Научная статья на тему 'Эрон ташқи сиёсати генезиси ва эволюцияси'

Эрон ташқи сиёсати генезиси ва эволюцияси Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
80
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Эрон / ташқи сиёсат / ички сиёсат / олий раҳбар / юмшоқ куч / ислом инқилоби / Теҳрон / концепция / мафкура / Эрон президенти / Ҳизбуллоҳ / ташқи сиёсат маҳкамаси / дипломатия. / Иран / внешняя политика / внутренняя политика / верховный лидер / мягкая сила / исламская революция / Тегеран / концепция / идеология / президент Ирана / «Хизбалла» / ведомство по внешней политики / дипломатия.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Ходжимуратова Дилшода

ХХ аср охири ва ХХI асрнинг боши Эрон ташқи сиёсати стратегияси мамлакатдаги ислоҳотлар таъсирида бир неча бор ўзгаришларга учраб, ушбу тарихий давр мобайнида сиёсий элита Теҳрон ташқи сиёсати йўналишларини жорий конъюнктурадан келиб чиққан ҳолда ўзгартиргани зикр этилади. Эрон ташқи сиёсатини ишлаб чиқиш манбалари тадқиқ этилади ва уни амалга ошириш механизмлари кўрсатиб берилади. Эрон президентларининг ташқи сиёсатлари ва уларни амалга ошириш услублари таҳлил қилиниб, уларнинг мамлакат миллий манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган жиҳатлари қиёсий таҳлил қилинади. Мақолада Эрон ташқи сиёсат маҳкамаси расмий Теҳроннинг ташқи сиёсатини реализм ғоялари асосида ишлаб чиқишга устуворлик берган бир шароитда дунё ҳамжамиятига халқаро муносабатларни либераллаштириш ғояси тарафдори эканлигини кўрсатишга ҳаракат қилгани кўрсатиб берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Генезис и эволюция внешней политики Ирана

В статье отмечается, в конце ХХ начале ХХI веков внешнеполитическая стратегия Ирана претерпела ряд изменений под влиянием реформ в стране, и в этот исторический период политическая элита изменила направление внешней политики Тегерана исходя из текущей ситуации. Изучается источники развития внешней политики Ирана и намечены механизмы ее реализации. Проанализирована внешняя политика президентов Ирана и методы ее реализации, а также сопоставлены их аспекты, направленные на защиту национальных интересов страны. В статье говорится, что Ведомство по внешней политики Ирана пытался показать мировому сообществу, что поддерживает идею либерализации международных отношений в то время, когда Тегеран отдавал приоритет развитию внешней политики Тегерана на основе идей реализма.

Текст научной работы на тему «Эрон ташқи сиёсати генезиси ва эволюцияси»

ХОДЖИМУРАТОВА ДИЛШОДА

таянч докторанти, ТДШУ

Эрон таш^и сиёсати генезиси ва эволюцияси

Аннотация. XX аср охири ва XXI асрнинг боши Эрон ташки сиёсати стратегияси мамлакатдаги ислоуотлар таъсирида бир неча бор узгаришларга учраб, ушбу тарихий давр мобайнида сиёсий элита Теурон ташки сиёсати йуналишларини жорий конъюнктурадан келиб чиццан уолда узгартиргани зикр этилади. Эрон ташки сиёсатини ишлаб чициш манбалари тадциц этилади ва уни амалга ошириш механизмлари курсатиб берилади. Эрон президентларининг ташци сиёсатлари ва уларни амалга ошириш услублари таулил цилиниб, уларнинг мамлакат миллий манфаатларини уимоя цилишга царатилган жиуатлари циёсий таулил цилинади. Мацолада Эрон ташки сиёсат маукамаси расмий Теуроннинг ташци сиёсатини реализм гоялари асосида ишлаб чицишга устуворлик берган бир шароитда дунё уамжамиятига халцаро муносабатларни либераллаштириш гояси тарафдори эканлигини курсатишга уаракат килгани курсатиб берилади.

