CC BY
12JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No3 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
I lik lV _ ni\inkIÎATIk PARTTVAST VA I \I\YI riIIÎMAVIVA
Я*
ERKIN - DEMOKRATIK PARTIYASI VA UNING GERMANIYA
TARAQQIYOTIGA QO'SHGAN HISSASI
»
jg э J 3 te л
5Ж
Egamberdiyev Quvonchbek Nurgali o'g'li
Asissent Samarqand davlat universiteti O'zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti O'zbek tili va adabiyoti, ijtimoiy-gumanitar fanlar kafedrasi o'qituvchisi
quvonchbek.3003@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.7240257
>Я> П> >
Annotaсiya: Ushbu maqolada Germaniyadagi Erkin demokratik partiyasining tashkil topgan vaqti, saylovlardagi ishtiroki, partiya sifatida o'ziga xos xususiyatlari va Germaniya taraqqiyotiga qo'shgan hissasi haqida so'z yuritiladi.
Gilit sozler: EDP, Germaniya taraqqiyot partiyasi, 1948-yil, " Qirollarni belgilovchi ", Katta koalitsiya.
A 1ТТТЛГГПТТТ1ЛГ* D TTOTTTTATI ЛФОФТ Û nn л ли f ПТПТ1Т1 о атл П ллптгптттта PnA^ATTTTATI
Аннотация: В данной статье рассматривается создание Свободной
>
*
демократической партии Германии, ее участие в выборах, ее уникальные характеристики как партии и ее вклад в развитие Германии.
Ключевые слова: EDP, Немецкая партии развития, 1948 г., Определение
королей, Большая коалиция.
Annotation: This article discusses the founding of the Free Democratic party of Germany, its participation in elections, its distinctive features as a party, and its contribution to the development of Germany.
Keywords: EDP, German Development Party, 1948, Determining Kings, Grand Coalition.
i : ;> > Germaniya erkin demokratik partiyasi (EDP, nem. Freie Demokratische
Partei, FDP) - Germaniyaning liberal partiyasi bo'lib, u 1948-yil 11-dekabrda
tashkil etilgan. EDP tashkil etilishi tarixiga nazar tashlaydigan bo'lsak, 1859-yil
Germaniya Milliy Assotsiatsiyasi tashkil etilgan edi, u 1861-yil Germaniya taraqqiyot
partiyasi (GTP) va Milliy-liberallar partiyasiga bo'linib ketdi. 1880-yil Milliy-
liberallar partiyasidan so'l qanot vakillari ajralib chiqib Liberal ittifoqni yuzaga
A W I 7-/-X I \-Л f/4 1 I r>-r I V { I /I TT1 I _ I I J T in I 1 ИЧ/Л-ИГ» I 1 -4-4—I T /Л /Ч |л 1 f I r> P l-ч /~\ 1 I n*1 1лг> пл /~l n f _/Л fm n n 1T rr> nfln 1Л
keltirdilar. 1894-yil GTP va Liberal ittifoq birlashdilar hamda Germaniya erkin
fikrlash partiyasi (GEFP)ga asos soldilar, ammo ular ko'p o'tmay bo'linib ketdi va 1911-yil ular yana 1868-yil tuzilgan Germaniya Xalq partiyasiga birlashdilar. 1918-yil bu birlashma bir qancha Milliy-liberallar partiyasi so'l qanoti vakillari bilan
TW'
! И*
birgalikda partiya tashkil etdilar, u Germaniya demokratik partiyasi (GDP) nomini oldi. 1930-yil Germaniya demokratik partiyasi - Yosh german ordeni bilan birlashib
U1UI. I S y 11 VJ wl lllctlll^y CI U^l 1 1W IV1 till 14 pell IIJ CI J I — 1 U Jl I gV^llllClll U1UV1U Ul I Cll I Ulli Cl JI 11 и
Germaniya davlat partiyasini tashkil etishdi, GDP a'zolarining bir qismi Radikal-
demokratlar partiyasi (RDP)ni tuzdilar.
Ы> 3 ]> <}>
«и j
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIOOTLAR No, 2022
№3 2022
ilmlyusIuWyjumali
»
Miiiif-iwuuif juiiian
1918-yil Milliy-liberallar partiyasi Erkin konservatorlar partiyasi so'l qanoti
bilan birlashib, yangi nom - Germaniya Xalq partiyasi (GXP)ga o'zgartirildi. 1933-yil GDP, RDP, GXP partiyalari fashistik hukumat kelgandan so'ng tarqalib ketdi.
