CC BY
14УДК 398
DOI: 10.22162/2587-6503-2021-4-20-188-213
Эпическая песнь «О Шара Мангасе» ойратской рукописи «Джангара» из фонда К. Ф. Голстунского (транслитерация на латинице)
Данара Владимировна Убушиева 1
1 Калмыцкий научный центр РАН (д. 8, ул. им. И. К. Илишкина, 358000 Элиста, Российская Федерация)
кандидат филологических наук, старший научный сотрудник 0000-0002-5547-4006. E-mail: bib.danara@yandex.ru
© КалмНЦ РАН, 2021 © Убушиева Д. В., 2021
Аннотация. Цель статьи — введение в научный оборот транслитерации на латинице с ойратского «ясного письма» аутентичного письменного текста эпической песни «О Шара Мангасе» ойратской рукописи «Джангара» из фонда К. Ф. Голстунского. Материалом исследования послужила оригинальная рукопись на ойратской письменности тодо бичиг («ясное письмо»), хранящаяся в Рукописном отделе Библиотеки Восточного факультета Санкт-Петербургского государственного университета. Основным методом явилась традиционная транслитерация. Результаты. Введение в научный оборот аутентичных письменных текстов, не имеющих ксилографических изданий, посредством транслитерации на основе латинской графики, возможно, послужит источниковой базой для изучения письменных памятников калмыков.
Ключевые слова: аутентичный письменный текст, «ясное письмо», транслитерация, эпос «Джангар»
Благодарность. Исследование проведено в рамках государственной субсидии — проект «Устное и письменное наследие монгольских народов России, Монголии и Китая: трансграничные традиции и взаимодействия» (номер госрегистрации: АААА-А19-119011490036-1). Для цитирования: Убушиева Д. В. Эпическая песнь «О Шара Мангасе» ойратской рукописи «Джангара» из фонда К. Ф. Голстунского (транс -
литерация на латинице) // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2021. № 4. С. 188-213. DOI: 10.22162/2587-6503-2021-4-20-188-213
UDC 398
The Song of Shara Mangas: A Latin Transliteration of One Oirat Manuscript from the Golstunsky Collection
Danara V. Ubushieva 1
1 Kalmyk Scientific Center of the RAS (8, Ilishkin St., 358000 Elista, Russian Federation)
Cand. Sc. (Philology), Senior Research Associate
0000-0002-5547-4006. E-mail: bib.danara@yandex.ru
© KalmSC RAS, 2021 © Ubushieva D. V., 2021
Abstract. Goals. The article introduces a Latin transliteration of one authentic Clear Script text of The Song of Shara Mangas included in the Oirat manuscript of the Jangar from the Golstunsky Collection. Materials. The original Clear Script document is kept at the Manuscript Department integral to the Library of Faculty of Asian and African Studies, St. Petersburg University. The main method employed is that of traditional transliteration. Results. Introduction into scientific circulation of authentic written texts that have no xylographic copies — through Latin transliterations — may compile a source database for further research of Oirat written monuments.
Keywords: authentic written text, Clear Script, transliteration, Epic of Jangar Acknowledgement. The reported study was funded by government subsidy, project no. AAAA-A19-119011490036-1 'Oral and Written Heritage of Mongolic Peoples of Russia, Mongolia and China: Cross-Border Traditions and Interactions'.
For citation: Ubushieva D. V The Song of Shara Mangas: A Latin Transliteration of One Oirat Manuscript from the Golstunsky Collection.
Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2021. No. 4. Pp. 188-213. (In Russ.). DOI: 10.22162/2587-6503-2021-4-20-188-213
Введение
Исследователей ойратских письменных памятников в основном привлекают рукописные сочинения, содержащие буддийские трактаты или же исторические сочинения, документы и в меньшей степени фольклорные произведения. Отдельные образцы народного творчества, зафиксированные на ойратской письменности, переложены на современный калмыцкий язык, а иногда переведены на русский язык. При этом и переложение, и перевод не всегда отражают аутентичную письменную фиксацию. Для достоверного отражения письменных памятников используется общепринятая транслитерация на основе латинской графики. Но на фольклорные рукописные тексты эта практика не распространилась. Нами предпринята попытка транслитерации аутентичных эпических текстов калмыцкого «Джангара».
В настоящей статье представлена транслитерация одной из пяти эпических песен, зафиксированных на ойратском «ясном письме» в 1862 г. под руководством профессора К. Ф. Голстунского во время командировки в калмыцкие кочевья [РО БВФ СПбГУ. Calm. C. 4; РО БВФ СПбГУ. Calm. C. 17]. Археографическое описание рукописи, содержащей рассматриваемую песнь, представлено нами ранее [Убушиева 2018].
Следует отметить, что оригинальные рукописи с пятью текстами «Джангара» в записи К. Ф. Голстунского были обнаружены А. Ш. Кичиковым в 1966 г. [Ж|а^р 1978: 26] и опубликованы в переложении на «новую транскрипцию» [Ж|а^р 1978: 44-353].
Оригинальные рукописные тексты имеют одно общее название «Джангар», но в настоящее время каждый из них озаглавлен исходя из содержания и имен главных героев. Так, исследуемая песнь получила краткое название «О Шара Мангасе» и полное «Аср Улан Хо^р догшн Шар Ма^с хааг эмдэр кел бэрж авч игрсн белг» («Песнь о том, как Улан Хонгор Могучий пленил и доставил живым свирепого хана Шара Мангаса») [Багацохуровский...].
Ниже приведена транслитерация на латинице эпической песни «О Шара Мангасе» [РО БВФ СПбГУ. Calm. C.4.; РО БВФ СПбГУ. Calm. C. 17]. В транслитерации первая цифра обозначает страницы
рукописи, вторая цифра, помещенная в круглые скобки, обозначает номер строки на странице. Знак равенства «=» в транслитерации ставится в месте переноса части слова на другую строку. Долгота гласных в рукописи обозначается как горизонтальной черточкой «"», которая ставится после гласного справа от слова, так и в напи-сани öü ou вместо üü й, что характерно для текстов раннего периода [Яхонтова 1996: 17-18]. В рукописи для написания тибетских и санскритских слов используются галики, которые служат для записи звуков, отсутствующих в ойратском языке [Яхонтова 1996: 16]. Знак дефис «-» в транслитерации ставится в словах с раздельным написанием аффиксов. Квадратные скобки [ ] заключают в себе графему, пропущенную в тексте и восстановленную как несомненную. Фигурные скобки { } заключают в себе межстрочные вставки в тексте рукописи. Угловые скобки < > заключают в себе слова, вычеркнутые в рукописи.
Транслитерация на латинице
19b (9) zayalmai kiyiten salkin serjingnebei: zär küji xoyor anggilüülün: (10) yertümjiyn törögi xada metü baiyüülbai: burxani sajiygi naran metü delgürüülbe (11) dalai dunduni uryuqsan damba züüli modüni: dalai zambain bicirni: sambal suügiyin (12) salkin-du dayibilaxdän: dalan tabun tenggeriyin ayär taln: dara eke siddi nomiyin ayasär (13) yangnaldaba: yol dunduni uryuqsan yurban yalbar zandan modüni bicirni yatas zuüdani (14) küngkünküden: ganjur danjur xoyor nomiyin aysär yangnaldaba: öögiyin köbedu ur= (15) yuqsan utu zandan moduni ulän sara bicirni: oqtoryui taln sabsixadän (16) ulän sara kökö yurban solongyo mandalaba: sara cöxor baiysyng dotorän sarayin (17) zuryän mingyan arban xoyor naran adali bäturtäyän arkidan jiryaba: ükül ügei (18) möngkö bolba: ürgen ügei toqtuün bolba: öncin ügei önör bolba: übül ügei (19) zun bolba: ürgülji yucin yurban tenggeriyin jiryalatei bolba: toli neretei naran mandal= (20) ba: toqtuün saiyxan jiryalär jiryaba: aldar noyon jangyariyin biyeni amin metü (21) bäturmuüdiyinin dotoruni amidi jindamaniyin xübilyayär suüba: üküsen tötan (22) edegedeq bolnai: ilüü dutuügiyini angxardaq bolnai: ene keber bayituluni: naran (23) yaraxuyin ara üzügesü: naiyiman
tümün mangyosiyin albûni idadeq: nayan tümün sulmaigi (24) öiynden oruülji abaqsan: cabcad orkixoni car cilon boldoq: utulad orkixoni (25) ulan cilon boldoq: amini biyedüni ügei: sarblzaqci dörbön möciini sari dereni teq= (26) leqleji küled: oqtoryoid-du kürme ulan yal asäyäd: töüni dotoroni xayad (27) orkixüni dere tenggeriyin oronasu: deberiyin düngge degejiqsen kökö üülen yaräd: (28) küüni nudurman düngge: kür cayän möndör xorn xoyor bûlyai-ji arban xoyor ayngya (29) kluyin duün xoyoriyigi deqce buülyaji yaliyini untaradaq bolnai: nayan tabun sarai örgön kiyiten (30) xara tengges: nada biyen ergeni dolon mingyan alda: yaliyin ulan engge utuyayin ire iremiqte (31) cada biyen ergeni nomiyin ulan erge: nayiman mingyan alda genei: söbögöön üzüür irmiq-tei:
20a (1) örüü sörüü xoyor urusxültei: urusxüldüni üküriyin düngge car cilon biye biyen (2) gübülded yal badarad: uülan dungge cayän dolikan undüü sundüü doliklad: ene dalayin do= (3) toroni: köleseni üküriyin dungge xara ciluügi batalji uyad xayaxani xoltoson adli köbed (4) üküdüq ügei bolnai: naran yaraxoin ömnö züq dedü deben gedeq ûlan bayidiq bolnai: (5) yazariiniini xoloni tabun jile jiberleren tatad ügei: tarlang kökö coxor nacin tabilaxta (6) uülan bel dereni meng yuüyan mengned: ödö yuüyan sergeged nisküni: zuüran züün (7) nayiman xonoji kürüsi ügei yazar gene: tere uülan oro dereni altan bindarayan önggö (8) tei arban sayixan zandan modun kürelen uruyuqsan: modüni dotoroni yurban önggö ceceger (9) küreleqseni dotoroni saro ulan kökö yurban altan maral: dundüki maraliyin dotoroni yurban (10) altan zulzuyün bayinei gene-la: amini tere gene1: ayuüxu metü mangyos xan amini biyedüni (11) ügei gene2: teresiyin dörbön mangyosiyin orogi
1 Здесь текст напрямую свидетельствует о трех золотых маралухах как хранительницах душ, а о возможной функции матери-прародительницы свидетельствуют косвенно элементы данного эпизода. Во-первых, это образы маралов/оленей, являющихся символами Солнца. Это золотой цвет детенышей в чреве маралухи, свидетельствующий об их солнечной природе. Так, «цвета золота и бирюзы» и деревья, растущие кругом и излучающие цвета; вероятно, это связано с символическим изображением солярно-лунарного круга.