Таянч суз ва иборалар: Эрон, ташци сиёсат, ички сиёсат, олий раубар, юмшоц куч, ислом инцилоби, Теурон, концепция, мафкура, Эрон президенти, Хизбуллоу, ташци сиёсат маукамаси, дипломатия.

Аннотация. В статье отмечается, в конце XX - начале XXI веков внешнеполитическая стратегия Ирана претерпела ряд изменений под влиянием реформ в стране, и в этот исторический период политическая элита изменила направление внешней политики Тегерана исходя из текущей ситуации. Изучается источники развития внешней политики Ирана и намечены механизмы ее реализации. Проанализирована внешняя политика президентов Ирана и методы ее реализации, а также сопоставлены их аспекты, направленные на защиту национальных интересов страны. В статье говорится, что Ведомство по внешней политики Ирана пытался показать мировому сообществу, что поддерживает идею либерализации международных отношений в то время, когда Тегеран отдавал приоритет развитию внешней политики Тегерана на основе идей реализма.

Опорные слова и выражения: Иран, внешняя политика, внутренняя политика, верховный лидер, мягкая сила, исламская революция, Тегеран, концепция, идеология, президент Ирана, «Xизбалла», ведомство по внешней политики, дипломатия.

Abstract. According to the article, in the late XX and early XXI centuries, Iran's foreign policy strategy has suffered a number of changes under the influence of reforms in the country, and during this historical period, the political elite has changed the direction of Tehran's foreign policy based on the current situation. The sources of Iran's foreign policy development and the mechanisms of its implementation will be explored. The foreign policy of Iran's presidents and the methods of its implementation will be analyzed, and their aspects aimed at protecting the country's national interests will be compared. The article states that the Iranian Foreign Policy Office tried to show the world community that it supports the idea of liberalizing international relations at a time when Tehran gave priority to the development of Tehran's foreign policy based on the ideas of realism.

Keywords and expressions: Iran, foreign policy, domestic policy, supreme leader, soft power, Islamic revolution, Tehran, concept, ideology, Iranian president, Hezbollah, foreign policy office, diplomacy.

XX аср охири ва XXI асрнинг боши Эрон ташки сиёсати стратегияси мамлакатдаги ислохдглар таъсирида бир неча бор узгаришларга учраб, ушбу

тарихий давр мобайнида сиёсий элита Техрон ташки сиёсати йуналишларини жорий конъюнктурадан келиб чиркан холда узгартириб боришга алохида ахамият берди. 1979 йилдаги инкилоб натижасида хокимият тепасига келган янги сиёсий элита аввалги ташки сиёсатни амалга ошириш тизимини ислох килиб, Эроннинг янги ташки сиёсати концепциясини ишлаб чикди.

Бунда Эрон ташки сиёсати концепциясини мамлакат рахбариятининг диний ва сиёсий карашларидан келиб чиккан холда шакллантиришга ва Эрон жамиятидаги ижтимоий-сиёсий тенденцияларни инобатга олишга алохида эътибор берилди.

ХХ аср 80-йилларидан кейин Эрон дипломатияси мамлакат Олий рахбари Р.Хумайнийнинг сиёсий мавкеи, шу жумладан, унинг давлатлараро муно-сабатларни амалга ошириш борасидаги нуктаи назари таъсирида шаклланди. Бунинг натижасида Эрон Олий рахбари Р.Хумайний ташки сиёсат концеп -циясини белгилаб берувчи энг юкори инстанцияга айланди. Р.Хумайний белгилаб берган концепцияга биноан Эрон ташки сиёсати "ислом инкилоби экспорти" хамда "на Гарб, на Шарк - факат ислом" гояларига асосланди. Ушбу мулохаза Эрон ташки сиёсат махкамаси расмий Техроннинг ташки сиёсатини халкаро муносабатлардаги реализм гоялари асосида ишлаб чикишга устуворлик берганининг далили сифатида эътироф этилади.