1945-yil GDP qayta tiklandi, ammo GDP va GXP a'zolarining katta qismi
аи j
Germaniyaning G'arbiy okkupatsion zonasida Erkin Demokratik Partiya (EDP) shahobchalarini tashkil etishdi, SSSRning okkupatsion zonasi GDRda esa Liberal-demokratlar partiyasini tuzdilar. 1948-yil 11-dekabrda partiyaning 3ta eng yirik
J»
! Ш-
bo'linmasini birlashtirilgan holda Germaniya Erkin Demokratik Partiyasi (EDP)ga asos solindi. Ulardan tashqari EDP tarkibiga - Gessenning Liberal-demokratik partiyasi, Reynlandning Liberal partiyasi, Reynlandning Sotsial Xalq Ittifoqi, Bremen Demokratik Xalq partiyasi va Baden Demokratik Partiyasi kelib qo'shildi.
EDP GFRdagi eng yirik partiyalarning to'rtinchi o'rindagisi bo'lib, u salohiyati jihatidan faqatgina - GSDP, XDI va XSIdan pastroq turadi, xolos. Uning siyosatida liberal yo'nalish ustuvor ahamiyat kasb etadi, ulardan - soliq yuklamalarini
m о \ r+1 ri о 1П+ЮАП11Г гчтглсп+ппт тоаихгп+ПО rlnxn of nn nmi т rn+im 11 /"v 11 Krvnnno
kamaytirish, iqtisodiy siyosatdagi faoliyatda davlat ahamiyatini iloji boricha
cheklash, katta va kichik tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash kabilarini aytish mumkin. EDPning iqtisodiy shiori - "Qancha davlat, shuncha davlat, ammo iloji bo'lguncha kamroq". Partiya asosan tadbirkorlar va yirik kompaniyalar menejerlari tomonidan
ïw -
qo'llab-quvvatlanadi.
Nemis siyosiy tizimi an'anaviy sur'atda ikki partiya asosida shakllanar edi, bular - so'llar GSDP va konservatorlar XDI/XSI edi. Bundan tashqari siyosiy tizim partiyalarda saylovlarda 50%dan ortiq ovoz olishni talab etar edi, faqat shunday
mutanosiblikdagina hukumatni shakllantirish huquqi berilardi. 1960-yildan keyingi
____ . , , , ..... „„„ .
davrda na GSDP va na XDI/XSI 50% ovoz to'play olishmaganliklari, EDPning
О 1л О m 1\ ïnll Kir пли1лл1лп At4o 1 i Inin rv Л A'1 1 rln С ПО/ m П О полг! AT АТ7ЛТ1 f A ' 1л1 о n rron
ahamiyati bir muncha orta bordi. Uning qo'lida 5-7%gina saylovchi ovozi to'plangan bo'lsa-da, EDP u yoki bu partiya bilan koalitsiya tuzib, ularga saylovlarda g'alaba keltirishi mumkin edi. Bunday imkoniyatga ega bo'lishi EDPning "Qirollarni belgilovchi" deya nom orttirishiga olib keldi3.
1969-yildan 1982-yilgacha EDP birodarlikda GSDP bilan hamkorlikda edi, u bilan ko'p bora koalitsion hukumat tuzib, Germaniya siyosiy hayotida katta o'ringa ega bo'ldi, hatto Germaniyaning SSSR va dunyoning boshqa yetakchi davlatlari bilan J-jt munosabatlarning yaxshilanishida bevosita ishtirok etdi. 1982-yilda GSDP bilan koalitsion kelishuvdan chiqib, XDI/XSI blokiga kelib qo'shildi. EDPning qo'llab-quvvatlashi yordamida XDI/XSI saylovlarda g'olib chiqdi. 1982-yildan 1998-yilgacha bo'lgan davrda EDP ularni qo'llab keldi. 4EDP - XDI/XSI bilan tuzgan koalitsion birlashuvining saylovlarda g'alaba qilishidan so'ng yangi hukumatni tashkil etishda bevosita qatnashdi. Shunday qilib, koalitsion hamkorni o'zgartirib,
__I
3-
Дюверже М. Политические партии М. 2007. c.120. 4 Диманис М. Либеральная партии ФРГ поиск выхода из кризиса идентичности.М. 1999. c.43.
: * ^ * п>
JffiTALQINVA 1
WTADPKOTLAR
EDP salkam 30 yil - 1969-1998-yillarda GFR hukumatini tuzishda bevosita
qatnashib keldi. 1990-yildagi GFR tarkibiga GDRning kelib qo'shilishi natijasida, EDP tarkibiga ilgarigi GDRda faoliyat yuritgan - Liberal-demokratik partiya va Germaniya milliy-demokratik partiyalari kelib qo'shilishdi5.
