АУТЕНТИЧНАЯ ЗАПИСЬ ЭПИЧЕСКОЙ ПЕСНИ "ДЕЕД БОГД ХАН ҖАңһРИН ЙОВДЛЫН ТУУЛЬ" ("СКАЗАНИЕ О ПОХОДЕ ВЫСОКОЧТИМОГО БОГДО ДЖАНГАР-ХАНА") БАГАЦОХУРОВСКОГО ЦИКЛА "ДЖАНГАРА" (ТРАНСЛИТЕРАЦИЯ НА ЛАТИНИЦЕ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 398

DOI: 10.22162/2587-6503-2021-3-19-238-271

Аутентичная запись эпической песни «Деед богд хан ^анИрин йовдлын тууль» («Сказание о походе высокочтимого богдо Джангар-хана») Багацохуровского цикла «Джангара» (транслитерация на латинице)

Данара Владимировна Убушиева 1

1 Калмыцкий научный центр РАН (д. 8, ул. им. И. К. Илишкина, 358000 Элиста, Российская Федерация)

кандидат филологических наук, старший научный сотрудник 0000-0002-5547-4006. E-mail: [email protected]

© КалмНЦ РАН, 2021 © Убушиева Д. В., 2021

Аннотация. Цель статьи — введение в научный оборот транслитерации на латиницу с ойратского «ясного письма» аутентичного текста эпической песни «Деед богд хан Ж^а^рин йовдлын тууль» («Сказание о походе высокочтимого богдо Джангар-хана») Багацохуровского цикла «Джангара», в настоящее время известную под названием «Догшн Замбл хаана hалзу долан боднгиг эср Улан Хо^р ^нд hарта Савр хойр дерэщлгсн белг» («Победа Алого Хонгора и Савара Тяжелорукого над семью богатырями Замбал-хана»). Материалом исследования послужила оригинальная рукопись на ойратской письменности тодо бичг («ясное письмо»), хранящаяся в Научном архиве Русского географического общества. Результаты. Научное описание письменных памятников, хранящихся в рукописных фондах и архивах монголоведческих центров, несомненно, имеет большое значение. Транслитерация на латиницу образцов устного народного творчества калмыков и ввод их в научный оборот позволит обращаться к ним большему кругу специалистов.

Ключевые слова: аутентичный текст, «ясное письмо», транслитерация, эпос «Джангар»

Благодарность. Исследование проведено в рамках государственной субсидии — проект «Устное и письменное наследие монгольских народов России, Монголии и Китая: трансграничные традиции и взаимодействия» (номер госрегистрации: АААА-А19-119011490036-1).

Для цитирования: Убушиева Д. В. Аутентичная запись эпической песни «Деед богд хан Жа^рин йовдлын тууль» ('Сказание о походе высокочтимого богдо Джангар-хана') раннего Багацохуровского цикла «Джангара» (транслитерация на латинице) // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2021. № 3. С. 238-271. DOI: 10.22162/2587-6503-2021-3-19-238-271

UDC 398

The Song of His Majesty Bogdo Jangar's Campaign: A Latin Transliteration of One Authentic Text from the Baga Tsokhor Cycle

Danara V. Ubushieva 1

1 Kalmyk Scientific Center of the RAS (8, Ilishkin St., 358000 Elista, Russian Federation)

Cand. Sc. (Philology), Senior Research Associate

0000-0002-5547-4006. E-mail: [email protected]

© KalmSC RAS, 2021 © Ubushieva D. V., 2021

Abstract. Goals. The article introduces an Oirat-to-Latin transliteration of one authentic text of The Song of His Majesty Bogdo Jangar's Campaign integral to the Baga Tsokhor cycle of the Jangar currently known under the title The Song of How Ulan Khongor the Mighty and Savar the Heavy-Handed Defeated Seven Irrepressible Boars [Warriors] of Khan Zambal the Furious. Materials and methods. The study explores an original Clear Script manuscript stored at the Scientific Archive of the Russian Geographical Society. The main research method is that of transliteration. Results. Scientific description of written monuments contained in manuscript collections and archives of Mongolist centers is undoubtedly of great importance. Latin transliteration of Kalmyk folklore samples and their introduction into scientific circulation shall make them available to a wider circle of specialists. Keywords: authentic text, Clear Script, transliteration, Epic of Jangar Acknowledgements. The reported study was funded by government subsidy, project no. AAAA-A19-119011490036-1 'Oral and Written Heritage of Mon-

golic Peoples of Russia, Mongolia and China: Cross-Border Traditions and Interactions'.

For citation: Ubushieva D. V. The Song of His Majesty Bogdo Jangar's Campaign: A Latin Transliteration of One Authentic Text from the Baga Tsok-hor Cycle. Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2021. No. 3. Pp. 238-271. (In Russ.). DOI: 10.22162/2587-6503-2021-3-19-238-271

Введение

Введение в научный оборот аутентичных текстов, хранящихся в различных архивах страны и не имеющих ксилографических изданий, посредством транслитерации на латиницу, на наш взгляд, даст возможность исследователям, не владеющим исходным оригинальным языком, ознакомиться с памятником, а не с его переводом.

Проблема необходимости введения в научный оборот аутентичных текстов калмыцкого фольклора поднималась ранее [Кука-нова и др. 2013; Мирзаева 2021]. В этой связи нами предпринята попытка транслитерации на латиницу одной из эпических песен Багацохуровского цикла калмыцкого эпоса «Джангар». Предварительно нами было проведено археографическое описание данной рукописи [Убушиева 2018].

Текст эпической песни «Деед богд хан Жа^рин йовдлын тууль» («Сказание о походе высокочтимого богдо Джангар-хана») был зафиксирован на ойратской письменности тодо бичг в калмыцких кочевьях Астраханской и Ставропольской губерний, в 1853 г. доставлен в Русское географическое общество в г. Санкт-Петербурге Н. И. Михайловым, где хранится и в настоящее время в рукописи с названием «Песни и сказки калмыцкого народа Астраханской губернии Багацохуровского улуса» [НА РГО. Оп. 1. Р. 53. Д. 15. Л. 1-30об.]. В рукописи не содержится сведений о сказителях, о том, кем и для кого они были записаны.

Данная песнь впервые напечатана в 1981 г. в газете «Хальмг Yнн» («Калмыцкая правда») в современной графике под оригинальным названием «Деед богд хан Жа^рин йовдлын ту-уль» («Сказание о походе высокочтимого богдо Джангар-хана»)

[Хальмг yhh. 1981, №s№ 155, 156, 157, 158, 159, 160]. Спустя девять лет, в 1990 г., она была включена в двуязычную серию «Эпос народов СССР» с названием «Догшн Замбл хаана hалзу долан бодцгиг эср Улан Хо^р ^нд hарта Савр хойр дeрэцYлгсн белг» («Победа Алого Хонгора и Савара Тяжелорукого над семью богатырями Замбал-хана») [Джангар 1990: 153-194].

Издания советского периода калмыцких фольклорных образцов изобилуют редакторской правкой, касающейся в большей степени религиозных моментов, которые попросту убирались из текста или же заменялись фразами с нейтральным смыслом. Также есть случаи, когда при переложении с ойратской письменности на современную графику в тексты вносились те или иные слова, фразы или целые предложения, меняющие восприятие трансляции оригинального смысла произведения.

Так, в текст эпической песни «Догшн Замбл хаана hалзу долан бодцгиг эср Улан Хо^р ^нд hарта Савр хойр дeрэцYлгсн белг» («Победа Алого Хонгора и Савара Тяжелорукого над семью богатырями Замбал-хана») [Джангар 1990: 153-194] внесен ряд таких изменений. Приведем некоторые примеры: добавление строк, отсутствующих в оригинальном тексте: строка 318 Яман здл хоцгшарта 'Как у козы, заостренный нос' [Джангар 1990: 159]; строка 349 Нойн уга оркад 'Без хозяина оставил он' [Джангар 1990: 160] и др.

Ниже приведена транслитерация на латинице эпической песни dedü boqdo xän jangyariyin yabadaliyin tûli («Сказка о походе верховного богдо хана Джангара») [НА РГО. Оп. 1. Р. 53. Д. 15. Л. 1-30об.]. В транслитерации первая цифра обозначает страницы рукописи, вторая цифра, помещенная в круглые скобки, обозначает номер строки на странице. Знак равенства «=» в транслитерации ставится в месте переноса части слова на другую строку. Долгота гласных в рукописи обозначается как горизонтальной черточкой « " », которая ставится после гласного справа от слова, так и в написании öü ou вместо üü и, что характерно для текстов раннего периода [Яхонтова 1996: 17-18]. В рукописи для написания тибетских и санскритских слов используются галики, которые служат для записи звуков, отсутствующих в ойратском языке [Яхонтова

1996: 16]. Знак дефис «-» в транслитерации ставится в словах с раздельным написанием аффиксов. Квадратные скобки [ ] заключают в себе графему, пропущенную в тексте и восстановленную как несомненную. Фигурные скобки { } заключают в себе межстрочные вставки в тексте рукописи. Угловые скобки < > заключают в себе слова, вычеркнутые в рукописи.

Транслитерация на латинице эпической песни

3 a (i) bum olon burxan üde dundani üdeleq= (2) sen: oroq yondan orza gelei: arsalang (3) altai mönngön cayân ûlani yaraxu sara (4) na-rani köldü yajariyin kiisin bolöd mangxai= (5) xadäd baiydaq jû: örgün sartû dalaiyni (6) örüü sörüü urusxoltai1 : ülden mörgün (7) düliktai suru subsun kürolgütei: eldeb (S) padmaiyin önggütei: erdeni sartaq dalaiy-ini (9) manam bolji tununai-la: eqce naimiyin mingyon (10) yolni döcin tümün altayniäin üüden bulyarani (ii) möngkö dörbün caqtu: elesen sereyalär (i2) köröl ügei jirjingneji güüged usuluur (i3) tegeji ögönela: ölö sambayin tasûni (14) übül zun ügei öbösöni kökö: ürgülji (15) mäniyin ayûyâr yangxanayila: zû2 talani (i6) xalexani zuryän mingyon sara altan sümüni (17) zûgiyin xara üülenese ibta yûgiyini (i8) yaräd odotü kökö tenggeriyin ayär-tuni (i9) orxu sara narani köldüni bel belen tüsi= (20) ji xaraqdanayila: sata boloqsan bumbul= (2i) baiyni: sartaq dörbün dalayitei: sariyin (22) dörbün kiyidtei: sakjmuniyin ilta xübil=

1 Здесь находит отражение «бинарная логика», в которой, по мнению Е. М. Мелетинского, «...имеется тенденция отмечать один полюс оппозиции позитивно, а другой негативно» [Мелетинский 2006: 230]. В фольклоре многих народов можно встретить сюжеты о том, как братья-демиурги создавали землю и море, при этом один из братьев (позитивный полюс) направляет течение реки в обе стороны, а другой брат (негативный полюс) направляет его в одну сторону. Также бытуют варианты, когда река изначально течет в обе стороны, но Создатель, решив, что это слишком легко для людей, направляет течение реки в одну сторону. В более поздних вариантах сюжетов к течению реки в одну сторону приводит ее осквернение [Березкин, Дувакин].

2 Здесь слово Зу имеет значение «священная страна». Речь идет о столице Тибета, где находится храм Джоканг. Главной его святыней является статуя Будды Шакьямуни, известная как статуя Дзу (Зу). Названа она так по имени Джово Шакьямуни (Драгоценный Шакьямуни).