Р.Хумайнийнинг мазкур гоялари буйича ишлаб чикилган ташки сиёсат концепцияси куйидагиларни уз ичига олган:

- инкилоб дунё давлатлари томонидан мусулмон хамжамиятига курсатилаётган зулмга нисбатан муросасизлиги;

- ислом кадриятларини хаётга татбик этиш ва дунё давлатларини улар билан таништириш;

- Эроннинг хорижий давлатлар билан алокаларини ривожлантириш ва кенгайтириш;

- Эрон ташки сиёсатини мамлакатлар ва халкларнинг бир-бирига маданий, иктисодий ва ижтимоий таъсир этиш заруриятига каратиш;

- ташки сиёсатдан Эронни халкаро майдонда яккалаш, ислом инкилобига нисбатан агрессив ташвикотга карши кураш воситаси сифатида фойдаланиш;

- ташки сиёсатдан Эронга дуст ва душман давлатларни аниклаш воситаси сифатида фойдаланиш1.

Эътиборга лойик томони шундаки, Олий рахбар Р.Хумайний илгари сурган ташки сиёсат доктринасини уз ичига олган ташки сиёсат тамойиллари ва халкаро масалаларда Олий рахбарнинг урни борасидаги бандларнинг Эрон Конституциясига киритилиши оркали хукукий асос яратилди . Шунингдек, Р.Хумайний белгилаб берган ташки сиёсат концепцияси 1981 йил январь

1 Вартанян А.М. Трансформация внешнеполитической доктрины ИРИ в 1979-2005 гг. // Афганистан, Иран, Пакистан: время выборов и перемен / отв. ред. М.Р. Арунова. - М., ИВ РАН, 2006, с. 93

2 http://rc.majlis.ir/fa/content/iran_constitution .иЫ ojli

155

ойида Эрон Ташки ишлар вазирлиги ходимлари билан утказилган учрашувда хам таъкидлаб утилган1.

XX асрнинг 1979-1989 йиллари оралиги Эрон ташки сиёсатидаги катор мураккаб вазиятлар, хусусан, ташки сиёсий масалалар борасида махаллий сиёсий элита уртасидаги карама-каршилик, Ирок билан уруш, А^Ш билан дипломатик алокаларнинг узилиши, етакчи Гарб давлатлари билан муноса-батларнинг совуклашиши каби холатлар билан ифодаланади.

Олий рахбар Р.Хумайнийнинг фикрича, "ислом инкилоби экспорти" ва "мусулмон давлатларидаги озодлик харакатларини куллаб-кувватлаш" Эрон ташки сиёсати доктринасининг асосини ташкил этиши керак2. Шунингдек, Р.Хумайний илгари сурган "на Шарк, на Гарб" гояси асосида амалга оширилган ташки сиёсат натижасида Техроннинг дунё хамжамияти билан муносабатлари янада мураккаблашиб, Эронни сиёсий ва иктисодий жихатдан халкаро майдонда яккаланиб колишига олиб келди. Р.Хумайний гоялари асосида амалга оширилган ташки сиёсат дастлаб Эрондаги турли сиёсий кучлар томонидан танкидга учради. Ички мухолифат Олий рахбар Р.Хумайнийни минтакавий ташки сиёсатни юритишда изчилликка риоя этмасликда айблади.

Юкорида зикр этилган концепцияни амалга ошириш йулида расмий Техрон Сурия ва Ливиядаги фаолияти такикланган ташкилотлар билан алокалар урнатишга харакат килди. Шу билан бирга, турли минтакавий ва халкаро минбарлардан Эрон хукумати мусулмонларга тазйик утказаётган хар кандай давлат билан дипломатик алокаларини узишга тайёрлигини таъкидлаб келди. Ушбу тезисдан келиб чикиб, расмий Техрон Эроннинг Миср ва Иордания билан дипломатик алокалари узилганини эълон килди, Саудия Арабистони билан алокаларини жиддий чеклади.

ХХ аср 80-йиллари охири Эрон ички сиёсий майдонида прагматиклар ва реалистларнинг хукмронлиги даврида Техрон "юмшок куч" сиёсатини куллаш ва "ислом маданиятини экспорт килиш" оркали уз ташки сиёсий

"5

максадларини амалга оширишга алохида эътибор карата бошлади .