2 Представление о бессмертии эпического героя, в частности мангаса, генетически восходит к образу «внешней» души. Э. П. Бакаева пишет, что «...у калмыков были развиты представления о понятиях витальности, или, в иной терминологии, о „душах". Человек, по представлениям
biyiden oruülji abci gene: tengsesi ügei (12) sulmiyn oriyigi kölden mörgüülji gene: alaxu bulxudü durtei gene: aburultu ügei yu= (13) cin tabun nasutei gene: arban arbs tarani nomtei gene: kiyiten xara zadatai3 gene: doq= (14) sin sara mangyos xäni köbüüni dungsur gerel gedeq mangyos gene: aldar noyon jangyarlai: (15) ereteni eken caqtu: ezen jangyarla ama abulcaqsan sanji: aldar jangyariyin tambl (16) zuügiyin sara cöxor bumblbägiyini balblnäbi geji suüduq bolnai: tere mangyos: (17) tangyad sariyin oriyini xösuruülnäbi geji suüduq bolnai: dösi boloqsan tangyaci (18) dörbön züsün maliyini: döröö talan deqjiülnai bi geji suüduq bolnai: arban xoyor (19) asurtai manar sara cöxor bayising dotorön: dolön saya buxain önggöbci dangyär (20) dangyär biyeni: dolön mingyädtü boldoq: nayman mingyan bäturtäyän arkidiji suüduq (21) bolnai: öüni aldar jangyariyin zergedü bayiqsun ired ügei yerün yesün jiliyigi (22) ailadaji mededeq: önggöröqsün yerün yesün jiliyigi endüürel ügei keldeq sajin (23) törö xoyoriyini ilyün tuüjin keldeq: maxa klayin adüüci gene: maläyäd zula (24) aldar xani jicini gene: dalai zamba xani aci: darba aldar xani köbüüni gene: dak= (25) niyin altan ceji aldar jangyariyn zergedü angxaryaji suüduq-jüü: aldar noyon (26) jangyar zarliq bolji suünai: erteni eken caqtu4 tere mangyos xan nartu delken (27) oriyigi nayiman jildü ergeji yabutalai mini: tööni ecege mangyos sara xani nutu= (28) yär orji ireqsen caqtu mini: tere sööni biyideni tere mangyos xani xatuni (29) tere söi küükülji baiji: köbüün yaräd5 uülin unuqsan düügiyini sonsoba (30) bi busu saradan töröbe-bi:
калмыков, состоит из трех элементов: тела, жизненной силы („души-дыхания") амин (эми) и „двойника" („души-сознания" или „души-тени") сумсн (cymch)» [Бакаева 2003: 157].
3 По мнению Э. П. Бакаевой, «в архаическом эпосе камень зада действует не только как волшебное средство добывания дождя (в этом основное значение зада), но и вызывающее холодный ветер, бурю, снег, зимой — потепление, по воле обладающего камнем — задычи (задчи)» [Бакаева 2003: 112].
4 Эпическое время обозначается «простыми формулами» erteni eken caqtu 'в давние, начальные времена', erte uridu 'давно, прежде' непосредственно в моментах, связанных с мифологическим началом времен.
5 В песне описано чудесное рождение мангаса, противника эпического героя. По наблюдению С. Ю. Неклюдова, «.. .мангас является персона-
bolzoq saradän dungsin yarb-bi6: boqdo jangyar (31) camlai yucin tabun nasun-dän camali esergeceji ese dailaldadaq bolxoni
20b (1) ene nasun-dän erliq nomiyin xäni elcile xaryaji üküsübi: ecüs xoitö (2) törölden erüütü tamiyin irööldü eqce mingyan yalab-tu tamän irööl sakiqsübi (3) geji uülin yarba: altan ceji aldar noyün boqdodän angxarayaji suüduq bolnai: (4) tere mangyos xäni elcini doqsin sara bürgüd: ki dörbön tibiyigi xurdäran süb= (5) tuji yaraqsan xurdun ulän külüqtei: dogsin bürgüd närän irenebi geji baidiq (6) bolani: aranzala zerden unulyu aca geji bayini: asar ulän xongyorän tutunaq (7) aca geji bayini: zön jiliyin buruüyän ired erji ab geji baini: zuryän jiliyin (8) albän aca gene: esergen ürüs sariyin nayiman sine ödörtu7: mönggön cayän uülän (9) beldu baire keldeye: baire ese keldedeq bolxoncin: aramdadaq arimiyicin xuyuläd: aba (10) gerenzele xatörci-ni aradän buülyäd moxolai kenebi: geji irenei bi geji baynei: aldar noyon (11) boqdo mini arya yüün-du sanji geji altan cejini kelji süünei: jangyar xän zarliq bolba: (12) kecen usun yüüyän temcenei: keqsen oyile ezen temcenei: ene doqsin sara mangyas (13) xägi alal ügei küled aca{ra}ad öqsen küün-dü: aca geqsen arban yurban erelgeni öqnebi: (14) amin-den kürkü yurban yeke buruügiyini öqnei bi: yucin yurban yalbiyin ecestü: aliki (15) cigi jiryalangtei tenggeriyin oron-du sara toryon ulbänin xormöyäsü bariulji: martal ügei (16) daxüülji törnei bi: sambän tasüü
жем именно эпической мифологии» и имеет еще добуддийский характер [Неклюдов 2019: 107]. Антагонисты главных героев в калмыцком эпосе предстают весьма сильными существами, обладающими магией и ничем не уступающими главным героям, что в свою очередь показывает силу и мощь самих богатырей, способных подавить этих противников.
6 Здесь на примере антагониста представлено чудесное рождение героя, которое, по мнению Е. М. Мелетинского, «...иногда проявляется в его временном уродстве» [Мелетинский 2004: 324]. Недоношенность героя стоит в одном ряду с рождением с чудесными признаками: золотая грудь, серебряные ягодицы и др.
7 В эпическом тексте все значимые встречи и сражения назначаются в месяц Урюс. Э. П. Бакаева отмечает, термин YP имеет аналогию с древнеиранскими традициями и имеет значение YP «всход, давать росток (о траве); умножаться, возрастать в числе (количестве), приносить детенышей» [Бакаева 2009: 42].