(23) yan blamtai: sakjin totai nayimin tümün (24) sebenerni: satar bolo-qsan bumbulbayidan

3b (1) sangxalayan xaleji: sara ulani yilyarji: (2) ubur ubur gel-debela dung büregiyinini (3) düni dordo zambayin oron-du küngkü= (4) neji jirgebe: doqSid nomiyin ceng= (5) gelgeni yucin yurban xur-mustiyin (6) ayartani sonosoqdobi: üzel (7) ügei ünemneqsen kümün: üküqsen (8) caqtan: ürgülji yucin yurban (9) tenggerdü tórdóq: üzed ünün (10) sedkelen talibaqsan kümün eseren (11) tenggeriyin dere erde-ni burxani (12) taralangdu erkene bisi tórdüq andayar= (13) tai: ejen dedü boqdoyin kürei kiyid (14) ged: nartu delken oron-du naiymin (15) mingyon yeke xani nutuqtoni yayixül (16) bolnayila: bumbu dalaiyin yucin yurban (17) yoliyin eken-dü orülji abuqsan (18) sariyin dórbün tümün mangyasani saxacan (19) tuluba: ercüs bumbiyin bum yoliyin (20) eken-dü: ejen jangyariyin ebereni (21) mededeq elbeq dalan kelen albtani (22) ejen boqdo jangyariyin nererni: sariyin (23) dórbün tümün xagi yajariyini bulaji (24) abad saxaji genüülbei: bumba dalayin (25) jibaxlangdüni yaraxu Sara narani zóün (26) óncóq kól doroni: yasalng-tu jirin (27) zurayan tenggesiyin cudxolxulduni

4a (1) yandeq altai ülayin ara tabicang dereni (2) Saxar altan bayisinngyan sine deldüülbe: (3) sajini naiymin tümün mangyasiyigi nomdan (4) orülji abai: dórbün zügiyin ejen bolbai: (5) düübür yardiyin nutuyan tóbkünüülbe toqto= (6) bai: yertonjoyin tóriyigi xada metü bayiyül= (7) bai: burxani Sajiyigi naran metü delgerüülbe (8) zayalmai kiyitin salkiyigi xalün ügei (9) móngkü dórbün caqtü serjingnüülen tatabai (10) zar küji xoyülaiyigi móngkü dórbün caqtu (11) zambu tibiyin yol dotoroni delgerüülen (12) tügebe: bariülaqsan Sara altan bumbalbayini (13) dungxü saiyixan baiydaltai: dórbün ónggü (14) bindaryayar deldüüleqsen: zuün naiymin (15) xoratai zuryan dabxar Sara altan carlaq= (16) tai: oroi yügiyini ocirlaqsan: orci= (17) long-giyin xadüdiyin dunduni deldüülüq= (18) sen oülen Sara coxor bumbal-baiyini yar= (19) xu Sara narani kóldü dünggebe: óüni (20) ezeleqsen ejen xani dóci ese kür= (21) kü nasundan dórbün zügiyin xadüdiyin (22) albuyini idebei: tóróqsenesen naran (23) tóró aldad ügei: takil zulu xani (24) jicini tangsaq bumbai xani acini (25) oüzang mala aldar xani or yaqca (26) kóbüün: ürgülji yucin yurban teng= (27) geriyin jiryalar jiryadaq: oyen

4b (1) dedü boqdo jangyar: yajar dunda yaqca (2) genei: yalab dunda öncin1 genei: biyini (3) daxaqsan arslangyüdani jil nasun xoyü= (4) layiyän jiden üzüürtü uyubala: jilbai (5) baxa xoyulaiyän zoüdon bo-luqsan boq= (6) do jangyariyin arban boqdoyin gegen adis= (7) tidliqsen ariün cayän mirdiini zürkün (8) mangnai xoyortän adislad andyäran ögüq= (9) sen andyarani: aldar boqdoiyn zari= (10) layäsani dabxani: xän jangyariyin zasadaq (11) zasaqani: alxu bulxudu durtai (12) abraltu ügei yucin dolön nastai arban (13) arbas tarni nomtoi: kiyitin xara jiditei: (14) bardätiyin köbüün ocir gerel geqci arsa= (15) lang baridaq mileni yonun cariyin arsan (16) yoltai: dönön cariyin arsan tasamtai: (17) coi bolod tobcitai: maxan bolöd ali= (18) xantai: güsi mönggün saldaryatai: gürmer (19) sara toryon orödostai: elesen-dü (20) uryuqsan öncin yäryai modoügi soüsen (21) biyideni yurban jildü xatäyad isi= (22) leqgsen xasil tarani geqci milei: or (23) yaqcaxan cokoyisan sarxani: zuryän (24) sardu arei geji edegedeq: ocir (25) gereliyin milei-doni ödöriyin zuryän (26) mingyan miläcidaq: tere mileyäsü (27) amidü yaraxuliyini sarbalzaqci dörbün

5a (1) möciyini sairi dereni teqleqleji küled (2) kiyitin xara arami-inin arban xoyor (3) oürgüson-doni xabtar xongyärani (4) yurban xono-qtü suülyuduq: zuni (5) sayixan öi dotoroni zuruq buluqsan (6) sara cöxor bumbalbayinin dotoroni: (7) zuryän mingyon arban xoyor narin ulän (8) arsalangtayiyän tabin xoyor dungyurai (9) doüred südaq: tabin xoyor dungyarayin (10) dedü biyideni arsalanggiyin mönggün möng= (11) soür sire kir ügei dörbün zün dör= (12) biljin dere: barasiyin arsan tüntügiyigi (13) barün zöün xoyor toxoyidan subta (14) toxoildöd an-gxaraqsan: zöüdün (15) boluqsan boqdoni ardäsani xalexani (16) uryä zandan kebtei nayixalaji sünai: (17) ömneseni xalexani ölö mangxan barsiyin (18) dobtolyotai: kündolenggeseni xale= (19) xani degejiid

1 В Багацохуровском цикле в образе эпического героя-воина прослеживаются рудименты героя-первопредка, находящие отражение в мотивах одиночества и сиротства. По мнению С. Ю. Неклюдова, «...древнейшим, по-видимому, является герой, обладающий чертами мифологического первого человека <...> одинокого, сироты, чье принципиальное „эпическое малолетство" симметрично изначальности космического универсума.» [Неклюдов 2019: 517-518].

yaraqsan arban tabuni (20) sara metü melmelzeji suüdaq: yimi (21) sayixan arsalanggiyin ide cidal xoyor= (22) ni: yamaran bi geji: xari mangyas xani (23) elci ajiqlan sinjildeq bolxoni: (24) dung cayän dalan bayayärani yucin tabun (25) toxoi örgün: dala dereni yucin yur= (2б) ban xurmustani idi solibildaji (27) uryuqsan: belküüsondoni zuün

5b (1) nayimin raginisiyin idi tebereldeji (2) uryuqsan: sayiri dereni arban tabun (3) bazaraqcan ide uryuqsan: aldal (4) ügei acin degeldeq eren cayän bul= (5) cingduni tabun zuün albatayan sulmiyin (б) kücin tögösöqsen: ayari zandan (7) arman aldal ügei angxardaq: arban (S) cayan muturiinin üye bulyandüni (9) arsalang zani kücin tögüsüqsen: (10) mangnaidüni mayidariyin gegeni dori bütoq= (11) sen: oroi dereni ocir sada (12) burxan xonoqluqsan: sarbalzaqci (13) dörbün möci: sa-ruül sayixan ceji: (14) erken sara zorkün: eldeb ulan (15) yoliyini ejen blamiyin gegen ezelen (1б) sakiqsan: acatai tuülon temen (17) toril-zama xosiyin ulan zoni (18) xoyor döbün metü lüqliyinei: (19) xoyor zo dereni xorin gergei (20) kümün: xorin altan caxada xorin (21) anggi xalayada soldonüji suüyad (22) dakiyini yarayadaq manar mönggün geji= (23) gini kücoqsen unuqsan utu zandan (24) metü loqliyinei: irii jildüni (25) talibûlad: xariü jildüni xaiciyin (2б) iri kürgüüled orküqson tang= (27) yad mönggün saluüni gümbü cekini

бa (1) asiq dere zuzan biyeni dörüü: tûlaiyin tolyoin (2) dünggei toli subusun siyikini: tuülun atun teme= (3) ni tabgiyin dünggei lang sara emeqtei: güldol= (4) zoqci güreigiyini gübded: gümbü cikini asiq (5) doro melmelzebe: tasiyin jibir saxalani yaraq (б) üleq geqsen: tarniyin xara noderen bumiyin (7) olon batarmûdan buruü zöbiyini angxaraji (S) suüduq ji: dayici mangyasiyin üren amindani (9) xadayalaqsan zer ze-beni: zuryan mingyon (10) ayari zandan modoni beteke kerced: bii (11) biideni tataji ögüqsen: zuün teken öböriyigi (12) yol tabiqsan: zuryan mingyon nasatai ajiryain (13) sorbüser degüürani oroqsan: yunun xoy-ini (14) dünggei yurban xara bolod siqsirgitei: utu (15) biyeni yurban zuün alda: acatai atan temen (1б) toqlod nadala bula toryon saldaryatai: arban (17) xoyor salatai kökü zandan aramani: sara coxor (18) bumbul-baiynin zoiyn biideni ere cayân xatû (19) yurban alda salyatai: aramiyin yozûrtû kökü (20) toryon caciriyin dotoro dörbün mingyon narin (21) ulan batur ödör söyidü xosod mingyadar (22) selji mandaq: aldar noyon

boqdoinin xayiri= (23) ni alaq buyuin daram deji: xara darcaq (24) arza: möngkü dörbün caqtu tasaral ügei (2S) xayirildaq: amindani kölgülo-qsen yaqcaxan (26) küloqni: dolön nastaidäni doqsin maxa yaldu (27) seterleqsen köqsin doldoi zerde ajirya (2S) toroütei: yesen mingyon cu-sun zerde: alag cigi ügei: bulaq cigi ügei: yalzan (29) cigi ügei: amitani amin zürke buläqsan yesen

6b (i) mingyon cusun zerde tunjirmuüd: arsä= (2) lang altai baiy-ritei: erdeni tögüsjlcan (З) bulung manalyatai: arsän cayän tengges (4) usuluürtai: üden sara naranlai kiyitin (S) domboi gedeq usuluürtoni balyaloülji (6) öimuüläd örüün asayan xoyoroyin (7) xongyor sara se-roündoni: soroün (S) cayän elesen-dü kölbedoüled: öb= (9) coüniyinin ölö buäral xaqzaiyni unu= (i0) yädaq: yesen mingyon tunjirmuüdiyin (ii) dotoroni: köqsin zerdiyin ijil (i2) dotoroni û biyitei: utu küzoü-tei (i3) ulän zerde küükün däyan: däyandän toq= (i4) töd yunjindän küüküloqsen tungyoü (i5) güüni unuyun dayan eketei unuyun (i6) biyideni: xabariyin dundu sariyin xoücin= (i7) du: ara caxariyin mû zang-tai babyain (iS) tabun tuyuliyin zeldü bariülasan sälyaba: (i9) tabun sardu tabil ügei säji: namuriyin (20) soyil sardu: öbüsöni oroi-du mönggün (21) cayän möndör ondosonden buüxu caqtu (22) unuyon biyeni ulän zalö öököön tasulal (23) ügei yarci däyän biyeni iriqci zûn= (24) duni teme xariüldaq köbüüdtü barin (2S) unuüluqsan biyeni dalabyan cejiyini (26) abuqsan biyeni dayibilin yabuji daiyini (27) köldü dasci yunu orxodüni sulu (2S) talibaba: dönö orxodoni unal ügei (29) sulu talibäd: tuülun nasunduni usun (З0) maxuini küceged: töröyin dörbün xäni

7a (i) sodoci: enggiyin döcin xoyor noyüni sodoci: (2) nartu delken oron-du dörbün zügiyin xaduüdiyin (З) erken sayin sodociyini elciir coqluüläd: (4) ejen dedü boqdonin sara cöxor bumbulbain (S) oü-dondüni xaxu dünggei yajartu deldoüloq= (6) sen: xadaq sara altan tagtiyin amun dere: (7) xän jangyariyin zarilyär: xari xaduüdiyin (S) sodocineriyigi xarayalduülan xamtu zoqsö= (9) yäd: tungyuü goüni unuyun tuüriyin erke (i0) xurdun zerdiyigi: tuülun nasutai biyeni: (ii) sara toryon noqtär noqtoläd sajini zuryän (12) mingyon arban xoyor bäturtaiyän: sara cöxor (13) bumbulbaiyäsan yarci angxarba: ergüülj (i4) kötölgüji angxaräd ömnesoni xalexulai: (i5) xadxäd orkoqsan satu

bolji üzoqdobei: (1б) köndölönggeseni xalexani maxani kücoqsen (17) zajilaqsan atan bolji üzüqdobei: arsalang (18) cejitei: arban alda utu biyetei: xara (19) xula böqtörgütei xuni zandan küzoütei: (20) barim ülü kürkü erdeni mönggün deltei padman (21) yataya sangnatai: xubing-giyin coryo cikitei: (22) xurcu songxoriyin nidütei: örömiyin üzoür (23) altan soyüütai: ara barasiyin sayiritei tuü= (24) layin tong bulcingtei: bumba nayan nigen alda (25) utu sayixan subdul soiltei: dejiyin (2б) cögücö boluqsan dörbün xara turuütai: (27) dang-sadani unubi geji dangdad ügei: dang= (28) yar oro erged irbe geji bayirinasan (29) bariji unuqsan baca keberen baidaq: ciki= (30) neseni kölson yardaq ügei: cib cayan