Жумладан, 1989 йили Эронда конституциявий ислохотларнинг амалга оширилиши, Олий рахбарнинг узгариши ва янги президентнинг сайланиши хамда унинг мамлакат ички ва ташки сиёсатидаги ролининг кучайиши каби мухим узгаришлар Эрон ташки сиёсатининг янги боскичини белгилаб берди.

Эроннинг янги Олий рахбари Али Хаменеий ташки сиёсатда мамлакатга кушни мусулмон давлатларидаги сиёсий тузумларнинг баркарорлиги ва улар билан хамкорликни мустахкамлаш масаласига алохида эътибор каратди.

1 Вартанян А.М. Трансформация внешнеполитической доктрины ИРИ в 1979-2005 гг. // Афганистан, Иран, Пакистан: время выборов и перемен / отв. ред. М.Р. Арунова. - М., ИВ РАН, 2006, с. 93

^JI^JI ^Jfr J ' ; — ulj^.l ^JJ&^A I'V^nn ^^M JJJ^.2

458 ^ '2009 '

3 Ушаков В.А. Внешняя политика Исламской Республики Иран после революции 1978-1979 гг. / Дис. ...д ра ист. наук / Ин-т востоковедения РАН. - М., 1997. -542 с.

156

1989 йили Али Акбар Х,ошимий-Рафсанжоний Эрон президенти этиб сайланиши натижасида Олий рахбар Р.Хумайний гоялари асосида шакллан-тирилган таш^и сиёсат концепцияси кайта ишлаб чикилди. Расмий Техрон ташки сиёсати прагматик тус олиб, катор давлатлар билан муносабатлар конструктив кайта куриб чикилди.

Эрон миллий манфаатларини химоя килиш, уни сиёсий, иктисодий, харбий ва илмий-техникавий жихатдан минтакадаги етакчи давлатга айлан-тириш, ташки бозорларни иктисодий экспансия килиш АДошимий-Рафсан-жонийнинг президентлик даврида (1989-1997) мамлакат ташки сиёсатининг асосий вазифаларидан бири сифатида белгиланди.

Президент АДошимий-Рафсанжонийнинг даврида Эронга нисбатан кабул килинган санкцияларни енгиллатишга, купгина давлатлар билан якин хамкорлик урнатишга (Исроил ва А^Ш бундан мустасно), минтакавий ва халкаро ташкилотларда фаол иштирок этиш оркали дунё хамжамияти олдидаги нуфузини мустахкамлашга эришди1.

Шу билан бирга, Техрон узи кучли мавкега эга ташкилотлар оркали мамлакат миллий манфаатларини илгари суришга интилди. Жумладан, 1996 йили Ислом хамкорлик ташкилотидан Эроннинг Якин ва Урта Шарк минтакаси давлатларига таъсир курсатиш воситаси сифатида фойдаланишга, уни иктисодий уюшмадан сиёсий ташкилотга трансформация килишга ва хаттоки харбий-сиёсий ташкилотга айлантиришга харакат килди.

Мухаммад Хотамийнинг 1997-2005 йиллардаги президентлик даври экспертлар томонидан ислохотчи-сиёскатчилар хукмронлиги даврида деб номланиб, Эрон ташки сиёсати концепцияси янги мазмун олгани кайд этилади. Хусусан, Эронни халкаро яккаланишдан чикариш ва куп кутбли тизим доирасида куп векторли хамкорликни йулга куйишга каратилган "цивилизациялар мулокоти" ташаббуси илгари сурилди. Шунингдек, Афгонистон ва Ирокдаги харбий харакатларга нисбатан муносабат бил-дириш, янгича тахдидларга Бирлашган Миллатлар Ташкилоти доирасида карши курашнинг жамоавий тизим яратиш максадида "Адолатга асосланган тинчлик учун коалицияси" концепцияси ишлаб чикилди.