gedeq yazartu nutuqluqsan saya tabun bum albutan medüül= (17) nei bi geji zarliq bolba: tere zarligiyin süüldüni barüün biyen yurban mingyan baturiyin dotorasu (1S) züün jiliyin zobolong üzübe geji yoxo gedeq zang ügei: zuryân jiliyin biyideni male zoq= (19) sol ügei milecibi geji: aman yurban ügen aldaji keled ügei: zörmöq batar biyeni: zuryän (20) bum batar dayin-du yabyan zörji dabiradaq: yaratän bariqsan yüümani arban tabun alda akri zan= (21) dan modüiygi sönggö tataji abad: aca yumani sudurad em deren oroked yabuyar dabirad (22) orodoq: tablji yabad cokoxoni tabin batariyigi tas tas cokidaq: tablal ügei cokidaq (23) bolxoni xorin tabun batariyigi unuyan cokdüq: suyulun cokidoq zandan cilküle: (24) deqce nayiman mingyan jiden üzüür cicin geged ireküni: degüürani dörbön möciin kürgül ügei (25) yarêdêd öndör uülan orüi dere oci tusdüq gene: ciyiriq cingyan biyeni dayin dotoro (26) dolön jildü zoqsol ügei cabcad: dayini olon xüyeqani eled sarxa sabaq xoyorni (27) yekeded öyiri cusun xoyorni yöjiid: uryai zandan metü nuryoni bököögööd: unuqsan (28) mörini eced: uryuqson arban tabuni sar metü sayixan cireni ümüsün önggötei bolöd (29) alaq sayixan nidüni anildöd: aldaji tablad zulad yarxolâni: ara biyeseni adli züün (30) batur züün jider ciced züün mörini xurdar tülkübe cigi: tobiri mönggön köbcigesü (31) süüriyini ködölgüji yadad orkiqsün: xurdun kökö mörini barim ülü kürkü deldeni
21a (1) yaran kürged ügei: bagqsi burxad geji durdad ügei: uqtu sirken aci gene: tümül= (2) gütü xani yaqca küükünesü yaraqsan zeni gene: bökö mönggön siqsirgen yaqca köbüün (3) mergen güsi zandan gereliyin xorin xoyor nasun dere yaraqsan xalaq gekü arban nayiman nasute (4) xalinggi ulan xongyor xan jangyartu ailadaxaji suünai: asxarba nige balya cusun bi= (5) siyü: agirad odxü nige adxu yasun bisiyü: dolön nasutei duüdmiein kökö yalzan mörin (6) taryan bayini dogsin xara bolod üldü mini xurca bayini: ayixü sara mangyos xani amider (7) kele barad abad irenebi: küngkü noyon ceji kelji suünei: olon tümün ceregen yayanai ci: (S) onco yaqca biyen yayanaci: ayixü metü sara mangyos xagi abamidar abci bariji ese cidad bayixüni (9) yaynaci: ese bariji cidaxüni: bi ezen jangyriyin zasaqlani xaryad ükünei bi: erliq (10) nomiyin xani elcile xaryad erüütü tamuyin yoröldu eqce mingyan jildü yaral ügei keb= (11) tesü bi: aldar jangyar xan zarliq bolba:
nomoyar buüliqsan xurdun cayân itelge mini: (12) altai dundu altan baxani mini: noqtotei yaridiyin köbüün mini: noyon ulan xongyor mini: (13) türkü dayin-du tömör jiden üzüür mini: tümün xoyin-du dobtoldoq tüükei ulan (14) cino mini: böörgiyin tuülan böqsilgen mini: bürgüd sobuüni süürülgen mini: bügüden yagca (15) naran ulan deqdemel mini: aldar mangyos xani nutuqtü cimayan yaqcariyigi yayaji talbixü (16) bi : aldar noyon boqdo jangyar mini : imatai sara mangyosiyin amini üzünebi: tambal züü= (17) giyin sara coxor bumblbagiyini balblaqsun caqtan kelküni yayanai: tangyad sariyin oro (18) mini xosuruüluqsan caqtan kelkeni yayanai: dösi boluqsan tangyaci dörbön züsün (19) mali mini döre talan dakjüüluqsan caqtan kelkeni yayanai: aldar noyon boqdo zarliq (20) bolba: a xongyor mini: amidi jindmani erdeni mini xoroliyici: arban xoyor boqdonariyin xai= (21) rilaqsan ariün cayan miridi mini küzüün-den züügeci: arsalanggiyin xurdun sayixan (22) zerde mini unûci: almas bolodar ireleqsen sür boldor sungyoqsan maxan bolo= (23) dor mörgüleqsen: zangyad orkkixoni zar tübiyin oron doqdoldoq: dokod orkiqsun (24) caqtu dolon oroni sulmü doro doron döröicodoq: tal bolyondüni tabun kücitei (25) nomiyin saküüsü siyileqsen altatai zandan misil mini abaci geji aldar boqdoni (26) {zarliq bolba:} bazayad baridiq barüülni batur yamandaya maxa kala xoyoriyigi (27) siyilüülüqsan altatai zandan misili mini abii-ci: geji aldar noyon boqdoni (28) zarliq bolba: asar ulan xongyor mini arya ügei yabuxodan kürbeci: arsalanggiyin (29) cayan baturani aryalyan {ügei} camali zolyoxü bisiyü: kiyiten xara arkisü (30) ki ügei arban tabun sazang arki {uüba}: aranzala sayixan zerdiyigi
21b (1) abci ire geji araq zulayin mangnadu zanggi ögöqsan-dü aldar jangyariyin zerge= (2) dü asar ulan xongyorani dayini olon lübcen lübcelebe: kümün-{dü} ügei kükür xara (3) xüyayan ümüsübe arban xoyor burxadiyin xayirileqsen ariün cayan miriden (4) züreken talan xadaba: sariyin orondan sangxalaqsun sajini orondan zöbcileqsen (5) sabiyin üzüür küred ügei sara toryon ulban dala deren sangxaqlaba: köqsin kökö darxan (6) küücin keqsen kögsin malû darxan dabtan keqsen kündütei yurban darxan ü rün keqsen (7) sajini sarbaq nertü ü lden biligiyin aldar tasa deren xanknuülji tödögölbe: yunun (8) cariyin arsun yoltei: dönön carayin arsun debeltei: cöö bolodor tobcilaqsun: maxan
(9) bolodör alixa keqsen: küsi mönggön saldaryatei: gürmer mönggön ösortei elsen deren (10) uryuqsun öncin yarayai modüügi süüsiyini yurban jildü xatayad isileqsen: nige cokoqsan (11) saraxani zuryan jildü ese bütüldüdüq tala zandan mileyan tablas geji bared aldar noyon (12) bogdynni zerges mordx giyed yarb aranzal xurdun zerd deren mordb aldar noyon (13) boqdo bolöd albutu nïdër sayixan mende bayiqtan: yaraxu sara narani ara köl temced odba: (14) yandiq altan {daliyin} uülan ara beler yarci odba: yazar tenggeriyin sabsalyan zöred (15) odba: yasalang mönggün cayan uüla temced odba: ödör gebe önjil ügei dülebe: söi (16) gebe xonol ügei dülebe: zöüden xarayai taqta yatalad odba: züreken satan ama dabad (17) odba: eqce tabun sardan güüleged odba: eres cayan uülan dobto{lo}qci oroi dere= (1S) ni yarad odba: aranzala zerdenin amiyini yaran zoqsöba: dörbön jile sirted (19) ügei dönön sara bürgüdiyin nider dörbön oroni kümiyigi orkil ügei xalebe: ara (20) nutuq talan xalexani nutugiyinini xoloni diq tabun sarai yazar bolnai: öndör altai (21) uülani belküüsceqen üzüqdebe: örgön sara taq dalayinini sara ulan kökö yurban (22) solongyo dere tenggeriyin oron-du tusun üzüqdebe: zuü talan xalexani zuryan (23) mingyon sara altan sümeni odotoi kökö tenggeriyin ayartu orxu sara narani köl= (24) düni bel belen tüsci üzüqdebe: satu boluqsun bumblbanin dunduni sara cöxor (25) bayisingni züün büüriyin yazarasu zuruq bolji üzüqdebe: ömnö biyiden xalexani (26) dogsin sara mangyos xani ere xara ciluüyar cabciji kegüleqsen: züün dabxar (27) xorötoi zuryan mingyan alda öndör: zuruq boloqsan xara cöxor bayisingni (2S) yaraxu sara narani ara köldüni yazariyin kiyisün bolji üzüqdebe: öndör cayan (29) uülan oroi deresü uruü talan buüxularan önjil ügei düled odba: sayixan (30) zerde külüqni ömnö xoyor kölen örgünesen ülüüled öncin yurban tolyoi (31) tasir alxaba: arda xoyor kölen arsalang süden xadaji orkiba:
22a (1) sabxaqlaqsun sabxaqni ara biyideni buügiyin sumun kebtei jiyigen yarci odba: (2) sayaq dörbön turuünasuni arban xoyor acatei manar ulan tösun oqtoryui-du cuünuq= (3) laji yarba: bure sayixan köösön bütün sayixan sangnai talan cacaba: xazariyinin uüda dereni (4) xoyino tolyoyin düngge cusutei bambl ulan köösön yazar büredebe: barüün züün xo= (5) yor dörögen barika cayan elesün-dü selji kürged baxn zerde sunji xurdulba: (6) dogsin sara mangyos xani nutuqtü s idirded