7b (1) xalyatai: ejen biye xoyortan esergeceq= (2) ci mangyas daiy-ini dotoroni eldeb olon (3) zer zebe sabi dotoro: ejen beye xoyor= (4) tan: xoronai nige sabi olü tusxadaq: (5) erbelzeqsen sayixan xurdun zerde morin (б) bolba: tabin alda elmen toryon culbuü= (7) riyini burxan cayan tolyoidan adislan (8) jolödoqsan baturani: erken dünggei yunun (9) nastai caqtan buyun tögös aban buyn (10) ügei orkod bumba gerel ejin köbüü ügei (11) orkod: bum dolon tümün albutan noyon (12) ügei orkod: tabun nastayasan abad: (13) arban tabi kürtolen daxuülaqsan dörbün (14) mingyon batoran noyo ügei orkod: aran= (15) zala xurdun zerediyin jilöduoni yucin (1б) yurban jil bo[l]asain: busud aldar xani (17) kübüün boro mangnai jolöcitai: aldar (18) noyon boqdoinin zuün suüdü oroxu (19) ulbur sara narani önggütei: yaraxu (20) yal sara narani dürtei: gegen-düni oüle (21) barima gereldüni aduü manamu caran (22) xalexani cada dalain jirmaq toloqdoma (23) sayixan {naran xalixani nada dalan jirmeq tolaqdoma sayixan} sulxu saxad gürüqsen üsüni: (24) suübi {düüred} küced ülemü: subusun cacaqtai (25) tokigiyini sayaydani kürmü tombi luüdang (2б) berzetei: taji toryon terleqtei: urun (27) ejini isked urjin padma zöbciled: (28) tamrdai xatan tabun sardu yajigiyini yar= (29) yad oyoqsan: tabin tuülun morin onotei

Sa (1) tangsaq mönggün xalbngyan: erdeni zandan (2) teroün deren coxodoji ümüsübe: (3) zuüzaigiyini uyuqsan caqtu zuryan (4) altar sang ögüqsen: miyimiyin ulan (5) yoson: möriyini üzüqsen küün mingyon (б) tengge öqci yayixadaq mön biyeni (7) tailuülad üzüqsen kümün: tümün (S) mönggü öqci yaixadaq: zoüdün boluq= (9) san boqdoinin züiyn

süidü tabun zuün (10) küüken öirön daxuülan suünai: aliki (ii) oronäsa abci atä keqsen bi geküni (12) töriyin dörbün xäni koüke yolji (13) eng-giyin döcin xoyor noyoni küüke yolji: (14) aranzala xurdun zerdeni dolön nasutai (15) sanji: aldar jangyariyin biyeni xorin nastai (16) sanji: mön ene caqtän: abxu zöbtei (17) xata olji yadäd: nartu delken xaduü=

(15) diyin küükenese: küüke xayiyäd mordoji: (19) yurban jiliyin yucin zuryän sardü er= (20) ged olji yadäd: aranzala zerden (21) eceged: utu zandan armän uürycil= (22) ji cired uryuqsan arban tabuni (23) sara metü doüring ulän c ireni: ünusun (24) önggütei bolji zobäd: öndör cayän (25) uülain oroi dere yarci xaruül xar= (26) ji baibi: baitulani mönggün jibirtei (27) altan ödötei boqsoryoi dere teng= (2S) gerer niseji ired: sobuüni keler kelbe: (29) yazädaki yalab sartuü tenggesiyin1

Sb (1) tere tala nutuqluqsan: ocirtu altan (2) uülutai: oron-du ügei yurban jinda= (3) manitai: güsi zamba xäni küükiyigi: (4) tenggeriyin kö-büün burxan cayän gedeq (5) küün küciir abn geji bainei: abxu (6) zöbtei gergencini2 tere gebe: bei (7) altan jibirtei boqsoryoi: ene (S) nasundän {sobûn bolbi cigi: xöötü nasundän} kümün bolji mingyon yalabtu (9) cimayigi: öiren daxûlji: sara (10) toryon debeliyin xormoiyäsan bariü= (11) led xamtu töröye: mingyon eketei (12) xuübilyäyär sartuü tenggesiyin degüü= (13) rani yarëdûlji tusäd: tenggeriyin (14) köbüün burxan cayäniigi dolön mingyon (15) bätartaigiyini alji orköd: güüsi

(16) zambain küüken {arban} dolön nastai abxa (17) gerenzele xatän abci xatu keji (1S) bolnai: sara cöxor bayising dotorön (19) arban xoyor zuryän mingyon bätur= (20) tayän: tabin xoyor dungyurai küced (21) sûji: barûn biyen yurban mingyon (22) bätariyini axalan sûqsan: maxa

1 Согласно мифологическим представлениям калмыков, внешний океан (море, река) является границей между мирами. Здесь море разделяет средний и нижний миры. В Багацохуровском цикле эпоса нижний мир тождественен водному миру.

2 Багацохуровский цикл сохранил в своем нарративе ядерное образование архаического эпоса — богатырское сватовство. Джангар, отвергнув всех ханских дочерей, отправляется на поиски суженой. Поиски в своем локусе оказываются безуспешными, и тут весть о суженой Джангару сообщает золотой воробей. Рагини Герензел является представительницей иного мира — водного.

yalayin (23) aduüci: maliyûd zula xani aci: (24) dabai zamba xani kö-büün dalai altan (25) ceji ired ügei yeren yesen

9a (1) jiliyigi aildadaq genei: önggüröqsen dalan (2) jiliyigi endürel ügei keldüg genei: axalaq= (3) ci uxatai cecen bolnai: tüüni darûki (4) baturni zuün jiliyin zobolong üzübe geji (5) yoxa gedeq zang ügei: zuryan jildü zoq= (б) sol ügei külji orkod miliicibi geji ügü (7) endüürd-eq zang ügei: zörmig biyeni (S) zuryan bum cereqtü: uruyuqsan zan= (9) diyigi ündüsteigiyini suyu tataji abad (10) morin ügei yabuyar dabirji orodoq bolnai: {yabsûn beyeni naiyman mingyan jiden oroi degür xoyor kölen küregel ügei yarëdedeq bolnai} (11) cingya biyeni dayin dotoro dalan sardu (12) dayildad unuqsan morini eceji sabdad: (13) urya zandan metü nuryuni nümün bolji (14) ökööged: uryuqsan arban tabani sara (15) metü düürüng ulan cireni ünüsün (1б) adali bolod: alaq xara nidoni anildan (17) aldad: aranzala kökö yalzanaran aldaji (18) tablad zulad yarci: ara biyeseni (19) adli zuün batur: zuün xajitai jider (20) zuülun deqce küced cicideq bolnai: (21) tegeji cicideg bolba cigi: taribad xara (22) köbcögesü suüriyini yaqcaxan ködülgeji (22) yadaji: uqtu sirken aci genei: tümül= (23) getü xani yaqca küükenese yaraqsan (24) ze genei: tobüsiyin bökö mönggün siqsir= (25) gen köbüün genei: mergen güsi zandan

9b (1) gereliyin xorin xoyor nasun-duni yarci (2) genei: udirduqc ulan xongyor gedeq (3) batur sûdaq bolnai: unuduq morini (4) uüla böqtöred yabuxu bökö genei: (5) üro tuürma xurdun genei: dolon nasutai (б) duüdumiyin xasing kökö yalzan gedeq (7) moritei genei: bariqsan ildüni dokin del= (8) dekini: dolon oroni sulmu doro doron (9) doroitodaq: zangyad orkixuni zar (10) tobiyin oron doqdoldoq: köqsin kökö (11) daraxn küücin keqsen: köqsin mala daraxn (12) dabtaqsan kümün-dü ügei yurban mingyon (13) urun üren xataji: dolon tümün örke (14) doliqtai: doqsin xara bolod soro yurban (15) zuzan xara bolod mörgütei: yucin xoyor (1б) almas bolod irtei: barin cabcin deldekü (17) zeldeni batur yamandayain gege büteqsen: (18) batalan barixu bariül-düni baxatamjitai dörbün (19) maxaranza zuruqsan: cusuni xara soron= (20) ciiyan: alasaiyin mönggün tasa deren arban (21) xoyor sara altan tödögerani tödögeled: (22) aldar boqdoin xayirin xara daracaq arki= (23) gi ûyad agsamnaji suüdaq bolnai: züin (24) biyen yurban mingyon

bätariyini: axalan (25) sûqsan axaläcini: sambal nertei ûlayin (26) sankil öroü biyidü nutuqluji genei: sayi (27) jebä mangyasiyin noüriy-ini böqlön nutuqlaJi

10a (1) genei: zuün oro tûrimi zörmiq bätur (2) genei: zuryän oron-du aldarsiqsan (3) sayin dalci genei: xangyal tuügiyin köbüün (4) xayirtai ergüü gümbü: ikiynin (5) kemjeni tabläd sûdaq bolxoni tabun (6) bätariyin suiritu sûdaq bolnai: tataji (7) öbdöqled suüdaq bolxoni: yurban (S) bäturiyin suüridu suüdaq bolnai: taryan= (9) niynin kemjeni artai cayän arbingyali (10) arban yurba kütüred unuduq mori= (11) ni zayäni xurdun xara gedeq mori= (12) tei: bariqsan zebeni yurban xara (13) bolod mörgütei: yucin tabun irtei: (14) cusuni xara soronci gedeq zebe= (15) tei: bariqsan zebeni arban alda (16) ayari zandan isitei ocin xara (17) toryon tuq: daxuülaqsan bäturani (1S) biyeleni adali dolön mingyon bätur (19) ara biyden daxuüläd ayixu mangyasiyin (20) dain-du oroxoni: agiyin xara duüyär (21) urädäd orkixulayini oqtoryoi yajar (22) xoyor nigen bolöd ododoq bolnai: (23) oroni bätur ceriq xoyor: onco (24) gümben sorösu zailuültun ged: doqjir= (25) la gürümen kegüülj mordodoq bolnai: (26) ene gümben soriyin üzüirlei züq= (27) xoloi sarxataqsan kümün emiyin (2S) sayigini ûyad: emciyin sain-duni

10b (1) üzüülbe cigi: eqce döcin yesen (2) xonoqtu xoroni kücoji üküdoq (3) andayärtai genei:: mön töüni daruüki (4) bätariyini erken dünggei yunun nastai1 (5) caqtani eji äbi xoyuülaigiyini erliq (6) nomiyin xän-du öqci: dalan kelen al= (7) batiyini dayici mangyas buläyäd abci: (S) tabun nasutai caqtän: sayixan kürüng (9) moren sarbä däyan caqtani sayn möng= (10) ger xudulduji abäd: sara toryon (11) noqtäran noqtoläd: sabar suügiyin (12) baldär tayqläd zayanai önggüni (13) saraldaq sara toryon ulbän belkeq= (14) ned araq yondan uüliyin doboto= (15) loqci omuruünäsu: narun suüxu (16) üzüq öödö dürkeleji buüqsan artai (17) geqci yoliyigi üzüüded arban dolön (1S) sarda güüji genei: güüged yabuqsan (19) caqtän kelji yabuqsan ügüni <arban> (20) erken dünggei yunun nastai caqtu (21) mini eji äbi xoyoraigi mini abaq= (22) san erliq sulmu nüülii mini dä: dönön (23) nasutai caqtu mini dalan

1 Ввиду того что эпические герои отождествляются с мифологическими героями-первопредками, то и возраст их симметричен мифологическому началу времен.

kelen (24) albutüi mini bulayad abaqsan (25) dayici mangyad cimlai: arban naiymin (2б) tamudu aliki-cigi yalabtu zaryatai (27) bi: sayixan kürünggen yabuyar kötoled

