароитда эртага картошкадан бушаган майдонларга куп йиллардан катор худуд шароитида экилиб

келинаёдган мойли экинлардан кунжут, кунгабокар, соя, зигир, махсар турлари тез пишар навлари экилиб, етарли х,осил олинадиганлиги кайд этилган.

Экинларни ушбу даражада жойлаштириш ва кулланиладиган агротехник тадбирлар олиб боришда биотопда куплаган зараркунандалар тупланиб усимликларнинг усуб-ривожланишига салбий таъсир этадиган муаммо мавжуд эканлиги исботланди. Мазкур шароитда ривожланадиган зараркунандаларига карши самарали кураш тадбирларини ишлаб чикиш учун турларни тула аниклаш, биоэкологик ривожланиш шароитлари, динамикаси, келтирадиган зарар мезонини белгилаб олиш такоза этилди.

^улланилган усуллар ва методологияси: Худуд шароити картошка ва мойли экинлар биотопида таркалган зараркунандалар турлари, ривожланиш биоэкологияси [3], келтирадиган зарар мезони [2] услублари асосида олиб борилди. Илмий тадкикотларни олиб бориш ва натижаларнинг статистик таклил килиш кабул килинган услублар асосида бажарилди [1]

Тадкикот натижалари ва тахлили: ^оракалпогистон шароити шимолий туманларда картошканинг (Solanum tuberosum L.) эртаги навларидан эртапишар Зарафшон, Дусимпалак, уртаэртапишар^рнова, Сантэ, Романо навлари бах,ор эрта келган йиллари март ойининг иккинчи ва учинчи, кеш келганда эса апрел ойи биринчи ун кунликларида экилиб, апрел ойи иккинши ун кунлигида далада яппасига ривожланаёдган них,оллар пайдо булади. Натижада кишловдан чиккан зараркунандаларнинг асосий турлари ушбу далаларга тупланиб, ривожланиб зарар келтирадиганлиги кайд этилди. Картошканинг ер тагидаги меваларини бузакбоши (Gryllotalpa gryllotalpa L.), сим курти (Agriotes meticulosus Cond.), май кунгизи (Melolontha hippocostani F.), униб чиккан них,олларини кузги тунлам (Agrotis segetum Den. et Schif.), ундов ракамли тунлам (Agrotis exclmationi L.), картошка блошкаси (Psylliodes affinis) барглари билан кизил бошли шпанга (Epicauta erythrocephala Pall.), говакловчи пошша (Liriomyza bryoniae), картошка куяси (Phthorimaea operculella Zell.), тамаки трипси (Thrips tabaci Land.), иссикхона окконати (Trialeurodes vaporariorum Westw.), гуза окконати (Bemisia tabaci Genn.), ургимчаккана (Tetranychus urticae Koch.) турлари таркалиб зарар келтирадиганлиги кайд этилган.

Картошканинг эртаги навлари далаларига якин ва х,осил йигиб олинган мазкур далага экилган кунгабакор (Helianthus annuus L.), кунжут (Sesamum indicum L.), соя (Glycine hispida (Mnch) Max.) ва максар (Catrhamus tinetorius L.) усимликларида ушбу турларнинг асосийлари кенг таркалиб зарар келтирадиганлиги кайд этилди. Бундан ташкари мойли экинларнинг монофаг зараркунандаларидан кунгабокар капалаги (Homoeosoma nebulella Hb.), узун думли шекшак (Tettidonia сaundata Charp.), кунжут златкаси (Actaeodera ballioni Gangl.), максар шираси (Macrosiphum jaceae L.), катта максар пилшаси (Larinus syriacus Gyll.) таркалиб зарар келтирадиганлиги кайд этилди.

Кунгабокар зараркунандалари. Кунгабокар усимлигига зарар етказадиган хдшоратлар асосан куп захдрлидир. Зарар етказишига караб улар куйидаги гурух,ларга булинади: Уруг униб чикиш давридаги зараркунандалари-карсилдок кунгиз, кора лавлаги узунбуруни, чул чирилдоги, кузги тунлам.

Поя зараркунандаси - кунгабокар узунмуйлови вишилдок бурун.