Юкоридаги икки тамойил назарий жихатдан яхлит мафкуравий платфор-мани ташкил этиб, улар асосида М.Хотамий ташки сиёсатининг асосий йуналишлари ишлаб чикилди. Эрон дипломатиясининг "цивилизациялар мулокоти" концепцияси доирасидаги тамойилларни вазиятни юмшатиш, ишончни мустахкамлаш, мулокот ва тахдидларни кулай имкониятларга айлантириш йули сифатида хисоблаш лозим, "Адолатга асосланган тинчлик учун коалицияси" шиори Техрон назарида терроризм, экстремизм ва зуравонликка карши изчил олиб бориладиган сиёсатга айланади. М.Хотамий

1 Kozhanov N. Iran's Strategic Thinking - The Evolution of Iran's Foreign Policy 1979-2018.

Berlin: Gerlach Press, 2018. 190 p.

157

президентлиги даврида Эрон Ташки ишлар вазирлигининг устувор вази-фалари куйидагилардан иборат булди1:

- халкаро муносабатларда конструктив ёндашувда булиш;

- "цивилизациялар мулокоти" сиёсатини амалга ошириш;

- ташки сиёсатда Эрон маданияти ва кадриятларига таяниш.

Президент М.Хотамий ташки сиёсат стратегиясининг яна бир мухим

элементи унинг прагматик, узок муддатли истикболга каратилганлиги эди. Эрон мураккаб халкаро ва минтакавий вазиятда узини бир лахзалик манфаатни кузламасдан, узокни кура оладиган давлат эканлигини курсатди. 1997-2005 йиллар Эрон хукмрон элитаси уртасида ички келишмовчиликлар ва карама-каршиликларнинг кучайиши ички сиёсий хаётни характерловчи асосий элементлардан бири булиб, Эрон сиёсий элитасини ислохотчилар ва консерваторларга булиб куйди. Шунга карамасдан, бу келишмовчиликлар Эроннинг ташки сиёсатини заифлаштирмади, унинг асосий параметрлари ва йуналишлари сакланиб колди.

1997-2005-йиллар Олий рахбар томонидан Ташки ишлар вазирлигига Эрондаги ислом тузумини мустахкамлаш учун кулай халкаро мухитни шакл-лантириш, мамлакат миллий манфаатларини хорижда таъминлаш, ватандош-ларнинг хукукларини чет элларда химоя килиш каби вазифалар куйилади. Президент М.Хотамийнинг нуктаи назарича, Эроннинг сиёсий, иктисодий, маданий ва ижтимоий сохалардаги салохияти, шунингдек, ислом нормаларига асосланган давлат тузуми ахоли томонидан кенг куллаб-кувватланаётгани Техроннинг халкаро нуфузи таъминлашнинг мухим омили хисобланади2.

М.Хотамий узининг президентлик даврида (1997-2005 йиллар) Эрон ташки сиёсатини халкаро муносабатлардаги либерализм гоялари асосида ишлаб чикишга устуворлик бергани мамлакат Олий рахбари А.Хаменеийнинг кескин каршилигига дуч келди, зеро, бундай ёндашув собик Олий рахбар Р.Хумайний даврида (1979-1989 йиллар) асос солинган концептуал гоя ва тамойилларга зид эди.

Бундай шароитда 2005 йил июнда утказилган умумхалк президентлик сайловларида неоконсерватив кучлар вакили булган ва Эрон ташки сиёсати концепциясини тубдан кайта ишлаб чикиш тарафдори Махмуд Ахмадинажод давлат рахбари этиб сайланади. Неоконсерваторлар Эрон ташки сиёсатининг асосий тамойилларини саклаб колган холда халкаро муносабатларда "адолат" тамойилига эътиборни каратиш, давлатларнинг нуфузи ва кудратидан катъий назар адолатли ва тенг хукукли муносабатлар олиб бориш стратегиясини илгари сурдилар.

1 Санаи Мехди. Диалог цивилизаций и исламский фактор. // Диалог цивилизаций: Доклады и выступления. Российско-иранский международный научный симпозиум апрель 2001 г. -М.: РАНИВ, Муравей, 2003. - С. 10-15.

2 Юртаев В.И. Особенности и реализация внешней политики Исламской Республики Иран (1979 - 2010 гг.) / Дис. ... д-ра ист.наук / РУДН. - М., 2012. - 439 с.