11a (1) manar sara naran-du saraqdan xalad: nayimin (2) mingyon jibxulangtu doqsin sara mangyas (3) xagi daxanai bi geji oci bolnai: odüqsai= (4) ni zöüdon boluqsan boqdo jangyariyin (5) zergedü ired ügei yeren yesen jiliyigi (б) aildaji mededeq önggöröqsen dalan (7) jiliyigi endoürel ügei keldeq ile (S) dalda xoyulai-gi ylyün tuüjin keldeq: (9) sajini dörbün tibiyigi uxayaran geteleg= (10) sen: küngküü cëji ailidad aldar (11) noyon boqdodan angxarayaji suünai: (12) batur tayijini köbüün kündü yartai sabar (13) kürüng yalzan morini külog boluqsan (14) caqtan: sananasü delem xurdun bolnai: (15) salkinasan alda xurdun bolnai: dogsin (1б) sara mangyasiyin öyirini daxaqsanasu caran (17) dolon oyedü maniyigi yerü amuruülxu (18) ügei nereleqsen xan-duni kürgül ügei (19) kele bariji abxuyigi angxaraqtan: aldar (20) noyon boqdoyin zarliqni altan cëjiyin (21) ügü onon tuqci songxortü zarliq (22) bolba xurdun xara sarlan una: dokya (23) doki: zuryan mingyon narin ulan arsalang: (24) külügoüden deqce toxoji mordoqtan (25) aran-zula zerden toxuülad aldar (2б) noyon boqdoyin biyeni moriloba: utu zandan arman köndölöngden

11b (1) doürebe: zuryân mingyon arban xoyor biyer (2) sarkad mordoba: tuqci songxor manar sara (3) altan tuqni duqtuütaiyiyan baixodan dulbung (4) sara narani önggütei: duqtuüyasan möltör= (5) köni dolon narani önggütei: yesen dab= (б) xar altan tuqtai yeren tabun sara ulan (7) költei: manar altan sara tuyan: xurdun (S) xara sarliina ba-ruün biyideni dabsuürlad: (9) aldar noyon boqduüyan zuryan mingyan (10) arban xoyor arsalangtayigiyini ara (11) dala deren daxuülba: dolon dolon döcin (12) yesen xonoq düled odba: usu (13) ügei cöldü öbösü ügei saldu unuyun (14) kürünggiyini bulaji abad: uüjim sara (15) siliyin kötölgün-dü dundan dolo tumulai= (1б) lad abci: kündü sara baltan emded: (17) kümon ciyireq bolji toryol ügei (18) küloqgeseni unuyan cokoba kücotei (19) giqsen arsalangyuüdni köl kölden derlel= (20) deji unuba: xurdun geqsen morini (21) emelen gesen doran abad: kökö sil (22) temced köqled köqled yarci yabanai: (23) yoboyon yaqca biyinini: eqce döcin (24) yesen xonoqtu abci yadad orkoba: (25) sara

toryon tuyän kökö siliyin omoruün= (26) du säji xadaxaba: ara biyideni sara (27) cöxor bumbulbaiydoni: uqtu sirken (2S) aci bökö mönggen siqsirgen köbüün

12a (1) bätur ulän xongyor arki uüyäd untuji (2) xocorji xän jangyariyin xatani xalinggi (3) ulän xongyorän seroülj bolnai: ödöriyin (4) kele boluqsan sööni zoüdün boluqsan aldar (5) noyon boqdocin mordöd döcin yese (6) xonoba: zuün oroni bätur xor keqsen (7) bo-luüzai: {Jirän oroni elci külgiyni bulaqsan boluüza mordü geqsen zaralyärani} mön xongyoriyin biyeni öndööji (S) bosöd arkiyigi bax-uniyigi uüji biyen (9) debteged: altan xubinggiyin usiyigi oroi= (10) dän kegüülji serged arsalanggiyin kökö (11) yalzan külogen toxuüläd: kökö yalzan (12) deren mordoba: yaraxu sara narani köl (13) temeced odoba eqce döcin yesen (14) xonoqtän güülged doübür cayän ködöö (15) dunda: aldar noyon boqdoiynin barägiyini (16) aldal ügei abi: aldar noyon boqdoni (17) zarliq bolji bolnai: nomoyär buüliqsan (1S) xurdun cayän itilge mini: altai dunda (19) altan baxana mini: noqtotai yaridiyin (20) köbüün noyon ulän xongyor mini äsinai : (21) aranzula kökö yalzani amän angyaiyäd: (22) ömnö xoyor kölen örgünesen oloüled (23) arda xoyor kölen arsalanggiyin suiyden (24) xadaba: sabxaqlaqsan sabxani ara biyideni (25) buügiyin sumun metü jiyiged: sayaq (26) dörbün turuünäsoni arban xoyor acatai (27) manar ulän töson oqtoryuügiyin oroi (2S) cayän oülelei xolboldoji üzüqdübei:

12b (1) kündü yartu sabar: kündü sara baltän em= (2) ded atayar zandan modoni süiydürtü al= (3) caiyiyäd zoqsoba: talai yajaräsu dûdun (4) yabunai: aranzula kökö yalzani jolägiyini (5) suludxaba: zayäni önggöni saraldaq sara (6) toryon ulbän belkeqnebe: saiyixan kökö (7) yalzani sonor saiyixan ciken solibin (S) xaiyciled: soyoi bolöd nideren (9) solin xaiyciläd: amän angyayiyäd ayuü (10) dundan suükäd irbe: nayad sara baltii= (11) gi burxan cayän mangnaduni zabdaba: cayän (12) möngsoür duülxaiyin dunda xarkilaiigiyini (13) balbi cokobi: sayixan kökö yalzan yurbi (14) togücibe: öröliyin mönggün uruläran (15) yajariyin körsü zuün unul ügei yaräd (16) odoba: ezeleqci ulän xongyorani: (17) yoliyin xara cusän aman xamar xoyoräran (1S) selji asaxäd: ara biyiden gilis xalei= (19) yäd: aranzola kököönin amiini ergüülji (20) tatabi: aranzola kököören dakin daiyribi: (21) dakiji nayad sara baltän dabirin cokon= (22) geküleni ölkedeqsen kökö yalzan (23)

külüqani öbcoügeren yajar sorgün (24) kiyisibe: arsalang em degoürani aldan (25) cokobi: köndölöngned zulad yartu= (2б) lani külog kököön ongyon del dereni (27) kömöled abad yarad odba: yasid

13a (1) sara toryon tugiyin yozuürtani yaqca (2) sabariyigi abci irji xaybi: kökö yalzanan (3) xatarad: kündü dedü boqdodan kürci (4) baralxabi: aldar noyon bo{q}doni ariün (5) cayan mirden xoyuülai-yin oroyidoni (б) selji zalad: axa düü xoyor keji (7) oruülji abaqsan: taiyjiyin köbüün (S) kündü yartai sabar geji: dundu zaxaiyn (9) dolon dungyuraiyigi dutuü ügei axalan (10) suüdaq: oüdoni xoyor mingyon ar= (11) salanggiyin daryani keleqsen ügel (12) eblel geji kelni ar-san köndöröqsen: (13) kei jilbang noyon axalad suüdaq: (14) bayan sungyorobiyin bariülaqsan kiyitin (15) xara arzaiyigi bökü mönggün siqsirge (1б) baruün öbüdöq deren abanai: masad (17) aldar darayayin köbüün tosun tüleq (18) geqci noyon: sara coxor sazangyar: (19) axa jangyariyin zergesü abad: (20) zuryân mingyon arban xoyor arsalng= (21) dan tabil ügei suüji küüni tabin (22) tabayad duyuü kücenei: xotiyin (23) muxur xalcayaba: xoliyin noson (24) kebtebe: duüni gereler duül-uülbi: (25) dungsur gerel daxabi: talban cecener (2б) dombor cokuülbi: tangsaq gerel bosad (27) biyilbe: ocilonggiyin miqmiyaniyigi

13b (1) cuür tata gebe: tatadaq cuürani: xabi= (2) riyin sara xulusun-du öndögeleqsen (3) köqsin duütu xun öroün sara gerlei (4) oür deren örbölgen öbköölged ö ndö= (5) ji baiyad yurban oyoden dongyodoq= (б) san köqsin duütiyin duütai: xulu zandan (7) cuüriyiyan migmiyin ulan urul deren (S) abci tataqsan duüni: zuryan mingyon (9) altaiyinin doto-roni oiyrini tataqsan (10) bolji sonosoqdobi: jibxulanggiyin (11) öndör altai uülani narani köldü (12) dünggebe: örgün sartaq daliyini manan-al (13) bolji tunubi: ölö sambayin tasuüni (14) übül zun ügei öbösöni kökü: maniyin (15) ayuüyar yangxba: abiri önggütü naran (1б) mandal-bi: nacin toryoi xoyorani gegen (17) zabsartu torlobi: zuryan mingyon sara (18) altan somoni: yaraxu sara narani köldü: (19) bel belen tosibe: sata boloqsan bumbi (20) dalayinin köbedü: sartaq dörbün dalaitai: (21) sariyin dörbün kiyidtei: sakjmoniyin ile (22) xübilyan blamtai: sakjiyin totoi nayimin (23) tümon sebener sara ulan xoyor ilyarad: (24) ubur ubur geldebe: ükül ügei möngkü (25) bolbi: ürgen ügei toqtuün bolbi: übül (2б) ügei zun bolbi: yertomciyin töregi

14a (1) xada metü baiyuülbi: burxani sajiyigi naran (2) metü del-geroülbe: dalai dunduni ur= (3) yuqsan dambi zoüle modon: dalai (4) zambaiyn bücirani dalan tabun tenggeriyin (5) ayär tala sabsixudän: dara eke sid= (6) diyin aysär yagnldabi: yol dunduni (7) uryuqsan yurban yalbar zandan modon (S) yasalang zambiyin bicirani: yancas zuü= (9) dän küngküneküden: yanjur danjriyin (10) ayasär yangxanai: uü zandan modoni (11) tumulailaji serjinenei: ulän sara (12) bicirani oiygiyin ceceq bolbi: oqtor= (13) yuüda yurban önggü jindamaniyi sara (14) ulän kökö yurban solongya xadabi: (15) jindmaniyin xübilyän xän jangyar (16) geqci nereni: nartu delken oron-du (17) duüriq bolbi: nayimin mingyon yeke (1S) xäni nutuqtu duüriq bolbi: zuni (19) saiyxan üiydoni: zuruq boluqsan (20) sara cöxor bumbulbaidän: zuryän (21) mingyon arban xoyor arsalangtaiyän (22) arzada amani xalabi ayuü dundän (23) nirgeldeji suüxaläran: aiyxu mangyas (24) xäni tuüji könoldobe: zuün jiliyin (25) sä tölolcobi: zuryän jiliyin xaruül (26) buläldabi: erkenloügiyin mönggün cayän

14b (1) uülada: eqce yurban sarda xaruül yar= (2) xudu: ene dundän so örkilcöbi: barin (3) orkison söni bazaq ulän xongyor tala (4) xaleji tusbi: sö orgüqsün kelemerci (5) kei jilbangdü kelji suünai: erkeloügiyin (6) mönggün cayän uüludu eqce yurban (7) sardu xaruüldu yaraxdü nada yuün-dü (S) durulnaiyci: namai xaruüldu yaräd (9) odoqsain xoiyno: zuü sariyin tangya= (10) ciyicin : zuün oroni kölcin ezeled (11) orkuüzai : zuruq boloqsan sara (12) cöxor bumbulbaiygiyicin: zuryän (13) oroni bätur ciyiriq xoyor balabläd (14) orkixu boluüzai: yertomjiyin törii= (15) gi xada metü baiyuüldaq minii kücin (16) boldoq: {burxani sajiyigi narän metü delgeruüldeq mini kücin boldoq} törö sajin xoyortan tö-bke= (17) ned: tömör sümen aman-tun bekejiq= (1S) sen: erküloügiyin mönggün cayän (19) uüliyin beldü: eqce zuryän jildü (20) xaroül yaraxu bolbi cigi ö lji (21) ükükü mini ügei: ejen dedü jangya= (22) riyin neredü muü boluüzai: aldar (23) boqdoiyn zarliqni alei jilbang (24) noyon-du dakiji zakbi: arban xoyor (25) ergelgetei altan süügi dakiji orki (26) geji zarliq bolbi: dakäd orkiqsan-dü

15a (1) altan cejiyin noür xaleji tusbi: (2) aldar noyon boqdoni dakiji zarliq bolbi: (3) törö ezelen suüqci köqsin tosimel: (4) tösör oiyri xoldu yaräd ügei nertei: (5) dakin naiyribi: altan sogiyin nidüni kündü