odba: ömnö biyideni ö ndör cayân (7) xada üzüqdebe: öndör cayan xadan ömnö-naküü dereni ölköödeqsen zerderen (8) yarad odba: naran yaraxu talasuni narixan ulan tosun yarad asinei xüi salkin (9) gekeni xüi sa[l] kin cigi bisi xura casun geküni casuni tosun cigi bisi: xurdun (10) sarxal külügiyin tosun bolji medeqdebe: züün oron-dü zörimiyaran yaraqsan (11) zuryan orondu cirageren yaraqsan arsalanggiyin cayan gedeq batur utu zandan (12) arman köndölöng düüred: noyon ulan xongyorlai öndör cayan xadain beldü (13) xaryaldan zolyoldabi: nüür talan yala-tai nüdün talan coqtai yazar tenggirain (14) sabsalyanasu yabuqsun boloqsan: yangdu siliyin kötülgünesü yabuqsun boloqsan yüün (15) küün bi ci kele: naran suüxu üzügesü irebe: nayiman tümün lübsürya mangyosiyin (16) ezen: nayan tümün sulman darlaya boluqsun: dogsin sara mangyos xani tala oci (17) yabunai bi: ezeleqsen ezen noyoniyicini nereni ken-bi: dediyin dolon oroni (18) albuni idedeq: doroki doqsin döcin tümün xani daralya boloqson aldar noyon (19) boqdo jangyar ezeleqci noyon mini tere ta xayasu xaran yabulata: aldar mangyos (20) xani elci bi: aliki cigi durtei oron tala yabulabi: nige yabuqsun kereq (21) mini: aranzala zerde mörin camai xoyüülayigi keregelne bi: amider abad (22) odaxü sanatabi ci alad abad odaxü sanata bi ci: taxarlaji bared teq= (23) leqleji küled: tarban saral külügiyini sari dereni teqleqleji küled abad: (24) odxü bi: külüqdükiyini ömnöni kümün-dü ügei mese camdu kürgüküni
(25) yayadaqbi geji keled toli zandan duülxütei tolyoi öödöni: tala zan=
(26) dan mileyar tung dabirüülün darad odba: arsalanggiyin cayan batur oroq (27) sarya külügiyinen amiyini ergüülji tatad: duülxutei tolyoi öyiden (28) dolöyad nayimayad darlacad odba: kiyiten xara selmen suyü tatalcad: (29) dayini olon lübcetei dalan dabirüülün utu cabcildad amini xara cusun (30) amn xamararan selji asxalcad xoyor möriyinini nayiman turu solbeldtlan
22b (1) tongyoi tataldad ablcaji yadalcaba: doto yoldan xadaqsun dolingger (2) xara sorancan suyü tatalcad dabsigiyinin eker dolöyad nayimayad bololcad (3) ablcaji ab yadalcaba: xoyor mören sööji orkod dayini olon lübcen tai (4) tatad buyan arsun salbuüran bulcing talan ebked: ara abad acildad aradan ömnöön (5) cokildad arsalanggiyin sayixan meken yaryalcad: ali sayixan iden yarayad ablcaji (6) yadalcaba: buüru kebtei möyelcebe: buxu kebtei xudurulcaba: arsalanggiyin
baturiyigi (7) aldaluülji unayaba: sarbalzaqci dörbön möciyini sari dereni teqleqleji küled (8) kümün amitan onisiyni yaryaji yadadaq kündü sara sinjir küzüündüni züübe: (9) öndör cayan xadan yozuürtani xadan zabsariyin angduni alyaqlaji xayad8 ükü= (10) riyin cinen xara ciluüyar daruülad züün jildü ködölsi ügei bolyoba: xurdun sarya (11) külügiyini bariji abad: aman nuryarni utu cokiba: aldar sara mangyosiyin nutuq (12) zöred mordoba: ödör geji önjil ügei dülen güülged odba: zuruq boloqson (13) xara cöxor bayisinggiyini deren unuyayad irebe {unuqsan dayan bolyoji} züün (14) kelen albutaiyinin zaxar oröd irebe: unuqsan mören dayan bolyoji xübilyaba (15) biyeni arban tabun nasutei naran ulan köbüün bolji xübilba: bumiyin olon caxar dotoro= (16) ni bultad orba: sara cöxor bayisinggiyini saldaq dörbön tümün arsalang manad bayidiq (17) bolnai: barüün zöün xoyor öüdendüni: barixolan balbcad orkidaq: tabed orkkixo= (1S) ni tascad xayad orkidüq baras ötöqö xoyor: xani zergedü saldaq nayiman mingyan (19) batur möngkü dörbön caqtu xayan dundan abad manan geted suüduq bolnai: teres (20) dörbön oronasu xara bolxu geji ayidaq bolnai: tengsesi ügei zambu tibiyin xaduü= (21) dasu amin-du mini xor bolxu geji ayidiq bolnai: asar ulan xongyoriyin biyeni (22) arban xonogiyin biyideni aryalaji kürci yadaba: dörbön tümün cereqni döci dab= (23) xarlad erged bayidiq bolnai: nige biyedü unuqsan külüq mören xantaraji orked: (24) dayini olon xuyuyan tai tatad emeliyinin yanzayadu taq bolyoji uyad: (25) bula toryon külegen belküüseren batalji uyad: altatai milisen yartan barad: ayar= (26) xan geted odba: olon dabxar manuülduni oroji yadad: dörbön tümün jideni (27) xulsun bolöd bayinei: dörbön tümün jiden degüür bumbayin dörbön möcen kürgül ügei (28) bula
8 В эпизоде замуровывания в расщелине скалы плененного богатырем Хонгором Шара Мангаса прослеживается рудимент мотива чудесного рождения из скалы (петрогенез), который можно прочитать, если развернуть мотив с его финальной точки. В. Хайссиг, подробно исследовавший данный мотив в монгольском эпосе, отмечает, что «...этот весьма древний мотив широко распространен в Тибете и Монголии, проявляясь в представлениях о горном ущелье как о материнской утробе. Умерший богатырь возвращается туда, откуда он пришел» [цит. по: Неклюдов 1984: 91-92].
zandan öüdendüni yacadaji tusba: barüün zöün xoyor biyesüni: baras ötögö (29) xoyor zuüyad unuba: barüün biidki barasiyigi balb cokod: zöün biidki ötögö= (30) gi aman nuruyunasuni abad ara ömnöön yazar gübded arsalanggiyin sara coxor (31) bayisingdüni getun güüged orba: dörbön tümün manuülani manar yeke xarangyoi-du
23a (1) yüün küügiyini olji yadad alang bolba: dere tenggriyin oronasu unad9 (2) ireqseni olji yadaba: doro yazariyin angyasu yarad ireqseni cigi olji yada= (3) ba: aldar xaniinin zergedü ayixü bitü arsalang batur iyiged odba geji angxaraya= (4) xadan ayiyad alang bolod bayiba: manar sara coxor balyadiyin dotoroni oron tu= (5) ci orokod xalen gekeni: bariji bayiyad cabci geqsen nayiman mingyan batur köl kölen (6) dereled untuji kebtenei: kümüni yüüriyin düngge yoltei kürül mönggön samani (7) durubji sataji bayinei: ulan toryon kösgöni tatatai bayinei: küji kükü xoyorani (8) ungyudaxatei bayinei: kiyitün xara arkini bedertei bayinei: öüder untuqsun dör= (9) bön züün baturiyin degüürni yaredëd: bulu tulyân tende tusba: kiyitün xara ar= (10) zasu dalbang cayan sazanggar dolo uöyad: ulan toryon köskö deqsen xayad (11) orkiba: cadu bi talni xalen gekeni dalarn dalan toxobci dalan tabun yareden kücün (12) solbilduqsan: yulduyulzaqci belküüseren yurban tebere nige süübi: züün (13) nayiman amuryosiyin kücün tögüsüüqsen: doqsin sara mangyos xan: nada biyedeni (14) kebteqsen padmayin gerel xatun-ni tebereji abad: manar zandan samiyini üleji (15) unturayad suq gekü süügiyini tasulad: ing gekü amiyini tasulün aldad orki= (16) ba: almas bolodor ireleqsen: sur bolodor sungyoqsan: maxan boldor mör= (17) gülüqsen: altata zandan misileren mörgün biyerni aman nuryarani nige cokoba: (18) arsalang sire deren ösörön
9 В якутских и алтайских сказаниях формула — «не знали от земли ли, имея корни, появились, или с неба с дождем выпали» — связана с рождением богатыря, так одинокий герой-первопредок представляет себя, обозначая неведение о своем происхождении [Мелетинский 2004: 300-301]. В настоящем цикле произошла трансформация места данной формулы в эпическом повествовании. Здесь формула утратила свое отношение к рождению героя, но изначальная связь с космогоническим представлением о зарождении сохранилась. В песне это особое место, которое обеспечивает вхождение в иной мир.