Барг зараркунандалари-утлок капалаги, битлар, ургимчаккана, гамма тунлами. Саватча ва уруг зараркунандаси-кандалалар: мева кандаласи, беда кандаласи, дала кандаласи, кунгабокар куяси ёки парвонаси.

^арсилдок ку^из-куртлари чукур тупрок тагида кишлайди, бах,орда хдйдалган тупрок устига чикиб, кунгабокар ва бошка усимлик них,оллари билан озикланади. 2-3 чин барг х,осил булганида зараркунанда тупрок остидаги пояни кемиради.

Кузги тунлам униб чикаётган них,олларнинг илдизини кемиради, устки кисмини киркади.

Кунгабокар узунмуйлови бу зараркунанда кунгизи май-июн ойларида кунгабокар поясини кемириб, 20-30 см баландликка етганида поя уртасига 50 донагача тухум куяди. Тухумдан куртлар пайдо булиб, поя ичида озикланади, ичкарисига кириб пастки кисмида кишлайди.

Гамма тунлами Етук куртларининг буйи 3-3,5 см, яшил рангда булиб, танасида 8 та окиш тасма шаклида ёллари бор. Катта ёшдаги куртларида 3 жуфт, ёш куртларида 2 жуфт сохта оёги булиб, одимлаб жилади. Ёш куртлари баргларни илма-тешик, катта ёшдагилари баргларни еб куяди. Гамма тунлами усимликларни шикастлаш шакли жихдтидан карадринага ухшайди.

Соя зараркунандаларига куйидагилар киради:

Металл тусли тунлам - бу зараркунанда купинча дон-дуккакли экинларга тушиб зарар келтиради. Бу тунлам соянинг баргини, шона ва гулларини ейди. ^уртнинг буйи 32 мм келади, яшил кунгир ёки бинафшасимон ок чизиклари бор. Усимликларда гумбаклайди. Ипаксимон ярим тиник пилла ичида жигарранг гумбак булади. Биттадан тухум куяди.

Гамма тунлами-айрим йилларда усимликларга катта зарар келтиради. Шулар катори сояни х,ам хуш куради. Гамма тунлами капалагининг олдинги канотлари кулранг ёки тук кунгир тусли: канотларининг уртасида грекча харф гамма тусли кумушсимон ок доглари бор. куртларининг буйи 3,0-3,5 см. яшил булиб, танасида 8 та окиш тасма йуллари бор. Катта ёшдаги куртларида 3 жуфт, ёш куртларида 2 жуфт сохта оёги билан одимлаб жилади. Ёш куртлар соя баргларини илма-тешик килади. Катта ёшдагилари эса баргларини еб куяди. Бизнинг шароитда йилига 3 бугин беради.

Гуза тунлами хдмма жойда учрайди. Капалаги йирик олдинги канотининг марказида битта юмалок, юкорирогида битта йирик буйраксимон корамтир доги бор. Орка канот очроккенг тук хошияли, уртасида тук рангли ойсимон доглари бор. Капалаклар соя шоналаш даврида тухум куяди. ^уртнинг танаси майда килчалар ва холчалар билан копланган, холчанинг х,ар кайсисида биттадан килча булади, кейинчалик озикланишига караб кунгир-кора-кук ёки яшил рангда булади. куртлар соянинг юкори кисмидаги баргларини ейди, ёш шона гулларини шикастлайди. Зарарланган шона, гул куриб тукилади.

Махсар зараркунандалари:

^ора узун тумшук кунгизи, кунгизи ва курти зарар келтиради. куртлари ёш илдизларини кемиради, тупрокда кишлайди. Х,ар хил ёшдаги куртлар 20-40 см чукурликда кишлайди. Тупрокдан чиккан кунгизлар дарров ёпирилишиб усимлик билан овкатланишни бошлайди. Ёш баргларни, пояларни, гулларни зарарлайди. Окибатда кучат калинлиги камайиб кетади, х,осилдорлик пасаяди.

Минг девона ва зигирак тунлами кишлаб чиккан гумбакларидан апрел ойининг бошида капалаклар учиб чикади, уларнинг учиши 1 ой давом этади. ^ушимча озикланади ва тухум куяди. Ёктириб озикланадиган усимлиги ёввойи ва маданий

махсар. Баргларига биттадан тухум куяди. ^уртлари сертук яшил рангда булади. Улар кичик баргларни кейин шона ва гулларни шикастлайди. Бизнинг шароитда йилига 3 бугин беради.