(б) yartai sabar-tu tusubi: kündü yartai (7) sabar sogiyin nidü üzed: aldar noyon (S) boqdo talan sögüdön angxarayaba: zoüdün (9) boluqsan boqdo mini gegen dundan aila (10) duqtan: taniyigi daxad yucin yurban (11) jil boloqsan mini: öncin önör geji (12) ilyaqdad ügei bilei bi: yajar dunda (13) yaqca bilei bi: yasalangtü sara mangyasiyin (14) aman-du: yaqca namar tütünuq öqsen (15) bolxoni: yaqca biyer tandu jiliiji (1б) öqse bi : ejen noyon boqdo ene (17) zarayai mini ciki keji xairilaqtan: (18) xan jangyariyin xariü zarliq ese (19) bolxolaiyini: arsalang kürünggen toxuül= (20) nai bi: aldar noyon boqdo tani gegeiygi (21) arban tabun sardu üzodüq bolxoni: (22) ariün cayan mirden mangnai dundan (23) adisaln andayar ked mordobi: sara (24) coxor bumbalbaiyigiyni buruü erged1 (25) odbi: nayad sara baltani narani köl-dü (2б) gilibkibe narixan kürünggiyin süroüger (27) naran suüxuiyn ara üzüq temced

15b (1) yarad odbai: ödör geji önjil ügei (2) odbi: söö geji xonol ügei odbi: (3) enggiyin külügiyin dolon sardu kürüm (4) bainam gekü yajar: kürünggeren döcin (5) yesen xonoq küred odbi: erkü= (б) loügi-yin mönggün cayan uülain oroi (7) dereni yarad: dörbün jilei sirted (S) ügei dönön xara bürgüdiyin nider sir= (9) ted: dörbön tibiyin oruiygi doqdol= (10) tuluni xalebi: oi dunduni xalexuni (11) buya maral xoyor üzüqdebe: kökö (12) deben öbösön: kiyitin buluq usun: (13) kür zandan modon soüdürtei genei-la: (14) naran yaraxu ara biyiden xalexoni: (15) arsalang altai mongxan cayan uölani: (1б) dolon sarai yajarasa belküistegen (17) dünggebe ömnö biyiden xalexuni kii= (18) ten xara tenggesiyin naiymin mingyun (19) solongyoni oqtoryuyin ayartu: (20) onco kökö manan bolji üzüqdobe: (21) tere tenggesiyin tere talani dolon (22) oro xosuruülsan doqsin sara (23) mangyas xani: arban xoyor asartai (24) manar sara coxor balyadani: naiymin (25) sariyin yajarasa dünggeji xaraqdabi: (2б) sayixan kürünggiyin amiyini ergüüled

1 Это не характерно как для эпического текста, так и в целом для традиции калмыков, так как в культуре монголоязычных народов движения совершаются посолонь. Но если рассматривать богатыря Савара как возможного космического охотника, то можно считать, что это предпосылка к космогоническому мифу, где движение происходит с запада на восток в соответствии с лунной траекторией, тем более за выездом следует сюжет охоты на оленей и маралов (см. подробно: [Убушиева 2021]).

16a (1) xörön tatabi: öndör cayän uülayin (2) uruü kömorüü öödöni oröd: oyigiyin (3) olon buya marläsa odon adli önggö= (4) tegii-ni: er-belzeqsen kürünggeren (5) ereji baiji erken tarayaniyini una= (6) yäji abäd: küloqten aciid: kürü (7) zandan modoni soüdürtü abci irji (S) xayabi: sayixan kürüngger kökö deben (9) öbösön kiyitin bulugiyin usun-du (10) talibäd: kökö toryon cacirän tatabi: (11) zandani xubxai bolon yanggiliyini (12) cuqluülubi: zagiyin ulän yal oruü= (13) labi: buya maraliyin maxuügi burû (14) zöb ügei xayaji talibabi: kökö tor= (15) yon cacir dorön oröd: sur (16) metü sunäd suxai metü ulaiyäd (17) untubi: eqce dolön xonoqtän (1S) untubi: untuji kebteqsen zoüdon (19) dotoroni: öndör cayän uüla (20) balbi tuci zoüdelbe: önden cocin (21) xalen geküni: mangxan cayän uüla (22) mangnai dereni mangxaiyäd bayibi: (23) saixan kürüng morini: saruül saixan (24) oiyidü sanämar ideji bayinei: boson (25) tergeded kiyitin bulugiyin usun-du: (26) kiy-iliqtei salbuürtayiyän oroji (27) biyen sergeged: alaq buyayin maxani

16b (1) ayari zandani coqtu bolöd bayiji: abci (2) gesen cadatala ided kökö toryon (3) cacir dorön kölbürön tabaralan untubi: (4) untuji kebteteleni: arsalanggiyin sai= (5) xan kürüng yalzani: köbcin altan (6) delken oruügi doqdoltola yurban (6) üyeden kükürson incayäbi: cocin (7) tergedeji bosöd: sayixan kürünggen (S) temced: xalai mönggün xazarän suü= (9) bided: xazaralaji abäd: emel (10) yuüyän toxöd: eldeb zoyil cime= (11) gen ümosed: erbelzeqsen kürong (12) deren mordübi: öndör cayän uüliyin (13) oroi dereni yarci xalebi: naran (14) yaraxu talki üzügesü: arban xoyor (15) acatai manar ulän töson oqtor= (16) yuyidu cuünuqluji xadabi: xalei (17) yän bayitula yesen mingyon cusun (1S) zerde tunjirmuüdiini: kiyitin (19) xara tenggesiyin yal ulän engge1 (20) temecödled eldeji yabunai: (21) aduöni ardani xalen geküni dolön (22) dolön saya buxayin önggübci (23) boloqsan: dangyär biyeni dolön (24) mingyädtu boldoq: yalzuü xong= (25) yoriyin möri ügei: yalzuü dolön

1 Холодное (ледяное) море с огненными берегами аналогично Огненному морю из якутских сказаний, которое является, как пишет С. Ю. Неклюдов, абсолютной степенью хтонического океана, а противоположные признаки не взаимоисключаются, а, напротив, сочетаются друг с другом [Неклюдов 1977: 198].

17a (1) bodong: zuryâni zuryan xajitai zandan (2) aramtai nigeni küünei amin ulan yoldü (3) zöbölöqsen: eqce nayan xoyor kökö (4) jiling sumutai: ene dolon arsalang (5) elded odobi: mönggün cayan uülayin (б) oroi derese: bicigei nekese gekü (7) bolbi cigi: mönngkö kürüng yalzan (S) küleqni: aduüni ardasa amandan (9) küci ögöl ügei abci zulubi: (10) xara tenggesiyin köbedü xarayaldabi: (11) xadayin dünggei ulantai xas xula (12) gedeq noyon: ulaniyinin amuüni tataji (13) zoqsod: utu xara adaranadan: (14) altan ünütei kökö kiyibir jilang= (15) giyigi: amin ulan yoldoni zöbüled (1б) zoqsobi: kürünggiyin süroüger kündü (17) sara baltan emded küred iriqsen (18) caqtani: arsalanggiyin kürüng ali (19) xurdaran xurdulbi: amindan iniq (20) bolxoni tata gebe ömneseni tebken (21) duün tas gebe: erbelzeqsen kürüng= (22) ni elkeren yajar daxan kiyisbe: (23) xurdun cayan yaskuür toli mönggün (24) duülxain-in oroyigiyini ibtü tusad (25) oqtoryoi tala ciskiji yarbi: (2б) dakniyin kürünggen daibilad bostoloni: (27) dakad nige ono baribi: xurdun cayan 17b (1) yaskuür kököi xara maxarani subtu (2) tusad ködölgüsi ügei nayimin xab= (3) saniyinin tolyoyigiyini kei sayixan (4) biyeni ebded: amini xara cusui= (5) gi ama xamar xoyoraran selji (б) asxad: dakn onu baritalani: xadayin (7) dünggei ulan dereni: nige sarbas ged (S) odoxolaran: uüca tolyoi xoyo= (9) riyini emel dereni tened odbi: (10) ardan xalen geküni: uüla unuqsan (11) kebtei ulanasan unubi: ömnö (12) biyiden xalexani kiyitin xara teng= (13) gesiyin oro yaqcaxan orolyarani: (14) yesen mingyon tunjirmuüdii-ni (15) unuyün dayan ügei salyal ügei: (1б) saxaji oruülbi: yalzuü xong= (17) yoriyin mori ügei: yalzuü zuryan (18) batur zuryan xajitai zanden ar= (19) man amin ulan yoldoni zöbüled: (20) küleji zoqsobi: uralan kiyitin (21) xara zebe amin ulan yolor= (22) ni ibtü tusuqsan kündü yartai (23) sabar aiyji köndöölön zulubi (24) doroqsan deqsen xoyortu orxo orolyu yadabi (25) dalai dunda xalexoni (2б) uülayin dünggei cayan

18a (1) doligan dotoro: unuyun dayan ügei salal (2) ügei öimibi: nada biyen ergeni dolon (3) mingyon alda yalabiyin ulan erge: utu= (4) yayin ire iremiqtu: örüü sörüü xoyor (5) urusxoltai: urusxuldoni üküriyin (б) dünggei xara ciluün: biye biyen gübdül= (7) ded: ulan yal badarad yabadaq: soron= (8) ci xara tenggesiyin manar ulan ergerani (9) kiyisakeni yayadaqbi: orolyarani oron (10) geküni or yaqcaxan

oryol: yalzû (11) zuryän bätur zuryuülun zuryän (12) xajitai zandan aramän abäd: orolyon (13) dereni zoqsöd bainei: dabirji (14) orji yadäd: nayad sara baltän em= (15) ded nariyxn kürüng yalzan möreren (16) yurban üyüden urädn dabirbi cigi: (17) zuryuülun zuryän xajitai zanden (1S) armän: amin ulän yoldoni zöböled (19) bainei-la: aiyäd zuläd yaräd (20) manar ulän ergen irmeq dereni (21) buüyad: daiyini olon lübcen tai (22) tatabi: saliyin xara xabcasan-dän bata= (23) laji yanzayalabi: ariün cayän miriden (24) sara toryon bicitei küzüünesen (25) möltölöji zalabi: manar mönggün kökö= (26) liyinin gürei dotoroni batalaji yuyabi:

18b (1) engger xara toryon büsen elekeren (2) yurbi säji oröji büsülbe: kündü sara (3) baltüyän büsü nuryun zabsartän ayari (4) zandan iserani xabciülbi: kiyitan xara (5) tenggesiyigi xaleyäd zoqsobi: uülayin (6) dünggei cayän doligän unduü sunduü (7) cokäd bayinala: üküriyin dünggei kökö (S) ciluün urusxul doqsin-doni biye (9) biyen gübdülded ulän yal badaräd (10) bainela: nayan xoyor ergelgetei: naimin (11) mingyon sorolyotai: nädaki biyenin (12) ergeni dolön mingyon alda manar (13) ulän erge genela: söbögen üzüür (14) irmiq-tei genela: oron geküni yayaji (15) orxu-bi: bain geküni yayaji baixu-bi: (16) baiyäd baidaq bolxoni: xän jangyartu (17) yû angxarayaxu bi: xaluün zuryän (1S) mingyon arban xoyor bäturtän yû (19) kelkübi: zuün orondu ciyirigeren (20) aldarsiqsan: zuryan oron-du batu= (21) räran aldarsiqsan: nartu delken (22) oron-du xurudaran tuüruqsan: nari= (23) xan kürüng yalzan taiyän baiya bayiji: (24) alxäd yaraxu calcäq dotora amin (25) metü aduü mini: aixu sara mangyasiyin (26) nutuq öödü orö yabtalani: aiyäd

19a (1) zogsöd xariji irbici: arban (2) xoyor amin metü bätur dotorösu: (3) zuryän sariyin xaruüldu cimayigi: so (4) buläldaji cimdu tusxuxuläran ene (5) mangyasayin küleseni aiyäd öndör (6) cayän uülayin oroi dere xalaq (7) yayalai bi cimayigi xaruüldu suülyoq= (S) san ese bilü bi geji zarliq bolöd: (9) altan önggötei arban cayän muturän (10) yurban üyüden tasäd okobi: abci (11) üüni-yar: abaraltu ügei ocir (12) gereliyin nige coyköqsan milen saraxani (13) zuryän sardu zuq arei geji edege= (14) deq: aduüyän nekenebi abai cigi (15) aldabi cigi: namayigi keze iren (16) irtele mile suludaxul ügei ödö= (17) riyin dolön mingyan ödörtüni milei= (1S) du: sö boluqsan caqtu dörbün möci= (19) döni

küüni yuyin cinen bödüün: (20) utu biyeni yurban alda delem (21) ayari zandan yasiyigi yajar-tu (22) subtu sayad: iyigiji külü geji (23) zarliq bolxu bisiyu: batur sabariyin (24) biyeni: xan jangyariyinin aduügiyini (25) xamaji köögöö yabutala xayaji orkod (2б) aiji xariji irkileni: aldar 19b (1) noyon boqdoni cuxuldad: üküdüq (2) mile külei xoyor-tu ögci genei (3) gekü nereni: mingyon yalab-tu alduü= (4) lasi ügei muü nere: orji ükükü (5) bolnai ged: xas xula baturiyin (б) terüün xaqsan kiyitin xara jilang (7) sumuni xad orkiqsan saraxani (S) sara toryon ul-butayigini ibtü (9) tusuqsan saraxa: onu zebe (10) xoyorani amin biy-ideni tengned (11) zoqsoqsan sanji ene sumutai= (12) yan usun-du orod odxoni: (13) nasuni zobolong kecüü bolxu (14) bisiyü: üünen suyulji abxu (15) arya xayixu bolnai geji keled: (1б) sayixan kürüng yalzanan xatarji (17) orkod: küdüriyin zo arsar (18) keqsen yanzayan suyulji (19) abad: xurdun cayan sumuni (20) alixani dünggei xara bolod zebe= (21) seni: bütüülon batalji uyubi: (22) sayixan kürüng yalzaniyinin: sabûr (23) mönggün süüleseni uyubi: (24) uyaji orokod suda tusbi