tusad boson tergedebe: düübür cayan daliyini möörser (19) dabirüüled ire biyerni utu cabciba: türgü uruü tataji unuyayad nuryon (20) dereni sarblzaqci xoyor yariyini külübe: saruül sayixan cejini balar bolo= (21) tolo debesebe: manar yeke xarungyûdu ebere küünegen tanildal ügei küücildebe (22) doqgsin sara mangyos xagi ara tasa deren xayaji orköd: üüdeni tabun züün (23) baturiyigi unduü sunduü xoyor küücibe: sara cöxor bayisinggiyin ööden-du û= (24) lan cinen sara mangyosiyigi abad yarba: ömnö biyeseni baras ötögö xoyorni dob= (25) tolba: barüün züün xoyorasuni baturmuüd bata zandan jideren xudurba: oi= (26) giyin yeke urayaran uradad odba: oron altan delkei doqdolad odba: züügiyin (27) olon caxarani duüdulduji serbe: zuryan tümün manuülani iq ciq bolji böqlö= (2S) be: manuülayin degüür dogsin sara mangyos xagi alyalaqji cööldübe: ardasuni (29) bumbayin dörbön möcen jiden üzüürtü kürgül ügei: burxan zerdenin omoruün (30) doroni yacedeji tusba: dogsin sara mangyos xayan olji abad: aranzala
23b (1) zerdenen ara sari dereni batu zandan yanzyaran batalji xadad: dayini olon (2) lübecen lübecelji arsalang zerde deren: oyigiyin cayan ocin metü tusba: mönggün (3) cayan altayan temced: mön zerdenin bula mönggün jolögiyini cikiled tere söyigen dülen (4) güüleged: mangyadar örüün naran yaraxüyin caqtu: ara biyiden xalen gekeni nayiman mingyan (5) tugiyin oroi derebked nayiman mingyan tösun üzüq üzüqten cuünuqlad yarba: (6) olon sayn buxu ceregeren onco kücüker asina: sayixan zerde külüqni sangnayan: (7) sara tala niyiled: sari deren uülan düngge sara mangyos xagi böqtörön üüdal ügei nige (8) güüdeleren güüged yabunai: xoyor dolön arban dörbön xonoqtu kücüqdül ügei yabunai: (9) yurban dolön xorin nigen xonoqtu kücüqdül ügei yabunai: dolön dolön döcin yesen (10) xonoqtu kücüqdül ügei odba: teresiyin dörbön tenggesiyigi köböölön zulji yabunai: (11) zani batur bökö cayan geqci küün: zaluü xurdun saraxlan zai ügei zangdad: zabsar ügei (12) yuyadad: balar xara modoni yal ulan ergede kürgül ügei küceji ögiyici: yerün teken (13) öbörer keqsen yeder xara adaranadan: öüden engtei xurdun cayan jilinggiyigi ono= (14) lad: balar xara modon-dü kürgül ügei küced irebe: olon ödör olon söi dülül= (15) ge üzüqsen: ocin metü zerde mörin uyadun geji yabunai: olon dayini köl üzüq= (16) sen: olon zeben anir sonosoqsan: dejiyin cögöcö boluqsan dörbön turuüyan (17)
deqce orkod: deged altai songxoriyin nider aradan xalen gekeni: yeder xara adarandan (18) xurdun cayan yasküür suman onolad asar ulan xongyoriyin amin ulan yoldüni (19) zöbelen tataji yabuxüyigy üzübe: tebken duün tas gekele: ölö mangxan öbcüügeren (20) yazar sürgün unuba: kürüq altan duülxanini dündü tasuüni tas cokod oqtoryoi (21) tala ciskin yarci odba: dayibiled bosxolani dakiji nige ono bariba: xayiritei (22) sayixan zerde mörini amin ulan yoldüni zöblön tataba: tatan talibed orkixolai= (23) ni dejiyin cögöcö boloqsan dörbön xara turuüyan deqce orkin yaciyidba: xurdun (24) cayan sumun dörbön xara turuünani doroni ö dönden kürci subtu tusba: zani (25) bökö cayan gedeq batur kelji yabunai: xoyor xaji aldabbi: teriün xaqsun (26) xalayan mini: dereki ezeneni-ni amin ulan yol xalei bi: aldal ügei ayangyan (27) sumuni düngge xadaq bilebi: töüni mini: mörini meded: elkeren yazar daxaji kii= (28) sed: ezenenen tolyoi aldan xayüülba: doroki möriyini xaleyad nige onol= (29) babi: dejiyin cögöcö boloqson dörbön xara turuüyan deqce yaciyidadad al= (30) daji yazar xayüülad odba: mörin bisi erdini kebtei bolnai: unuqsan (31) ezeni küün bisi kebtei bolnai: yüün güünesü iyimi unuyun yardaqbi:
24a (1) yüün küünesü iyimi köbüün yaradaqbi: xabiryadüni üye ügei yabunai: (2) xarcayanaqtüni zaq ügei yabunai: arban nayiman saradu zoqsol ügei güüsün (3) biyeni: uülan düngge xoyor baturiyigi deren unuülad olon saya cereqtü on= (4) cor kücüqdül ügei yabuxü iymai mörin aliki xani nutuqtü bayiqsun-bi: (5) aldar jangyar geji kelkü zöbtei elmer sanji: arban üzügiyin xaduüdtu (6) xurdun cangyaran tuürba gekü: aranzala geji kelkü zöbtei elmer sanji: (7) suyüü xara modün: yal ulan erge öödö yasalangtei zerde kücüqdül ügei (8) orba: nayiman bum cereqni nara sara xoyoriyigi tosoran daraji irebe: (9) köqsin zandan modüni köndöi öödüni aldar sara mangyos xagi alyaqlaji bayi= (10) yad xayaba: akri zandan modüyigi ündüstegiyini sönggü tataji abad aca (11) yümani sudurju xayad: arban tabun aldiyigi kemjiji abad: ayixü sara mang= (12) yosiyin cereqtü aranzala zerden amiyini ergüülji: toqtol ügei nayiman (13) mingyan jiden üzüürtü tung ciki dabirabe: dalan tabun buxü ceregiyini nüür (14) tala yaryad ügei yaltu yömiyin ulan urayar uradan dabirabe: altan delke (15) dayibiled odba: ene duünle
atayar zandan modüna aca suü tusba: tablas (16) geged cokoxolaran: tabin baturiyigi tas coköd orkinei: tacilayatei cokoxo= (17) laran xorin tabun baturiyigi: xurdun külüq mörinesüni xülbi cokiji una= (1S) yana: oro yarsun baturmuüdani köl kölen dereleji unaba: orcilongdu (19) ügei xurdun möridani emelen elken dorön abad: köqled köqled kökö sil (20) temced odba: aranzala sayixan zerderen: aqcimiyin {zuüra} arban yurba ereged: (21) olon buxü ceregiyini onco oncodüni taslun kögüd: oro yarsun aramcini (22) aramdan toryoji yadaba: orcilongdu ügei sumucini sumun dan toryoji (23) yadaba: eqce yurban sarayin biyideni: erbelzeqsen xurdun zerde mörini: (24) ezen biye xoyortan xornei nige saba tusxul ügei: öbdegen daxaji öm= (25) kered: dabiüren daxaji dakjed: dab dere dalan tabu erged: nayiman bum (26) ceregiyini balar xara modoni: or yaqca orolyondüni oruülal ügei erbe: (27) eqce zuryan sariyin ecestüni erbelzeqsen zerderen salyal ügei erbe: (2S) eqce nayiman bum buxü ceregiyigi ere bayiji: barin bulyu tatad cokodoq (29) zandani narini cilba: bödüün zandan xamuqni üldübe: akri zandan modon (30) segered irebe: aranzala sayixan xurdun zerdeni eced irebe: 24b (1) küüni cusun külügiyin öbdeqce bolöd irebe: küüni yasun öndör zandan (2) moduni beldü küred irebe: batur xongyoriyin: uryai zandan metü nuryuni (3) bökögöd irebe: uruyuqsun arban tabuni sara metü düürüng ulan cireni üm= (4) sün önggütei bolba: teriün sarxadaqsan saraxani xüücildad öyiri cusun xoyor= (5) ni yöjiid: dayini olon lübceni: xabrtu köböqsön botoyoni nösun metu: butu= (6) ran elbe: dogsin sara mangyosiyin dolön bum cereqni dolö nayiman dundan büsüled (7) aba: amin-düni nayiman mingyan jiden üzüür deqce cicin ged irebe: noyon ulan (8) xongyoriyin biyeni: dalan tabun buxu ceregiyin nüürtü yaryad {üge}i yömiyin ulan duüyar (9) yurban üye uradad aba: altan delkei doqdolad odba: atayar zandan modüni (10) aca süü tusad odba: nayiman mingyan jiden üzüüriyin degüürni: nariyixan xurdun (11) zerdeni: dejiyin cögöcö boloqson dörbön bolod xara turuyan kürgül ügei (12) yacedeji: talban cayan tasuü dundu: torol ügei togilin tusba: sayixan zer= (13) de külügiyinen barüün amiyini yaran tatad küreleqsen zandan moduni dotorösu: (14) kületei kebteqsen doqsin sara mangyos xayan kömöled aba: aranzala zerdenin (15) ara