158

Президент М.Ахмадинажод даврида Эрон дипломатияси ташки сиёсат риторикасини сезиларли даражада кескинлаштиргани билан изохланади. Эроннинг халкаро муносабатларида "адолат" тамойили сезиларли даражада фаоллашгани кайд этилди. Эронни 2025 йилга иктисод, фан ва технологиялар буйича минтакада биринчи уринга олиб чикиш учун кулай ташки мухитни шакллантириш Ташки ишлар вазирлигининг асосий вазифаси сифатида белгиланди. Бирок Эрон сиёсий элитасида мамлакатнинг халкаро мавкеи юзасидан турли карама-караши ёндашувлар мавжудлиги боис Техроннинг янги ташки сиёсати кутилган самарани бермади.

Мазкур йуналишдаги саъй-харакатлар натижасида 2005-2007 йиллар Эрон ташки сиёсатида минтакавий узгаришлар, хусусан, Жанубий Америка давлатлари ва Шанхай хамкорлик ташкилотига аъзо мамлакатлар билан муносабатларида намоён булди1. Жумладан, Бразилия, Венесуела, Боливия, Куба ва Никарагуа билан дипломатик алокалар урнатилди, шунингдек, Серра-Леоне, Замбия, Кения, Танзания ва Сенегал каби Африка давлатларига олий даражадаги ташрифлар амалга оширилди2.

2009 йил президент М.Ахмадинажод томонидан "Ижодий хамкорлик" номини олган янги ташки сиёсат концепцияси илгари сурилади . Халкаро муносабатларга хос мураккаб сиёсий жараёнларни англаб етган ва тушунган холда фаол, максадга йуналтирилган, конструктив, таъсирчан ташки сиёсатни амалга ошириш, Эрон ташки сиёсатига зарар келтирадиган худудлардан чекиниш ва миллий мафаатларни илгари суришга кулай минтакаларда расмий Техрон фаолиятини кучайтириш, жахон сиёсатида кучли ва нуфузли давлат сифатида урин эгаллаш, халкаро муносабатларни янги боскичга олиб чикиш мазкур концепциянинг асосий вазифалари сифатида белгиланди. Бунда "Ижодий хамкорлик концепцияси" минтакавий ва халкаро даражада, кушни

хамда ривожланаётган давлатлар билан муносабатларни боскичма-боскич

4

амалга ошириш кузланган .

Эрон уз ядро дастурини амалга ошириш йулидаги саъй-харакатлари халкаро даражада кескин каршиликка учраган бир шароитда расмий Техрон ташки сиёсатида янги стратегик йуналиш - ядро дипломатияси шаклланди. 2010 йилдан бошлаб Техрон халкаро чекловлардан халос булиш ва жахон сиёсатида уз нуфузини мустахкамлаш учун "Эрон ядро дастури" мавзусидан мохирона фойдалана бошлади.

1 Юртаев В.И. Особенности современной внешней политики Исламской Республики Иран // Вестник РУДН, серия Халкаро муносабатлар, 2012, № 2, 18 б.

2 Mehmet Bora Sanyurek. Devrim sonrasi Iran di§ politikasi // The Journal of Academic Social Science Yil:6, Sayi: 86, Aralik 2018, s. 212.

3 Maaike Warnaar. Iranian foreign policy during Ahmadinejad: Ideology and Actions. Palgrave Macmillan, 2013. 304 p.

^2008 : u'J^* .^IJP ^J^ J^ U'J.' ^^ ^^J^ j^ a ^UVJ^ ^j^^j^4

116 ^

159

-•«£♦>-

2005-2009 йиллар Эрон ташки сиёсати концепциясида "агрессия" ва "эскалация" услубларини А^Ш ва Исроилни тийиб туришнинг самарали воситаси сифатида кенг куллагани кайд этилади1. Айникса, мазкур давр Эрон парламенти, ижро этувчи ва суд хокимиятида радикал кайфиятдаги консер-ваторлар етакчилик килиши президент М.Ахмадинажод юкорида зикр этилган концепцияни амалга ошириши учун кулай ички сиёсий мухитни таъминлаб берди2. Президент М.Ахмадинажоднинг Якин Шарк йуналишидаги ташки сиёсати натижасида Эроннинг етакчи араб давлатлари, хусусан, Миср ва Форс курфази монархиялари билан муносабатларини яхшилашга эришилди.