20a (1) saixan kürünggiinin sairi öödöni (2) tali zandan milayaran tablaji tatad (3) abi: tataqsan kürüngni taq yaredad (4) tusubi: alda cayan sumuigi (5) amin ulan yolösoni suyu (б) tataji abi: abaqsani xoinoni (7) ara ömnö xoyor saraxa aminasoni: (8) aya dünggei xoyor anggi nöjiq (9) cusun asaxarji unubi: unuq= (10) sani xoinoi toxomasan xoyor (11) anggi tasulji abad: saraxaiyinin (12) amiini böqlöbe: böqlöji baitalani: (13) orolyoni amin dere baiqsan (14) zuryan batur: zuryan külügiyin (15) zuryan mönggün cayan uüduygi (1б) zegelüülji zoqsod: zuryan (17) xajitai zandan araman amin ulan (18) yoldoni zöböled: zuryuülan (19) deqce debirbi: dabired kürci (20) irteleni yal ulan ergen degüü= (21) rani kürüng moren tülüküji unu= (22) yayad: tabun alda bulu toryon (23) culbuür tursi biyeni yareden (24) ömnöni tusbi: tülköji unuyaq= (25) san kürüng mörini yal ulan ergen

20b (1) doroni: köküüil xara balciqtu köb= (2) ciqten kürci sigidebe: tabi saji (3) tataji yadabi: yal ulan erge dere (4) yalzuü zuryan batur zoqci baiyad (5) soronci bolod ülderen: geriyin dung= (б) gei manar ulan sabriyigi dereseni (7) unuyabi: arya ügei arsalang (S) kürüng biye xoyoron sabrar bulun (9) gekülei: amen zuülji yarad kürüng= (10) gen xayaji orkod: unduü sunduü (11) cokoqson ûlayin dünggei cayan doli=

(12) gän dotoräyär oräd öömed od= (13) bola: ara biyideni züüdün bo-luqsan (14) boqdoni sara cöxor bumbulbainin (15) dotoroni: sariyin zuryän mingyon (16) arban xoyor naran ulän bäturtä (17) arza arken süüri dunduni: axalaqci (1S) tenggeriyin jirayalar jiryaji suütu= (19) lani: mönggün altai ûla bäritei genei= (20) la: mön sartaq dalai usuluür-tai: (21) erdeni tögös jlün buluq manalyatai: (22) eqce yesen mingyon tunjirmuüd (23) aduügi: erkesil yeketei doqsin (24) sara mangyas xäna köögööd abäd oci (25) genei: ejen jangyar xäni ene ödör

21a (1) kürtülü angxaräd ügei sanji: aduü (2) xargüldaq aqsayal bädaiyni aldar (3) boqdöson ayiyad angxarayaji (4) yadäd: arsalng altai uülayin beldü (5) uryuqsan xatuü xarayanäsa (6) alda delem xatuü xarayanaigi: (7) enjür ulän elkeren subtu säyad (S) amin ulän yoloron ibtü yaryabi: (9) arsalang uüliyin beldü üküriyin dünggei (10) ere xara ciluügi elkedeji (11) teberen kiyised amini yaräd odbi: (12) kelmerci kei jilbang üülen xurdun (13) alayän unäd albutu aduütaiygi: (14) aranzula zerdetegi yurban dolö (15) xonöd ergedeq zangatai bolnai: (16) albu-tuüni erged: aranzula zerdeni (17) erged: manägiyin arsalangyuüdtü: (1S) aixu mangyasiyin omoqni türgün bainei: (19) almas sulmain elci xurdun bainei: (20) amin metü zerde mini asarsan sayitur (21) manatan: xän jangyariyin zarliqini (22) ene: xurdun alyäran adun öödö (23) orobi: oron gekülei-ni arsalang (24) altai uülayin bairini alduüläd oci (25) bolnai: arsän cayän tenggesiyin (26) usuldeq mörani bilered oci:

21b (1) atayar zandan modoni süüdüriyin täral= (2) geni eiegered oci: alang bolöd xale= (3) yäd zoqsobi: alyäran aliki yajar (4) öödö yaraqsan bolnai ged xalebe: xele= (5) ji yabun geküni xarayatn yoliyin (6) xajiüyäsa xamäd kööqsen mörtöni (7) orobi: yurban yeke xälya aduüni (S) mör: naron suüxöin ara üzüq (9) öödü yaräd odoqsan za-mani: kem= (10) jiid xalexani: naimin dolö xonoq= (11) son kebtei bolnai: xurdun alyäran (12) sara cöxör bumbalbayin üüdündüni: (13) jibxolnggiyin zuryän mingyon sara (14) altan xabxain aman-du: xurdun (15) alyän xatarbi: boqdo xäni zergedü (16) güün orbi: cayän möngsür duülxän (17) abci öbödöq deren talibin: manar (1S) mönggün saluüyän gejigi talän iled (19) mala xabxän sirenin köliyni xale= (20) yäd suü-bi: sûqsun caqtuni: (21) aldar noyon boqdoni angxaran zar= (22) liq bolbi: je darya jilbang sara (23) dörbün kiyid mini toqtuün bainu: (24)

sajmuniyin xübilyan blama mini sara ügei (25) bainu: jibxalanggiyin altaigi jiri (2б) ergeqsen albatu mini bürün bainu: (27) törööni töbsüün-dü:üüre noyodûd

22a (1) üileden ciki bainu: cuyar saixan (2) bürün bainei geji angxarayaba: aranzula (3) zerden jilöci araq zula mangnai: amin (4) metü dörbün mingyon nöködtegen aranzula (5) zerdetegen arki arzan uüji amar (б) mende bainu: bainei geji angxarayabi: (7) aduün mini mende bainu: aldar noyon (S) boqdo mini gegen dundan angxaraqtan: (9) aduün cigi ügei aqsaxal badai cigi ügei (10) arban tabun nököd [a]duücini cigi (11) ügei: y-yuü kelene ci geji zarliq bolbi: (12) altan önggötei arban cayan muturan (13) yurban üye delden tasad: ayari zandan (14) sirie deren öndölji buji suüji angxar= (15) bi: ali zam-bain orondu odoqsan mör (1б) ügeyü: xaiji yabutala mini xarayata {yoliyin} (17) tasuüyasa xamad abaqsan mörtöni orbi (18) bi: möriinini kemjegiyini xalexuni: naimin (19) dolo xonoqsan kebtei: yarad odoqsan (20) yajariyin üzüq-ni oroxu sara narani (21) köl temced oci: aldar noyon boqdoni (22) zarliq bolbai: narun suüxu üzüqtü (23) nadalai temcekü ösetei kümün ügei (24) bilei: yaralyani tiyigen teriün yaraqsan (25) bolbi cigi ara ömnö üzügiyin nigen tala (2б) oröji yaraqsan biyiza gebe: ired (27) ügei yeren yesen jiliyigi ailadaji (2S) mededeq ese bilüü ci: iriqsen dalan

22b (1) jilinggi ödör endüürel ügei keldeq (2) ese bilüü ci: naran suüxu üzüqtü (3) mini aduügi nadasa bulaji abci ezelkü (4) yuün küün bilei: üüniyigi ayildan töji (5) mede altan cëji xani zarliyar (б) manar toryon tümtügiyigi gijigi doron (7) talibad: arban cayân xuryân elken (S) deren salabcilad: aldar boqdein zar= (9) liyar uxan xaibi: xan-{dü} öödö önden (10) angxarayabi: üünese aranzula zerdiyin (11) dunda güüdüler yabuxuni arban tabun sarai (12) yajar genela: enggiyin külüqtü yurban (13) zuün yucin zuryan sarai yajar genela: (14) nada biyideni soronci xara tengges sibe= (15) tei1 genei: dorodo dolon oro xosoruül= (1б)

1 Водное происхождение суженой Джангара проясняется только при описании ее отца. Владения Гюши Замба хана, тестя Джангара, локализуются в Нижнем I Водном мире. Его обителью является Огненное море, имеющее двойное течение. Также есть и прямое указание, что Гюши Замба хан является хозяином лубсурга, т. е. хозяином водной стихии.

ji genei: dangyär biyeni dalan tümün bätur= (17) tai genei: nereleqci nereni doqsin zambal (18) geqci nertei xän genei: tüüni imiyni sakiq= (19) ci xas xula gedeq bätur genei: xadayin (20) dünggei ulän külüqtei genei: küüni amin (21) ulän yoldu zöbölöqsen alixani (22) dünggei xara bolöd zebetei: küüni keler (23) tusuduq eqce nayn xoyor sumutai (24) genei: öiröni daxuülaqsan nököd bäturani: (25) yalzuü xongyorlai adali zuryän bätur (26) zuryuülayin bariyiqsan zer zebeni zuüyäd (27) alda zuryän xajitai armatai: soronci

23a (1) xara tenggesiyin yaqcaxan orolyärani aduü= (2) giyitan saxäd oruülji orkoji: tenggesiyin (3) örgön biyeni tabun sarai örgön bolnai: aduün (4) orji öömed tabun dolö xonoji: mani (5) bätur sabar yal ulän ergerani xurdun (6) kürünggen alyaqlaji tülküji unuyäyad: (7) köküüle xara sabar-tu köbcögiyinini zaxacai (8) sigedkeji unuyäyad: tabi säji tataji (9) suyulji yadaji manar ulän erge dereseni (10) yalzuü zuryän bätur soronci xara bolodäran (11) nasutai cariyin dünggei sabar maltan dereseni (12) unuyäbi: külüqtegen xoyuülan sabartu (13) daraq-dan geküleren: kürüng mören xayaji (14) orköd soronci xara tengges öödö undu (15) sunduü cokoqson uülayin dünggei dolige= (16) du orji öimed xoyor dolö xonoji (17) geji angxarayabi: aldar noyon boqdoni (18) zarliq bolbi: dalan tümün bäturtai: doqsin (19) zambi xänlai dolön törölen todorxoi (20) medenei bi: tüünlei örö ügei bilei bi: (21) ene nasundän abaqsan abalya mini ügei (22) bilei: aranzala zerdini mini dörbün turü= (23) ni möltö ese tusxuni: aramdadaq (24) ayari zandan aram mini xuyu ese (25) tusxuni: asidani cimäsu ese abadaq (26) bolxoni: yesen mingyon cusun zerde (27) tunjirmuüd mini: adaq geqsen däyan mini

Согласно верованиям калмыков, лубсурга — обитатели вод. Как замечено С. С. Суразаковым, «... „хозяева стихий" (они-то и называются ээзи) чаще всего выступают друзьями и помощниками героев, борьба с ними носит временный характер и всегда заканчивается братанием» [Сураза-ков 1985: 25]. Инвариантное ядро образов «хозяев» обнаруживается в охотничьем эпосе. По мнению С. С. Суразакова, «.сюжеты о встречах, борьбе и братании героев с подобного рода „хозяевами" в дошедшем до нас эпосе не выступают самостоятельно, а входят обычно как один из постоянных компонентов в состав сказаний о героическом сватовстве» [Суразаков 1985: 28].