sari dereni batalji yanzayalad: altai mönggün cayan uülan temced: arban (16) bum buxu ceregiyini ardan cübürüüled: orxu sara narani ara köl temced odba: (17) utu zandan modüni dotoroyüüni ibtü yarad odba: söi gebe xonol ügei odba: (18) eqce yurban saradu dülebe: aranzala xurdun zerden kerelkeni öyikön tasarad (19) odba: kemdegeni cimgen aldüülad odba: nüdüni ungxaurxaduni boqsiryo üür (20) yasad küükülekü bolji ongyobo: tasadüni xorbsxü during sadaq ölgükü (21) bolji darxaba: cokod orkixüni cilû cokoson bolnai: dabed orkixüni kengge= (22) rgen duün yarani: zanar altan xongsaqcini xamuriyini cokod sarginai: gilab (23) altan gijigibcini ongyon del dereni ununai: sala mönggün omorüübcini boq= (24) ci cimegeni zalai gübden sarginai: xorin tabun alda xuni küzüün xuduryüni (25) xondülbadüni sarginai: xurdun zerde mörini ese bolod irebe: xurulzuq= (26) san olon olon mangyosiyin cereq deqce küced irebe: erkülüügiyin mönggün (27) cayân ûlan beldeni: erbelzeqsen zerdeni kürged irebe: ölö yaridiyin (28) süürülgetei: öndör yurban tabicing dere: öiykö ügei zerderen gübded (29) yarad irebe: ara biyiden xalexüni ayixü sara mangyos xani: amin metü nayiman (30) mingyan baturni aqgiyin xara duüyaran xakirilded: adli kücüker asina: 25a (1) duüdad yabuqsün duügiyini cingneküni: uqtu sirken aci: tomülgütu xani (2) yaqca küükünesü yaraqsan ze: töbsön bökö mönggün siqsirgen yaqca köbüün (3) mergen güsi zandan gereliyin xorin xoyor nasun-du yaraqsun: züün jiliyin (4) zobolonggi daradüni üzübe geji yoxo ged ügei: zuryan jildü mile sul= (5) düxül ügei gübdübe geji aman yurban ügen amulji keled ügei: zörimüq (6) biyeni: zuryan tümün baturiyigi yobuyar dabired ordüq zörimüq ulan (7) xongyor: ene nasun-dan ösetei bil-ci: eces xoyitu töröliyin abxü (8) ablyatei bil-ci: yazar dundu yaqca ese bil-ci: yalab dundü öncin ese (9) bilci: delkei dundu o yaqca ese bilci: daqjüür dundü öncin ese bilci: (10) degederküdecini jibir ügei ese bilci: degejiküdücini nöküd ügei ese (11) bilci: emgen daknen ejitei esi bilci: öbügün daknen abtei ese bil= (12) ci: geji duüdun asina: ömnö biyiden eberenen nutuyan xalexani büm nayiman (13) tümün burxan üdü dundüni üdülüqsan oroq yondün orza gelei: arsalang (14) altai mönggün cayan uülani: orxü sara narani ömnö köldü yazariyin kiyisün (15) boloji mangxayad üzüqdübe: örgün sara
taq dalai-ni örüü sörüü xoyor (16) urusxültei10 ülden mörger doligeldeq eldeb sayixan padman önggütei (17) erdeni sara taq dalai: ene dalayin usunasüni amsuqsan kümün ükül ügei (1S) möngkü: öncin ügei önör: ügei ügei bayan: üküsün caqtan sünüsün ürgül= (19) ji yocin yurban nomtu tenggeriyin oron-du törödöq andyartei: dere (20) ni tusulduqci tenggeriyin ayartu kökö ulan sara yurban solongyoni: züün bere (21) yazarasu zuruq bolji üzüqdüdeq: salji yaraqsan nayiman mingyan yol usuni (22) döcin tümün albotuni öüden bolyon-du: körül ügei möngkön dörbön caqtu elsen (23) saiyixan saraylar jirjigeneji güüged usulüür tügeged ögüdüq zangtei bol= (24) nai: züü talan xalexani zuryan mingyan sara altan sümüni orxü sara narni (25) köldü: odotu kökö tenggeriyin ayartü bel belen tüsici üzüqdebe: sata (26) boloqsan bumba dalayin köbedü: sarataq dörbön dalayitei sariyin dörbön kiyid= (27) tei: saj möniyin xobilyan blama-tei: sajiyn tötei dörbön tümün sebener= (28) ni: satar boloqsan bumblbadan sangxaqlan {sangxaliiyân} xaleji ubur ubur geji: dung (29) büregiyinin duüni dorodu zangbuyin oron-du küngküneji jirigebe: züün (30) beren yazarasu zuruq bolji sonosoqdübe: satu boloqsan bumba dalayin
25b (1) köbedü oruülad abaqsan sariyin dörbön tümün xani albututayan ubur ubur (2) geji üzüqdebe: erecüs bumban bum yoliyin eken-dü: ezen jangyar xani {ör} (3) {geni} ebereni mededeq dalan kelen albutuni ubur ubur geji üzüqdebe: yaraxu (4) sara narani zöün öncöq köl doroni: yandeq altan uülan ara beldeni deldüü= (5) leqsen saxarn altan bayisingni: sarayin dörbön kiyidiyin dotoroni oron: yazar tengge= (6) riyin kiyisen bolöd dünggeji üzüqdebe: öndör cayan uülan
10 Здесь находит отражение «бинарная логика», в которой, по мнению Е. М. Мелетинского, «...имеется тенденция отмечать один полюс оппозиции позитивно, а другой негативно» [Мелетинский 2006: 230]. В фольклоре многих народов можно встретить сюжеты о том, как братья-демиурги создавали землю и море, при этом один из братьев (позитивный полюс) направляет течение реки в обе стороны, а другой брат (негативный полюс) направляет его в одну сторону. Также бытуют варианты, когда река изначально течет в обе стороны, но Создатель, решив, что это слишком легко для людей, направляет течение реки в одну сторону. В более поздних вариантах сюжетов к течению реки в одну сторону приводит ее осквернение [Березкин, Дувакин].
oroi deresü (7) aldal ügei angxrji üzed: eqce dolön jildü närän cärän xoyortu zoqsol (8) ügei güüqsen: eredeni sayixan zerde mini cini zöb: ene utu jildü oü biyen (9) tiniyilged ügei ese bilüü bi: undäsuqsan undän mini xanäd ügei ese bilüü: (10) ölösöqsan xotu mini cadäd ügei ese bilüü: eqce yesün saradu ere biye (11) mini ene dayin du zoqsol ügei dayildaji ese bilüü bi: akri zandan modüni aciyigi (12) ciltele nacin biyer dayildaba bi: satu boloqsan bumblbädän saldaq zuryän mingyan (13) arban xoyor bäturtäyän arkiden jiryaji suüduq bisiyü: olon üürü bätur= (14) muüdiyin uxän-düni ese oroba cigi: emgen daknen ejini mini elkeni ese tata= (15) daqbi: öbögön dangnen äba mini züüden-düni ese ordoq bi: ired ügei (16) yeren yesün jiliyigi ile ayildaji keledaq: önggöröqsen yerün yesün jiliyigi (17) martal ügei ilyaji tuüjiji keledüq sariyin dörbön tibtü uxätäyäran aldar= (18) siqsan altan ceji camayigi: burxan zerdeni mini dörbön xara turuün-ni möl= (19) tu ele tusxoni: bum mangyos xäni oro keded ireqsan büümen ulän xongyor (20) yolani tas ese tusxoni xän jangyariyin zergedü: xara sänätai ceji Camayigi (21) xadaq nayiman xabsiyicin xüyücäd: küngkünüqsen Cejiyicin küüced: keldeq (22) keleyicin ese tasuldüq bolxoni: ene nasun-dän ezen jangyariyin cuxulule (23) xarayaldaji üküsü bi: eces xoyito törölden: erliq nomiyin xäni zasaqlai (24) xaryäd erüütü ayus xara tamiyin yoröldüni: köködöq kiyiten xara balcigiyin doto= (25) roni kilencetü ulän xorxo bolji törösü bi: ayixö sara mangyos xäni: eqce (26) bum kücüqsün cereq: ene cayän uülayigi yurba dabxrlaji tögöölbe: uülän (27) oroi deresü üküriyin düngge xara Cilögi:: almas bolodör irelqsen: sur (28) bolodör sungyoqsan: maxan bolodör mörgüleqsen: tal bolyon-düni tarniyin bur= (29) xadayin gege büteqsen: bazayäd baridiq barüüliyini bätur yamandaya maxa kla (30) xoron xoyorän düri büteqsen: zangyad okoqson caqtuni: zangbu tibiyin (31) doqsin sulman zayilen dörööced üküdüq: doköd orkiqsün caqtuni
26a (1) dolön oroni mangyos zayäyär ööndüni ordoq gene: altan zamba (2) misileren ayüültei xara Cilüügi: alda ulän yal badurulun: arban anggi (3) küüced: küüni tolyön düngge kür xara Cilüügi alixan deren toqliülji bai= (4) yäd: ayixü sara mangyosiyin buxü cereqtü abn cöölded: orkixoläran ayixü (5) metü ayngyän sumunäsü arban xübi {ilööger} küücibe: olon buxü cereqni onco (6) oncör zululduba: eqce