2013-2021 йиллар Хасан Рухонийнинг президентлик даврида Эрон халкаро хамжамият томонидан минтаканинг етакчи давлатларидан бири сифатида эътироф этила бошланди. Президент Х.Рухонийнинг ташки сиёсий майдондаги фаолияти, хусусан, унинг прагматик карашлари Эрон халки томонидан куллаб-кувватланиб, мамлакатнинг халкаро мавкеини мустахкамлашга каратилган ислохотчилик харакати деб номланди. Президент Х.Рухоний илгари сурган янгича нигохдаги ташки сиёсат концепциясида миллий иктисодиётни ривож-лантириш; Эрон ядро дастурини амалга ошириш; халкаро санкциялар бекор килинишига эришиш; минтакавий хамкорликни кучайтириш мавзулари асосий урин эгаллади. Шу билан бирга, хукуматга узи билан хамфикр, прагматик сиёсатчиларни жалб этди3. Эътиборга лойик томони шундаки, Х.Рухонийнинг ушбу фаолияти дастлабки йиллар Эрон Олий рахбари Али Хаменеий томонидан тулик куллаб-кувватланган.

Президент Х.Рухонийнинг бу борадаги саъй-харакатлари натижасида Эроннинг А^Ш билан муносабатларида узига хос ижобийлик, минтака давлатлари билан алокаларда узаро ишонч аломатлари кузатилди, сиёсий музокараларда вазминлик устувор тус олди.

Президент Х.Рухоний Гарб давлатлари томонидан Эронга нисбатан жорий килинган санкцияларни А^Ш вакиллари билан конструктив музокаралар утказиш ва айрим сиёсий йуналишларда муросага бориш тактикасини куллаш оркали олиб ташланишига эришишга интилди. Бу борадаги саъй-харакатлар натижасида расмий Техрон томонидан 2013 йил 24 ноябрь Женевада Эрон ядро дастури буйича А^Ш, РФ, Хитой, Франция, Буюк Британия ва Германия вакиллари билан келишув имзоланди. Шунингдек, мазкур хужжат доирасида 2015 йил 14 июлда "Х,амкорликдаги умумий харакатлар режаси" ишлаб чикилди ва у 2015 йил 20 июлда БМТ Хавфсизлик Кенгаши томонидан маъкулланди. Бирок 2018 йилда Вашингтон маъмурияти тепасига президент Д.Трамп келганидан сунг Эрон билан имзоланган мазкур келишувдан А^Ш бир томонлама чикиб кетди.

1 Mehmet Bora Sanyurek. Devrim sonrasi Iran di§ politikasi // The Journal of Academic Social Science Yil:6, Sayi: 86, Aralik 2018, s. 211.

2 Yma ®OH 212 6.

3 Mehmet Bora Sanyurek. Devrim sonrasi Iran di§ politikasi // The Journal of Academic Social Science Yil:6, Sayi: 86, Aralik 2018, s. 214.

160

Президент Х.Рухонийнинг нуктаи назарича, минтакавий ва халкаро майдонда шаклланган вазият Эрондан куйидагилардан иборат булган "муътадил" ташки сиёсат амалга оширишни такозо этган:

1. "Муътадиллик" - бу жорий вокеликка объектив бахо берган холда ташки сиёсий курсни ишлаб чикиш ва бунда ташки сиёсат тамойиллари ва манфаатлари инобатга олинишини таъминлаш.

2. Ташки алокаларда кескин ёндашувлар ва турли шиорлардан воз кечиб, Эроннинг сиёсий обрусини ошириш.

3. Хорижий мамлакатлар билан конструктив хамкорликни урнатиш оркали ташки сиёсий фаолиятнинг натижадорлигига давлатлар уртасида узаро ишончни кучайтириш оркали эришиш.

4. Ташки сиёсатда мамлакатни иктисодий риволантириш масалаларига устуворлик бериш1.