Шохланмайдиган шумгия. Унинг илдиз ва барглари булмайди, узи мустакил яшай олмайди. Илдиз системасига ёпишган шумгия керакли сув ва озукаларни махсардан суриб олади, узи серхосил булади. Майда уруглари енгил шамолга хар томонга учиб кетади. Тупрокда уруглари 12-13 йилгача усиш кобилиятини саклайди. Бу паразит шумгия вирусли касалликларни таркатувчи булади ва хосилдорликни камайишига олиб келади.

Махсар бити. Бошка битлар каби усимликнинг битлари, пояси ва гулларига жойлашиб олиб, хужайра ширасини суради. Икки хил бит зарар келтиради: канотли ва канотсиз битлар. Битнинг 2,5-4,0 мм катталикда, танаси корамтир ёки тук жигаррангли ялтирок, канотли бити бироз кичикрок 2,5-3,5 мм булади. Махсар шохлаш, гуллаш ва мева тугиш даврида битлар май, июн ойларида усимликка тушади ва усимлик заифлашади.

Тадкикотлар натижасида картошка навлари экилган шимолий туманлари майдонларида учраган асосий зараркунандалар турларидан кизил бошли шпанга, кузги тунлам, сим курти, бузокбоши, картошка блошкаси, картошка куяси, ургимчаккана, гуза окконати, занг канаси, карадрина ва мойли экинлари турлари экилган далаларда кунжут златкаси, кора танали куцгизлар, гуза цикадаси, полиз шираси, ургимчаккана, кунгабокарда кора танали лаблаги узунбуруни, кунгабокар узунбуруни, гамма совкаси, дала ва беда кандаласи, ок канот, кунгабокар мули, кунгабокар капалаги, сояда гуза тунлами, гамма тунлами, карадрина, полиз ва акация ширалари, махсарда махсар шираси, илдиз шираси, кичик ва катта филчаси турлари аникланиб, усимликларнинг вегетатив, генератив органлари билан озикланиши натижасида усиб ривожланишидан оркада колдириб, хосилнинг камайиб кетишига олиб келиши хисобга олинди.

Картошканинг эрта, эрта урта ва кеч пишар навлари экилган далаларда эрта бахордан бошлаб агротехник тадбирларни тугри бажариш зараркунандаларнинг камайишига экин хосилдорлини оширишига ёрдам беради. Бундан ташкари мойли экинлар экилган майдонларда турларига нисбатан агробиоценознинг асосий заракунандаси хисобланган кемирувчи зараркунандаларнинг ривожланиш учун ёзги тиним даврига кирмасдан узликсиз ривожланиб зарар келтиришига имконият яратиб беради.

REFERENCES

1. Адашкевич Б.П. «Биологическая защита крестоцветных овощных культур от вредных насекомых». -Ташкент: «ФАН», 1983. -С. 180-188.

2. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. - М.: Колос, 1986.-351

3. Запевалова С.Б. Тропина С.М. Методические указания по прогнозу развития и размножения основных вредителей хлопчатника и других сельскохозяйственных культур -Ташкент : -1987.-37 с.

4. Торениязов Т.Е. Данакли мева богларида таркалган шираларнинг асосий турлари ва уларнинг зарар мезони / Агро кимё химоя ва усимликлар карантини Тошкент: 1922, Махсус сони.8-9 б.

5. Хужаев.Ш.Т. Инсектицид, акарицид, биологик фаол моддалар ва фунгицидларни

CHHam GyHHna yc.ny6HH KypcaTMa.nap-TomKeHT, 2015. -103 6.

6. Xy^aeB ffl.T. YcHM.nHK.napHH 3apapKyHaHga.napHH yHryanamraH x,HMOA KHnHmHHHr 3aMOHaBHH ycyn Ba Bocmanapu. -TomKeHT: «HaBpy3», 2015. -552 c.

7. Xy^aeB ffl.T. ArpoTOKCHKonorufl acocnapu x,aMga TagKUKOT yTKa3um KOHga^apu. -TomKeHT: «Munis design group» MH^, 2018. -E. 4-132.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.