23b (1) xulda geküni arban bum örkese ökö (2) mini ügei bilei: amin metü aduügi (3) mini abci odod: kücüji nekeji (4) kürtüle mini: arban üzüqtü tarayad (5) orkoxu bolûzai a-a jilbung mini (б) aranzula zerdii mini abci iri (7) geji zakki ögööci: mön ulan xacir (S) degeren möndör xara nilbusan cacala (9) xalebi: ene zarligiyin süülini baruün (10) biyen <baruün biyen> yurban mingyon (11) baturiyin dundasa zuün jiliyin (12) zobolong üzübe geji: andayar (13) yoxo geji keldeq zang ügei genei: (14) zuryan jildü mila suludxul ügei (15) milecibe cigi aman yurban ügen (1б) endüürji ülü keldeq bolnayila: (17) zör-miq biyeni surxuni: buxulad (18) zoqsoqsan: zuryan bum dain-dü (19) möri ügei biyeni ayari zandan (20) modogi ündüstegiini aca yû= (21) giini sudurad em deren abad (22) yabuyar dabirad ordoq zörmaq (23) geneila: yabsuün biyeni amindan (24) küred ireqsen naimin mingyon (25) aramiyin oroi degüür bumbain (2б) dörbün möcen kürgül ügei (27) yarededeq bolnai: dain-du

24a (1) dalan sardu cabcildad arsalang kökö (2) yalzan külüqani mingyon saraxtai biyeni (3) xoyor mingyon saraxtai saraxain (4) cu-sun-du sara toryon ulbuni köböq= (5) sen temeni noson metü buturad: (б) uruyuqsan utu zandan saixan nur= (7) yoni numun metü bökögöd: düürüq= (8) sen arban tabuni sara metü düürüng (9) ulan cireni un-turuqsan yaliyin (10) ünüsün metü: xaledeq alaq tar= (11) cen nidüni anildad: adaxadaq (12) arban xara xuryoni aimed: aldaji (13) tabalad zulad yaranala: ara biye= (14) seni adali cidaltai zuün batur (15) zuüyad alda zûn jiditei: zuün (1б) xurdun möritei deqce kücüji (17) ired zuülun zuün jider ciced: (18) zuün xurdun külügiyin sürüüger (19) tülkj genei: tobiri mönggün köbcö= (20) geseni suiriini ködölgeji yadaji (21) genei uqtu sireken aci genei (22) tümülgütü xani küükünese yaraqsan (23) ze genei: töbsin bökö mönggün siq= (24) sirgen köbüün genei: mergen güsi (25) zandan gereliyin xörin xoyor nasun= (2б) du

24b (1) üüdün bütüji yarci genei: düübür (2) ulan xongyor batur genei: aldar (3) noyon boqdodan angxarayaji sûnai= (4) la: aranzala xurdan zerde altatu (5) misitegen nada xairen boltun: (б) aduügiyitan arban sariyin eces (7) dunduni: arsan cayan tenggesten (S) abci irji usul-subi: aldar (9) noyon boqdoni zarlig bolbai: je (10) türügücikü daisun dotoro tömör (11) jiden üzüür mini: tümün xöin-dü (12) dobotoldoq

tüüke ulän cono mini: (13) nomoyär buüliqsan xurdun cayän (14) itilge mini: altaiyini mini dotoro (15) altan baxana mini: noqtolöd orkoq= (16) son yaradiyin köbüün mini: je arban (17) xoyor zuryän mingyon arban xoyor (1S) biyeren nekeye: aldar noyon (19) boqdo mini arban xoyor zuryän (20) mingyon biyeren nekeji kereq (21) ügei: bi yaqcaran odonai bi: (22) doqsin zambal xäni dolön üyedü (23) ugiyini ese ta-suldaq bolxoni: (24) ene nasundän tani cuxullai xar= (25) yäd üküsü bi: eces xöitö (26) törölden erliq xäni zasaqlai (27) xaryaji üküsü bi: tere ügen (2S) süülleini: araq zula mangnai

25a (1) arsalang zerdiigi kötöled irbe xurdun (2) saixan zerden xai-rin bolbi: altatu (3) misilen xairin bolbi: ariün cayän mir= (4) diiyän oroi dereni adislabi: narixan (5) xurdun zerdiyini unäd: naran sû= (6) xuin ara köl temced odbi: naimin (7) mingyon altaiygiini zöb erged odbi: (S) ödör gebe önjil ügei odbi söö gebe (9) xonol ügei odbi: soronci xara teng= (10) gesiyin dotoroni düülün öimin neked (11) döcin yesen xonoqtü delden öimööd (12) süüliini kücübe: kücüqsen biyeni nayan (13) xoyor erelgen biyeni ernei: naimin (14) mingyon soronci sorolyon usuni yoröl (15) öödü soronai: uülayin dünggei cayän (16) doligän ende tendegüürni unduü (17) sunduü cokonai: üküriyin düngge xara (1S) cilûn böörü belküüserani urusxuldu (19) cokonai: bumbayin cayän cejini budan (20) yeke xarngyû bolbi ancin gedeq zür= (21) köni aibilxaigiini gübdübe: adûniinin (22) süüliini üzed türüün zaxuiyni xalen (23) geküni: köqsin zerde ajiryani tabun (24) sarai örgön soronci xara tenggesiyin (25) sarbaxn ulän ergiini deren unuyäyad (26) irbe: sarabxn ulän ergiini xalen

25b (1) geküni yalzuü xongyoriyin mör ügei: (2) naimin mingyun külügen söqson: xürülani= (3) däd dûduji sûlayila: xurdun zerde (4) ajiryän xalen geküni: aduüninin türüün (5) dundani ecesen köqsin dörbün zuün (6) cigei möriyigi urusxul uru biyiden (7) abäd: urusxul biyiini böqlön öi= (S) miji yabunai: neken öimiqsan bätur (9) sabar tengnen tusuqsan kiyitin xara (10) zeben saraxärani: soronci xara (11) tenggesiyin urusxulni: cä nä xoyo= (12) rain amaräni selji cokobi: dörbün (13) küdür cayän möcini: dörbün anggi (14) teleqdebe: bumbain yeke cayän ceji= (15) ni budan yeke xarngyui bolbi: (16) ayixu dalayin yoröldu amryatu (17) tulayin aman-du orji ükükü xubi= (1S) tei sanji labä bi:

geji sanad (19) xurlaydabi: yurbi duüdad: xur= (20) laidad orkoqsan duüni: usuni (21) olon amitani cösöni xaya tusbi: (22) ûla derki amitan belden unubi: (23) daruüni dûduqsan duüni jibxalanggiyin (24) altai gedeq uülasan dere yajar (25) olobci: jindamaniyin xübilyan boq= (2б) doson dere eze olobi ci geji (27) duüduqsan dûnlani ceg xamtu

2бa (1) köqsin zerde ajiryani kükürsün (2) incayayad: baruün ama tataji xoran (3) xaleji unuyun dayan ügei incayaji (4) cübirin daxabi: uülayin dünggei arban (5) xoyor xara dalang doligani degüür unal (б) ügei yacaidan tuüji öimed: urus= (7) xuldu uruüdad odoqsan sabaran: (S) olji ömnegüürani torbi sangxaq mönggün (9) delesen arban xara sabariyini adxuül= (10) bi: köqsin zerde deren ciki sun (11) öimuülbi: yesen mingyon tunjirmuüd= (12) ni salal ügei öimibi: eqce xoyor (13) sardan salal ügei öimibi: manar ulan (14) ergen baragiini yurban sardan abai: manar (15) ulan erge dere baiqsan yalzuü zuryan (1б) batur yaqcaxan orolyoyigi abad (17) zoqsobi: aduüni terüün öirided (18) irbe: yal ulan erger yaqcaxan (19) yaralyarani terüün aduüni yarad (20) irbe: zuryan batur zoqsöji yadad: (21) zuryan xajitai {zandan} jiden-nin tömöre= (22) seni bared: isi biyerni gübdün (23) zoqsoji yadabi: aduüni terüüni (24) altai mönggün cayan uülan temced (25) yarad odbi: zuryan külügiyin (2б) sürüün xurudar aduüni torüü bulal= (27) dan ërji yadabi: naran yaraxu üzüq

26Ь (1) talasan: jibxolanggiyin altaiyasan narin (2) ulan tosun oqtoryuüdu cuünuq= (3) laji yarbai: toson kürci irtele (4) aduüni süül kücüs yarad: köqsin (5) zerde ajirayan ardasani talibabi: (б) köküül xara balciqtu unuqsan (7) küükün kürüng yalzani: taibus xara (S) balcigiyigi tas tiyired yarbi: (9) aranzala kürüng deren yarad: (10) adûniiniin ardasani xalen aldaji (11) tablad yarbi: yaran geküni (12) angxan terüün köögööd iriqsen (13) yurban zamdan oroji: altai (14) mönggün cayan ûlan temced yarad (15) odbi: arsalang zuryan baturlai: (1б) aranzala xurdun zerdiigen unuq= (17) san: altatu zandan misiliyigi (18) emdeqsen: asar ulan xongyor (19) aduünasani xayacuülad: arsalang (20) cayan xadayin bel öödö aranzaliyin (21) sürüüger aramdanai bariqdal ügei (22) erbe: aranzala xurdun zerde (23) öbödügiyini daxaji ömköred: (24) dabsûriyini daxaji dajad: dab (25) dere dalan tabi erged ögönei: (2б) eqce döcin yesen xonoqtu (27) ere cayan xadayin beldü ëreji (2S) genüülebe: oron-du ügei zuryan

27a (1) biyeni zuryän xajitai zandan aramiynin (2) üzüürtü mo-rin biye xoyoriyini toryo= (3) ji yadabi: ara biyiden xalen geküni: (4) kündü yartai sabar sayixan kürüng yal= (5) zanan unuqsan nayad sara baltani (6) narni gereldü gilibked: narixan kürüng= (7) giyin sürüün xurdär arsalang mönggün (S) cayän uüliyin tasuüdu: aranzali (9) xurdun zerderen arsalang mönggün (10) cayän uülayin bel dere: yalzuü (11) zuryän bäturiyigi ereji baiqsan: (12) xalinggi ulän xongyoriyigi xaikirin (13) dabirji irbe: saldaq zuryän bätu= (14) riyni dundäsani: uülayin dünggei (15) ulän cöxor külüqtei naran ulän (16) bätur: utu zandan aramän amin (17) ulän yoldoni zöbled onca yaräd (1S) irbele: saixan kürüng yalzan (19) külüqni: olon daini köl taniji (20) genei-la: utu zandan aramiyin dob= (21) tolyuini üzüji genela: sonor (22) saixan ciken soliji xaicilbi: (23) soyoi bolöd nideren aramiyin (24) arban xoyor üüdkiriyin-ni aldal (25) ügei sirtibe: dejiyin cögöcö (26) boloqsan dörbün xara turuüyän (27) deqce ökobi: armiyin yurban xara (2S) bolöd siqsirgi sarad gekü duün= (29) lai

27b (1) bölbölji yacayidabi: yacaiydan (2) tusxuläran yalzuü tabun bäturiyin (3) dunduni tusbi: armadäd örgöq= (4) sen aramani ar-salanggiyin kürünggiyin (5) dörbün xara turuün doroni: zuryän (6) alda yajar ibti tusbi: kiy= (7) diyin ulän cöxorani armiyin bula (S) toryon saldaryadu baruün yariyin (9) alixan-du batalan baritalani aran= (10) zala xurdun zerdeni ara dal= (11) duni kürged öqbei asar ulän (12) xongyor altatu misileren (13) sarbas ged önggörbe: aranzala (14) xurdun zerdiyin sürüün xurdär (15) olji yaräd ardän xalen geküni: (16) eme küüni sûdutàr emel deren (17) tengneqded ulän cöxor küle= (1S) gesen uüla unuqsan kebtei (19) unubi : saiduür saixan talai (20) dotöyur saixan zerdiinin amuü= (21) ni ergüüled äsinai genei-la: (22) yolduülun tu-suqsan yalzuü (23) kürünggtei bätur sabar baltäran (24) baruün solyoi xoyortän näcibi: (25) bazaq ulän xongyortaiyän xoyuü= (26) lan: öndör cayän ûlayin bel (27) doröyuür-ni: ölködöqsön xoyor (2S) külügiyin sürüüger eren baiyad

2Sa (1) utu zandan armuüdiini unduü (2) sunduü buläji abäd: omoqtai (3) tabun biyiini öndör cayän uüliyin (4) beldü eqce tabuül-ayn tolyoi= (5) geini kerciji abäd: zuruq (6) boluqsan zuryän külügiini eren (7) baribi: öndör cayän uüliyin ömnö (S) omoruünduni: xas xu-

layin xadayin (9) dünggei ulaniygi xarayalduülun (10) bariji abi: oro yaraqsan doluü= (11) layin {tolyögiyini cuqluülad: doluülayin} dolon baruün xalxaduni: (12) tabun üyüden aldarsi ügei tabtai (13) sabari-yin kete tamiya darabi: doluü= (14) layin dolon züün xalxadoni: (15) batarmuüdiyin beke xara cusar (1б) bicibei: biciqsen bicigiyini ügüni:

(17) dalan tümün baturtai: dordoki (18) doqsin dolon oro xosoruüluq=

(19) luqsan: doqsin sara mangyas xani (20) cimdü bicibei bi: bazaq ulan (21) xongyor: batur sabartaiyan xoyuü= (22) lan: nartu delken oron-du yarayad (23) yobdaq aicini ene: öncin zandan (24) ûliicin balbalnaibi: öndör sara (25) coxor balyadiicin ba[l]ba[l]nai bi: (2б) dösi boluqsan tangyaci: düübür (27) sariyin orocin xosoruülnai bi:

2Sb (1) ene nasundan nadalai ösetei (2) bilci: ecos xöitü törölden (3) ösetei bilüci: esergen ürü (4) sarain1 naimin sinen ödör-tü (5) daildaya: daildadaq yajar mini (б) erkülüügiyin mönggün cayan uüla (7) gedeq uüla bainei: erged (S) uryuqsan utu zandan modotai (9) elbeq saixan usuluürtai: (10) erken bisi ene bicigiyin üger (11) dailadaya: ese daildadaq (12) bolxoni: zuün jiliyin alban aca: (13) zuryan jiliyin buruüyan ere: (14) doluüayin dolon tolyoyigiini: (15) eseren oroi nükerani ar-amiyi (1б) üzüürer subtu sayad: aramii= (17) nin utu zandan isini xuyu=

(18) cin xayad: dolon külügiyin (19) küdüriyin arsar keqsen yanza=

(20) yasan kümün talisi ügeger (21) batalji uyabi: dolon külü= (22) gi-inin olong tatuüriini cingya= (23) yad: soronci xara tenggesiyin (24) or yaqcaxan orolyunduni (25) abci ired cusuni xara (2б) soronciir dolûlaiyin dolon

29a (1) yuyini ibtü yuügiyini buü tatabi: (2) yal ulan erger yalzuü dolon (3) külügiyini saxaji oruülad: (4) saxad okoqsan külügüdni: (5) uülayin dünggei xara dalang doligan= (б) du unduü suünduü cokoqdad: (7) öimid orad odbi: oruülji (S) orkod: altayaran bai ked ar= (9) zar mörei ked: arban sariyin (10) yajar bolzoq keged uruldobi: (11) ar-salanggiyin xoyor külügiyin jolö (12) suludxuxularan küündüqsen

1 В эпическом тексте все значимые встречи и сражения назначаются в месяц Урюс. Э. П. Бакаева отмечает, термин YP имеет аналогию с древ-неиранскими традициями и имеет значение 'всход, давать росток (о траве); умножаться, возрастать в числе (количестве), приносить детенышей' [Бакаева 2009: 42].

ügüni: (13) sariyin dörbün tümün xäni nutuqtu (14) xurdäran tuüruqsan kürüng mörin: (15) sajin dörbün tibiyigi tuüruqsan aran= (16) zala xurdun zerde ene xoyuülän (17) xurduüni üzüye: je geged jolö (1S) su-ludxubi: arban sarai yajar-tu (19) döcin yesen xonogiyin dunduni (20) kürbe: küred irbe: saixan (21) kürüng yalzan zerde se aryamaji (22) tursi yarci yabunai: ömnu biyiden (23) xalen geküni düübür altai ûla= (24) ni dünggegeded bainei-la:

29b (1) dürkereqsen sartaq dalaini manan bolji (2) tunubla: al-taiyinin yolduni arsalang= (3) giyin xoyor külügeren oröd irbilan: (4) yasad sara toryon tugiyin yozuür= (5) tu küred iriqsen caqtuni yai= (6) xaji zuryän mingyon arban xoyor (7) bätur uqtun yarci ired: külü= (S) güüdesü suidin buülyabi: kündü (9) dedü boqdoinin zergedü kürgüji (10) oruülbi: kökö sambain tasuüdu külgüü= (11) düüni talibabi: oro yaraqsan xoyor (12) bätarani orji ired: naran zambi (13) xäni cayän möngsün duülxän abci (14) talibäd: xän jangyariyin siredeni toil (15) saixan toloyaiyäran tötoi yurbäd (16) mörged suübi: aldar noyon boqdoni (17) zarliq bolbai: xara uülayin orgil (1S) degüür angginuülun yabuqci xara (19) eren baras mini: xatuügi mini bal= (20) baläd ögöqci xara bolod dosi mini: (21) nomoyär buüliqsan xurdun cayän (22) itilges mini: altaini mini yol dotor= (23) ki altan xoyor baxana mini: noq= (24) toläd orkoqsan yardiyin xoyor (25) köbüün mini: je unuqsan külügüü= (26) diyinin cikin-düni nara uryäji:

30a (1) odoqsan daiyän darji: ireqsen onci= (2) tai xoyor bäturtu mini: arza keji (3) öq geji zarliq bolbi: araziyigi teb= (4) tani xairen bolöd: aliki daini ucirei= (5) ni surji angxaräd: amin metü tunjir= (6) muüd aduün mini amidu saixan mende (7) bürün irbe: aca geqsen arban yurban (S) erelgeten öqsü bi: xoyuülayin tun: (9) amindü kürkü yurban yeke buruügiiten (10) öqsöbi: arban töröliinin üyedü (11) sara toryon ulbainin xormaigiyini (12) bariülji: erketü dedü tenggeriyin (13) oron-du: ejiyin umai-du1 eqce (14) mingyon yalabd-tu erke bisi xamtu (15)

1 В калмыцком языке исходная форма — oma I uma в эпическом тексте отразилось как ejin umai-du (в материнском лоне). В мифологии различных народов (эвенков, нанайцев, негидальцев, орочей и др.) трактуется как душа человека (зародыша и ребенка до года) и животного. «Считалось, что до рождения ребенка оми в виде птичек обитали на ветвях

töröye geji angxarbi: be yertümjiyin (16) töriyigi xada metü baiyuülbi: burxani (17) sajiyigi naran metü baiyuülbi: ükül (18) ügei möngkö bolbi: ügen ügei (19) toqtuün bolbi: übül ügei zuün (20) bolbi: sara cöxor bumbulbainin (21) dotoroni: sariyin zuryan mingyon (22) arban xoyor bätartaiyän arziyin (23) süüri dotoroni suün jiryabai:

30b (1) labiri önggötei {naran} mandalbi: nacin (2) toryoi xoyor gegen zabsartu (3) torolbi: naimin mingyon jinda= (4) maniyin gerelni oqtoryui-du: (5) sara ulan kökö yurban solongyo (6) tusbi: jindminiyin xübilyän (7) jiryal yeketei aldar jangyar (8) geqci nereni: nartu delken (9) oron-du yaixuül bolbi (10) naimin tümün yeke xani nutuq= (11) tu tuüji bolbala: tuüji (12) bolon jiryabai::

Заключение

На титуле рукописи указаны номер дела, название, а также содержится приписка «бывшая у Бобровникова». Рукопись представлена в форме тетради, сшитой нитью. Бумага плотная, серая. Чернила по всей рукописи черного цвета. Рукопись выведена полууставным убористым, четким почерком. Весь текст написан одной рукой. Текстом занято 30b пронумерованных листов, содержащих от 24 до 29 строк на странице [Убушиева 2018: 107]. Запись произведена с обеих сторон листов (лицевая и оборотная сторона), но тексты расположены в верхней отчерченной части листа. Нижняя часть листа изначально предназначена для записи пропущенных слов, фраз и предложений. В тексте эти места помечены знаком *.

В данной рукописи знак бирга — начало текста присутствует единожды в начале эпического текста. В образце также использо-

мирового дерева во владениях покровительницы деторождения. Попадая в женщину, оми дает начало жизни ребенку» [Мифологический словарь 1991: 415]. Как отмечает Е. Э. Хабунова, «...почитание материнской утробы oma у калмыков можно рассматривать как реликтовую форму древнего культа матери-прародительницы, отдельные функции и признаки которой в процессе эволюции мифологических представлений и развития буддизма были перенесены на различные божества» [Хабунова 2006: 53].

ваны галики, передающие тибетские и санскритские звуки, в основном это касается буддийских терминов и имен собственных.

Особенностью данной рукописи можно назвать обозначение долготы гласных букв. Так, долгота отмечается как горизонтальной черточкой «"», которая ставится после гласного справа от слова, так и в написании ой ои вместо йй й. Как отмечает Н. С. Яхонтова, это характерно для текстов раннего периода [Яхонтова 1996: 17-18].

В настоящее время исследователи имеют возможность работать с аутентичными рукописями фольклорных записей без оглядки на «идеологические табу», а транслитерация на латиницу с «ясного письма» образцов устного народного творчества калмыков позволит обращаться к ним большему кругу специалистов.

Источники

Джангар 1990 — Джангар: калмыцкий героический эпос / сост., подг. текстов, коммент. и словарь Н. Ц. Биткеева, Э. Б. Овалова; отв. ред. Г. Ц. Пюрбеев. М.: Наука, ГРВЛ, 1990. 476 с. На калм. и рус. яз. (Серия «Эпос народов СССР»). НА РГО. Оп. 1. Р. 53. Д. 15 — Научный архив Русского географического общества. Оп. 1. Разряд 53. Д. 15. Л. 1-30об. Рукопись на ойратской письменности.

Литература

Бакаева 2009 — Бакаева Э. П. Сакральные коды культуры калмыков. Элиста: ИКИАТ, 2009. 159 с. Березкин, Дувакин — Березкин Ю. Е., Дувакин Е. Н. Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам. Аналитический каталог [электронный ресурс] // Фольклор и постфольклор: структура, типология, семиотика. иЯЬ: https:// ruthenia.ru/folklore/berezkin/ (дата обращения: 20.07.2021). Куканова и др. 2013 — Куканова В. В., Манджиева Б. Б., Горяева Б. Б. Оцифровка калмыцких фольклорных произведений: вызовы и решения // Известия высших учебных заведений. Северо-Кавказский регион. Общественные науки. 2013. № 6(178). С. 124-130. Мелетинский 2006 — Мелетинский Е. М. Поэтика мифа. 4-е изд., репр. М.: Вост. лит., 2006. 407 с.

Мирзаева 2021 — Мирзаева С. В. К постановке проблемы ввода в научный оборот аутентичных записей фольклорных текстов (на материале Малодербетовского цикла эпоса «Джангар») // Новый филологический вестник. 2021. № 2 (57). С. 422-429. DOI: 10.24411/2072-93162021-00061

Мифологический словарь 1991 — Мифологический словарь / под ред. Е. М. Мелетинского. М.: Сов. энциклопедия, 1991. 736 с.

Неклюдов 1977 — Неклюдов С. Ю. О функционально-семантической природе знака в повествовательном фольклоре // Семиотика и художественное творчество. М.: Наука, 1977. С. 193-228.

Неклюдов 2019 — Неклюдов С. Ю. Фольклорный ландшафт Монголии. Эпос книжный и устный. М.: Индрик, 2019. 592 с.

Суразаков 1985 — Суразаков С. С. Алтайский героический эпос. М.: Наука, 1985. 256 с.

Убушиева 2018 — Убушиева Д. В. Малоизвестные рукописи песен Ба-гацохуровского цикла калмыцкого героического эпоса «Джангар» в записях XIX в. // Монголоведение. 2018. Т. 10. № 1. С. 90-100. DOI 10.22162/2500-1523-2018-12-90-100

Убушиева 2021 — Убушиева Д. В. Мотивы космогонического мифа о небесном охотнике и трех маралах в фольклоре калмыков // Монголоведение. 2021. Т. 13. № 3. С. 567-576. DOI: 10.22162/2500-1523-20213-567-576

Хабунова 2006 — Хабунова Е. Э. Героический эпос «Джангар»: поэтические константы богатырского жизненного цикла (сравнительное изучение национальных версий). Ростов н/Д: Изд-во СКНЦ ВШ, 2006. 256 с.

Хальмг Yнн 1981 — Хальмг Yнн. 1981. №№ 155, 156, 157, 158, 159, 160.

Яхонтова 1996 — Яхонтова Н. С. Ойратский литературный язык XVII века. М.: Вост. лит., 1996. 152 с.