Siyosiy sahnada "Yashillar" partiyasining paydo bo'lganligidan so'ng, EDPning "Qirollarni belgilovchi" sifatidagi ahamiyati anchagina pasaydi. 1998-yilgi saylovlarda Gerxard Shryoder boshchiligidagi GSDP "Yashillar" partiyasi bilan koalitsiya tuzgan holda saylovlarda g'olib chiqdi. Ular hukumatni Gerxard
J О JOY
Shryoderning parlamentga muddatdan ilgari o'tkazgan saylovlari, aniqrog'i 2005-yilga qadar boshqarib keldilar. 2005-yilgi saylovlarda ko'rindiki, EDP Germaniyadagi eng yirik 4 ta partiyaning ichida saylovchilar ishonchi va ovozini orttirib olgan yagona partiya bo'ldi, u 11% saylovchilarning qo'llab-quvvatlashlariga sazovor bo'ldi. Shunga qaramay, XDI/XSIning saylovchilar ovozini yo'qota borganligi, EDPning Angela Merkel boshliq XDI/XSI bilan tuzgan koalitsiyasi birgalikda 50%ga yetmaydigan ovoz to'plashdi, bu esa yangi hukumatni shakllantirish imkoniyatini bermas edi. XDI/XSI uzoq muzokaralardan so'ng GSDP bilan koalitsiya tuzdi, EDP dan esa voz kechdi, yangi koalitsiya "Katta koalitsiya" nomini oldi.
i> - i ' nc
2009-yildagi federal saylovlarda EDP 14,6% ovoz to'pladi va 93 deputatlik
mandatiga egalik qildi. Partiya sobiq GDR hududlaridagi mavqeyi Germaniyaning boshqa hududlariga nisbatan bir muncha pastroqligini ko'rishimiz mumkin. Partiya foydasiga eng kam ovoz bergan hudud bu Brandenburg (9,3%) bo'lsa, eng ko'p ovoz
berilgan hudud esa Baden-Vyutemberg (18,8%) edi. 2009-yil 5-dekabrida EDPning
,.............. .. . . ---- ^ , , „__________ „ .
eng e'tiborli vakillaridan biri - partiya raisi graf Otto Lambsdorf (1926-2009) vafot
TT lAn-rfurn тго m о m 1 ol/nl 1л от г/л+1 rl о Kir nanli о r\'n т п 1111л 1 nr г\ от тагш /Т о m « 11л 1 m л'п-n
etdi. U partiya va mamlakat hayotida bir necha o'n yilliklar davomida muhim o'rin egallab kelayotgan edi.
2013-yildagi Bundestagga bo'lgan saylovlarda EDP 4,8% ovoz to'play oldi va
tarixda birinchi bora Germaniya parlamentiga o'ta olmadi. Bundestagga bo'lgan saylovlardagi mag'lubiyatga uchrashi EDPning mavqeyiga jiddiy putur yetkazdi. 2010-yil oxirlaridan buyon EDP saylovchilar ishonchini yo'qota bordi, shu vaqtdan buyon 16 ta hududiy Landtaglarda saylovlar bo'lib o'tib, EDP shu hududlardan 10 J-jt
A W +nm /~l n /л 1Л I i+n+1 -I It- -»ллг>г> n+1 n -i г» I n г» I -»--»--* о 1 l\ /I n nn I n n / fill т п I I V n /л n + n 1л о m L_J 1 n rl о
*
tasida deputatlik mandatini ola olmadi. Masalan, 2011 -yil 18-sentabrdagi Berlinda
ш
hududiy saylovlarida EDP o'tgan safargi saylovlardagi 7,6% o'rniga 1,2%gina ovoz to'play oldi, xolos. 2013-yil 15-sentabr Bavariyada esa ilgarigi 8%o'rniga 3,3% saylovchini jalb eta oldi. 2014-yil 31-avgustdagi Saksoniya Landtagiga bo'lgan
! И*
saylovlardagi mag'lubiyatidan so'ng - partiya bu hududdagi saylovlarda 3,8% ovoz yig'di va deputatlik mandatlarini ola olmadi.
i»
_
--
5 Диманис М.Д .Либеральная партии ФРГ поиск выхода из кризиса идентичности. М. 1999. c. 45.
: * ^ * п>
к*
(TALQIN VA iTADQIQOTLAR
¡Imiy-uslubiy jumali
№3 2022
2014-yildagi Yevroparlamentga bo'lgan saylovlarda partiya 3,4% ovoz to'pladi va 96 o'rindan 3 tasiga egalik qiladigan bo'ldi. Hozirgi kundagi EDP raisi lavozimini Kristian Lindner egallab kelmoqda. Partiya shtab-kvartirasi Berlinda joylashgan, uning a'zolari soni 57.000 nafarni tashkil etmoqda. Budestagdagi ulushi hozircha 0/631ni tashkil etmoqda, Yevroparlamentda esa 3/96ni tashkil etadi.
Adabiyotlar ro'yxati:
1. Дюверже М. Политические партии MocKBa - 2007 год
2. Диманис М. Либеральная партии ФРГ поиск выхода из кризиса идентичности. Мocква - 1999 год
иф
они» >*
-^fV-iir f---^SfV-^Y f.—
35
jW^ У
q ж**
!>3*:
I •
JIM >
J>s*:
У^
Ы:> PV*
Ц >;*
Ш >
Ы >
% j>4:>;
1+4 >
s
и*-
ЦМ >
q
Ц >p
Ы >
q щъ
Щ >
q