döcin yesün xonoqtu ezeleqci ulan xongyo= (7) riyin sidertüni: erken sayin baturni ese siderdebe: kür cayan uülan oroi (8) dere: sabdad eceqsen küüken zerde külüqni: kükürsün daqjin incayaba: asar (9) ulan xongyoriyin utu zandan modiyigi ciltoloni gübdelded: türüün sabdaqsun (10) saraxani xüücildün öyiri cusun xoyorni yöjiid: abn bared sibeqsen arban (11) cayan xuryuni ataxaqad: angxarji xaledeq alaq {tarni} tarcen nüdüni anildad: amidi (12) jindamani önggütei düürüng ulan cireni ümsün önggütei bolöd: uryai zandan (13) metü sayin nuryuni numun metü bököögöd: enjüür ulan elkeni yoldüni kürci ebe= (14) keqded: arya nai xoyorni tasarad: bumban cayan cejini budun yeke xarangyoi bolöd (15) balbalan cokodoq cilön cilba: olon buxu cereqni öyirded irebe: sara cöxor (16) bumbalbadan sariyin zuryan mingyan arban xoyor baturtayan arkidad suüqsun (17) dotorösu: tümün nige mingyan kümün-dü darulya ese ögüdöq bökö mönggön siqsirge: (1S) tülüq mönggün bedertei arkiyigi barüün öbdög deren abci suüduq bolnai: töbsin (19) bökö mönggön siqsirge arzan xajiü talan talibed: aldar jangyariyin zergedü angxar= (20) yaji suünei: barüün zöün xoyor cikin mini barin dongyödad ciskibe: batur (21) noyon boqdo jangyar mini: nayiman tümün lübsüryo mangyosiyin noyon boloqsan (22) nartu delken oron-du düüriq boloqsan: aldar sara mangyosiyin oron-du amin (23) metü deqdemili mini tülji ilged: ardüni erkiyin xoyino oröd jiryad (24) suüduq enten yüün gedeq yüman bi: ezen jangyariyin zergesü ebe yayasu bida yaya= (25) la bida: asar ulan xongyor mini: ayixü sara mangyosiyin oron-du odöd eq= (26) ce nayiman jil bolji: ene yüün gedeq yüman bi: altan cëjici yayalai: altan (27) cejini aldar noyon boqdodan angxarayaji sûnei: yir arya ügei ötör mordü= (2S) ya arza arki xoyortü uxayan ögööd: amin metü xongyoran aliki oron-du odoq= (29) sani olji yadad: aldar noyon boqdo jangyar zarliq bolji suünei: nomyör buüliqsan (30) xurdun cayan itelge mini: altai dundu altan baxana mini: noqtotai yaridiyin köbüün
26b (1) noyon ulan xongyor mini: je baturmuüd mordoyo geji zarliq bolöd: zuryan (2) mingyan arban xoyor arsalangyüüd zuryan mingyan arban xoyor möri toxoba: düqtñtayán (3) bayixüdan dulbung sara narani önggütei: duqtuüyasun möltürküni yesen yesen yoltei yeren (4) nigen altan doqtei: manar sara altan tuyan bared arban tabun nasutai kenze
songxor gedeq (5) noyon xurdun xara sarlan unad barüün biyiden düürübciled aldar jangyar xayân ara dala (6) deren: arban xoyor zuryan mingyan baturtayigiyini daxûlad aldaji tablad yarad odba: (7) <deren> eqce döcin yesün xonoqta önjil ügei dülbe: yaraxu sara narani zöün öncöq köl (8) temeced odba: yandiq altan uülan ara belerni damjin yarad odba: züüden xarayai (9) taqta yatalad döcin yesü xonod odba: ödör gebe önjil ügei düled odba: söö (10) geji xonoqlol ügei düled odba: öndör cayan uüliyigi mangnai deren unuyayad (11) irebe: kündü yartu sabariyin sayixan kürüng geqci mörin: zuryan mingyan arban xoyor (12) baturmuüdiyin dunduni: zuruq boluqsun xurdun kürüng mörin: zuryan {mingyan} arban xoyor (13) baturmûdiyin külügiyin dotoroni toqton ülü cidba: je aldar noyon boqdoni (14) zöb gebe: xan sara mangyosiyin bayiri öyiri boltuyai geji urulda talibiya: tabüür (15) mönggün taxan duün tard gebe: tabtai sabriyin kürüng mörin tasurxai yarad odba: (16) töüni daruüni xabtiyin önggen xurdun xara yarba: töüni daruü biyedeni bulinggiyin (17) köbüün sanaliyin burxan ulan buüral yarba: töüni daruü xan jangyariyin kölgölöqsen (18) xasing kökö yalzan yarba: arban xoyor zuryan mingyan baturmuüdiyin möridni (19) cububa: kündü yartu sabariyin küükün kürüng mörin: kücitei sara mangyosiyin (20) buxu ceregiyin zaxadu kürün aldad odba: ömnö biyideni öndör cayan uülan (21) oroi dere: asar ulan xongyorni aminden kürükü nayiman mingyan sabtei: (22) dogsin sara mangyos xayân xariji bulaqdal ügei: dolon bum cereqtüni ögül (23) ügei öndör cayan uülan oroi dere or yaqca biyeren: zuryan saradu zoq= (24) sol ügei üküriyin düngge xara cilûyar ürne tarna boltolo cööldüba: eqce (25) dolon bum buxuni ene cayan uülayigi nayiman mingyan tögööled: buxulun zoq= (26) soqson biyeni: buümin ulan xongyor-tu nayiman saradu kürci yadad: kümün-dü (27) ügei ciyiriq baturiyini kür xara ciloyar küüciji unuyayad: külüq geq= (28) sen mörini emelen elken doron abad: kökö sil temced köqled köqled yarba: (29) narixan kürüng yalzan-tei kündü yartu sabar: sabar süügiyin baltan emdeqsen (30) sara toryon ulban belkeneqsen: ködöi dundu kebteqsen kögsin barasiyin
27a (1) cösön xayartala xakirad: dere tenggeriyin <saralad>: önggö saralad: doro (2) yazariyin önggö saralad: kündü sara baltasuni alda düngge sara sirmen satan (3) durbad: olon saya buxu ceregiyin
ör dundayüürni oröd odba: nayiman bum (4) buxüüni aqcin zuüra: aranzala kürünggeren eren: kündü sara baltaran küücin: (5) talbiyin cayan tala dotoro: tabtan kürtülü nanciba: olon saya ceregiyini (6) onco biyer eren gübded: aranzala kürünggiyinini amiyini ergüüleji tatad: (7) arsalang cayan uülan oroi dere bayiqsan asar ulan xongyoriyinin öyirini (8) buün kiyisaji odon: arayani tasarad odoqson xongyoriyinin saba sarxüüni üzed (9) türbil mönggün köbcöq deren örged talibba: tung xurdun zerdiyini barüün yartan (10) kötöled abad zulji yarba: olon bum cereqni ardasuni cuburin köögööd: yasala= (11) nggiyin altayan temced yarad odba: eqce dolön xonoqtan güülged öi zan= (12) dan modoni küredü küred irebe: kiyitün bulugiyin usun: küdür zandan modoni (13) süüdürtü köörkö xongyoran buüluyad: aranzala zerdiyini kökö deben öbösün-du (14) talibad: kündütei sara mangyos xagi kületegiyini xayaji orköd küred ireqsen (15) olon dayigiyini kürünggeren mordöd küred erbe: sajin dedü noyon boqdoni (16) sariyin zuryan {mingyan} arban xoyor baturtayan sarkad küred irebe: doqsin sara mang= (17) yos xani cereq xoyor xaryaldad oqtoryoi yazar xoyor: nigen bolöd (1S) odba: barüün jibiriyini batur noyon jangyar dabired orba: zöün jibiriyini (19) züüdün boloqson sanal dabired orba: tal dunduni tab boloqsan kürüngtei (20) tabtei sabar: nayad sara baltaran kümün ciyireq bolba cigi toryol ügei utu (21) cokiji yabunai: tabun dolön yocin tabun xonoqtu talxacin tarayad orki (22) bi: amiyin süüldü bökö mönggün siqsirge uü oqcimiyigi xoyor alxad: uü (23) tan oqcimiyigi nige alxad: yurban teberi bödöün yocin alda utu arban xoyor (24) xara bolod siqsirgetei akri zandan tayyân tayaqlad abani ûlin duüdad (25) asinei: düübüriyin cilüün mini: dürkülünggiyin naran mini: dösilöq altan û (26) lan beldü xadayin xabcilasu uruyüqsan narin ulan bura mini: geji dûdad (27) asar ulan xongyoriyiyân teberen zuürba: daladan xadaqsun dakiyinan xara (28) arzasu sarxa sabagiyini uyayad: öyiri cusun xoyoragiyini kelen aman (29) xoyoraran kököji abad asaxan: öndölged bosxoxji aba: budun boloqsan (30) buxu ceregiyigi boqdo jangyar arban xoyor zuryan mingyan biyeren
27b (1) narin sara yurbiyin eken-dü: eqce xoyor saradu eren cabciba: ar= (2) yan nayigiyini tasalba: ayuüxü metü baturmuüdni aranzala zerden dörbön (3) xara turun-du öbödöqlen mörgöldübe:
züün jiliyin buruüyan erji (4) aba: zuryan yalbiyin andayaran öqbö: zöüden boloqsan boqdo jangyar (5) xan: narin sara yurbiyin eken-dü utu zandan arman xadaxba: ulan (6) toryon tuyan kiyiskebe: saldaq zuryan arban mingyan arban xoyor (7) baturtayan sarakji buüba: asar ulan xongyoran amidürüüled dundan aba: (8) aranzala xurdun zerdeni kökö deben öbösün: kiyiten bulugiyin usun-dü (9) talibaba: doqsin sara mangyos xagi dörbön möcideni dörbön akri zandan (10) yadasu sayad teqleqleji küled: alxü bulxüdü durutei: abaraltu ügei (11) yucin tabun nasutei: kiyiten xara jidatei: arban arbas tarani nomtei: (12) bardatiyin ocir gerel gedeq noyoni nige cokiqsan saraxani zuryan jildü (13) are geji bütüldüdaq: zobolongtu ocir gereliyin tala zandan miledü (14) zoqsol ügei: ödöriyin zuryan mingyan güülgüji: söyidüni külegiyini tayilji (15) abad dörbün möciini teqleqleji küled: sara coxor armiyin arban xoyor (16) saladu xabtar xongyorani subtü sayad suülayabi: orongyodon ciskeq= (17) sen duüni oron altan delkei darba: aldar noyon boqdo jangyar mini: züün (18) jiliyin burûgi mini xayiran boloqton: zuryan yalbiyin andayaran öqsübi: (19) tandu: xan jangyar zarliq bolji bayinai: amiyin teriün-dü amur sayixan bayiqsen (20) caqtu mini: sara coxor bayisingdan nayiman mingyan baturtayan xamtu suüyad (21) xara daracaq arken uüyad xalinggi suüyad: xan jangyariyigi yüü kelelceji (22) suülei ci: keleqsen ügüyicini bi keze martuxü bi: tambal sara coxor (23) balyadi mini balbalaqsun caqtan kelkecini: tangyad sariyin oro mini xosuruül= (24) sün cagtan kelkecini: dösi boloqson tangyaci dörbön züsün mali mini dö= (25) röi talan daqjiülüqsün caqtan kelkecini: züün oron-du zörimayaran yara= (26) qsan: zuryan mangyostu bökö ciyireq cingyaran yaraqsan zörimüq ulan (27) xongyorar mini: tutunuq abaqsan caqtan kelkecini: zuruq boluqsan (28) sayixan zerder mini: unulya abaqsan caqtan kelkecini: arban oroni xaduüdiyin (29) oron-du sayin bolon sayixaran tuüruqsan rakani padmayin gerel xatuü mini (30) ara biyeden buülayad muxulei keqsen caqtan kelkecini: dogsin mangyos xani (31) batur cingya ciyireq yurbani sara tugiyin yozuü[r] tü cuqlüülba:
28a (1) tabayad üyeden arilsi ügei tabtei sabriyin kete tamya xalaxdu= (2) ni darad darad talibaba: züün yalbiyin üye dundü alrsi ügei zokistei (3) sayixan tamayân daraji xayirilba: ara nutugiyini ölöq
{noxoi} öncin köbüün üldül (4) ügei nüülgegeji kelmerci ke jilbangdü dasxaba: yasalang altai uülän beldü kürgün (5) buülyan geji zakba: zaluü noyon jilbang cökölögiyin bayidaltai cömcüruügiyin tu= (6) ruütai: zadayin üülen xurdun alayän unäd: doqsin sara mangyos xäni nutuq (7) temced yaraxläran olon tümün ceregiyini onco yaqcäran daxüüläd odba: (8) aldar noyon boqdo xän arban zügiyin xäduüdtu arban anggi elci talibaba: (9) dogsin sara mangyos xägi dörööcöülün dorön dürbü bi: sarayin zuryän mingyan (10) arban xoyor bäturtäyän sara cöxor bumbalbäyän temced mörilba: zayalmai (11) kiyitün xara salkiyigi ömnö biyiden serjingnüülün tataji aba: deberiyin (12) düngge degejiqsen kökö üüle deqsen yaryan tataba: erdeni biligiyin xura (13) biye deren oruülji aba: ödör gebe önjil ügei düled odba: jindamaniyin (14) xübilyän jiryal yeketei dedü noyon boqdo jangyartäyän daräd aylaji möriled (15) äsinei: geke zanggi altan delkein oron-du düüriq bolöd odba: doqsin sara (16) mangyos xägi teqleqleji külüüd: külüq mörini süülesü uyäd cired odba: (17) zuryän mingyan arban xoyor bäturtäyän sara cöxor bayisingdän sarakäd buüba: (18) kökö sambayin tasüüd külüq mören taliba: dogsin sara mangyos xägi dörbön (19) möcidüni dörbön akri zandan yadasu säba: elken dundüni alda delem xara (20) bolod yadasu säba: teqleqleji külübe:: törö sajin xoyorni töbkene= (21) be: tömör sümen amani batajiba: yertünciyin töröögi xada metü bayiyüülba: (22) burxani sajiyigi naran metü delgerüülbe: ükül ügei möngkö bolba: ürgen ügei (23) toqtuün bolba: öncin ügei öner bolba: üzüskülüngtei sayixan jindamaniyin xübül= (24) yän züüdün boloqsan boqdo jangyar xän ürgülji yücin yürban tenggeriyin jir= (25) yalinggi aldal ügei ali dörbön caqtu sayixan jiryaba: möngkü dörbön caqtu (26) zayalmai kiyiten salikiyigi serjingnüülün tataba: zär küji xoyoriyigi zangbu (27) tibtü delkerenggüü tügebe: zangbu tibiyin kiyisün: zaluü boqdo jangyar geq= (28) ci nereni döcin tümün xäni nutuqtü daraqdal ügei dörbön orondu töji bolba::
Заключение
Рукопись имеет форму тетради в твердой обложке черно-коричневого цвета, бумага плотная, желтоватая. На титуле указаны
шифр и единственное название в данной рукописи «Джангара» на кириллице. Запись сделана черными чернилами и выведена уставным почерком (красивый, ровный, убористый, четкий). Всего в тетради 28 пронумерованных листов (запись сделана с обеих сторон листа), включающих от 24 до 34 строк на странице [Убушиева 2018: 106].
В данной рукописи перед началом эпической песни и на каждой лицевой стороне листа стоит знак бирга — начала текста. В тексте песни также использованы галики для передачи тибетских и санскритских звуков, в основном это касается буддийских терминов и имен собственных.
Особенностью данной рукописи можно назвать обозначение долготы гласных букв. Так, долгота отмечается как горизонтальной черточкой «"», которая ставится после гласного справа от слова, так и в написании öü ou вместо üü й. Как отмечает Н. С. Яхонтова — это характерно для текстов раннего периода [Яхонтова 1996: 1718].
Введение в научный оборот аутентичных письменных текстов, не имеющих ксилографических изданий, посредством транслитерации на основе латинской графики, возможно, послужит источ-никовой базой для изучения письменных памятников ойратов.
Источники
Багацохуровский цикл калмыцкого героического эпоса «Джангар» //
НА КалмНЦ РАН. Ф. 5. Оп. 2. Ед. хр. 233а. Ж^а^р. Хальмг баатрлг дуулвр (25 белгин текст: 1-2 боть) (= Джангар. Калмыцкий героический эпос (тексты 25 песен)) / сост. А. Ш. Кичи-ков; ред. Г. И. Михайлов. Т. 1. М.: Наука, ГРВЛ, 1978. 441 с. РО БВФ СПбГУ Calm. C. 4 — Джангара (список М. Дербетовского улуса). 1-я и 2-я тетради // Рукописный отдел Библиотеки Восточного факультета Санкт-Петербургского государственного университета. Шифр Calm C 4. Инв. № 1834, 1835. Л. 1-74. Рукопись на ойратской письменности.
РО БВФ СПбГУ. Calm. C. 17—Рукописный отдел Библиотеки Восточного факультета Санкт-Петербургского государственного университета. Calm. C. 17. Ед. хр. 1770. Л. 19об.-28. Строки 28-31. Рукопись на ойратской письменности.
Литература
Бакаева 2003 — Бакаева Э. П. Добуддийские верования калмыков. Элиста: АПП «Джангар», 2003. 358 с.
Бакаева 2009 — Бакаева Э. П. Сакральные коды культуры калмыков. Элиста: ИКИАТ, 2009. 159 с.
Березкин, Дувакин — Березкин Ю. Е., Дувакин Е. Н. Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам. Аналитический каталог [Электронный ресурс] / Режим доступа: Фольклор и постфольклор: структура, типология, семиотика. URL: https://ruthenia.ru/folklore/berezkin / (дата обращения: 20.09.2021).
Мелетинский 2004 — Мелетинский Е. М. Происхождение героического эпоса: ранние формы и архаические памятники. М.: Вост. лит., 2004. 462 с.
Мелетинский 2006 — Мелетинский Е. М. Поэтика мифа. 4-е изд., репр. М.: Вост. лит., 2006. 407 с.
Неклюдов 1984 — Неклюдов С. Ю. Героический эпос монгольских народов. М.: Наука, 1984. 312 с.
Неклюдов 2019 — Неклюдов С. Ю. Фольклорный ландшафт Монголии. Эпос книжный и устный. М.: Индрик, 2019. 592 с.
Убушиева 2018 — Убушиева Д. В. Малоизвестные рукописи песен Ба-гацохуровского цикла калмыцкого героического эпоса «Джангар» в записях XIX в. // Монголоведение. 2018. Т. 10. № 1. С. 90-100. DOI 10.22162/2500-1523-2018-12-90-100
Яхонтова 1996 — Яхонтова Н. С. Ойратский литературный язык XVII века. М.: Вост. лит. РАН, 1996. 152 с.