Экспертларнинг нуктаи назарича, расмий Техрон мазкур йуналишдаги натижаларга эришишида Эроннинг турли давлатларда фаолият юритаётган хайрия жамгармалари оркали кулланилган "юмшок куч" сиёсати мухим урин тутган2. Бирок Х.Рухоний янги ташки сиёсатда конструктив ёндашувни шакллантиришга харакат килганига карамай, Эрон Олий рахбари А.Хаме-неийнинг президентга нисбатан муносабатининг узгариши натижасида ички сиёсатда катта каршиликка дуч келди3. Хусусан, Олий рахбар хамда Ислом инкилоби курикчилари корпуси президент Х.Рухонийнинг халкаро май-дондаги эркин фаолиятини чеклашга интилди4.

Юкорида зикр этилганлардан келиб чикиб, хулоса сифатида куйида-гиларни кайд этиш мумкин:

ХХ аср 80-йилларидан кейин Эроннинг янги ташц и сиёсатини ишлаб чиц иш ва амалга оширишда ислом омили асосий урин тутган булса, XXI асрдан бошлаб глобализация жараёнлари узанида кечгани rç айд этилади.

Расмий Тех, рон томонидан XX аср охири - XXI аср бошида амалга оширилган ташц и сиёсат тах, лили Эрон сиёсий истеблишментидаги ислох, отчилар тоифаси вакиллари (АДошимий-Рафсанжоний, М.Хотамий, Х.Рухоний) консерватив сиёсатчиларга (Р.Хумайний, А.Хаменеий, М.Ах,мадинажод) нисбатан халц аро масалаларда прагматик ва мувозанатли ташц и сиёсат юритишни ёц лаб чиц rç анликларини курсатди.

1 Akbarzadeh, Shahram and Dara Conduit. Iran in the world: President Rouhani's Foreign Policy. London: Palgrave Macmillan, 2016, 214 р.

2 Vali Golmohammadi. The Foreign Policy of the Islamic Republic of Iran: Prospects for Change and Continuity // All Azimuth V 8, N 1, 2019, P 97.

3 Akbarzadeh, Shahram, and Dara Conduit, eds. Iran in the World; President Rouhani's Foreign Policy. Reprint, Houndmills, Basingstoke, Hampshire; New York, NY: Palgrave Macmillan, 2016.

4 Хандогин К. Идеология хомейнизма и её влияние на формирование концептуальных основ внешней политики Ирана // Власть. 2011. № 10. С. 114.

161

Эрон ташки сиёсат концепциясининг тамойиллари ва устувор йуналиш-лари мамлакат президентлари узгариши билан кайта куриб чикишга учраган. Утган даврлар мобайнида Эрон Олий рахбари Р.Хумайний белгилаб берган ташки сиёсат концепцияси тубдан узгармаган, балки президентлар томонидан уз сайлов дастуридан келиб чикиб, муайян янги тус олган.

Р.Хумайнийнинг ташки сиёсий карашлари Эрон Конституциясида конуний равишда мустахкамланган. Ушбу Асосий конундаги ташки сиёсат тамойиллари хозирги вактда хам Эрон рахбарияти учун долзарб булиб колмокда.

Эрон рахбарияти мамлакат ташки сиёсатини халкаро муносабатлардаги реализм гояларидан келиб чиккани боис ташки сиёсий фаолиятда, биринчи навбатда, мамлакат миллий манфаатларини таъминлаш масаласига усту-ворлик берган деб кайд этиш мумкин.

Эрон ташки сиёсати эволюциясини тадкик этиш асосида Техрон дунёвий ривожланиш йулини танлаган давлатлар билан конструктив хамкорлик алокаларини ривожлантиришга тайёр эканлигини курсатди. Эрон ташки сиёсатига ислом омилининг таъсири янги авлод сиёсий элитанинг реалистик ва прагматик ёндашуви боис нисбатан пасайиш холатлари кайд этилган булиб, Эроннинг экспансионизми купрок кушни давлатлар билан савдо -иктисодий сохада уз аксини топди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.