Научная статья на тему 'EMPATHY AS EMOTIONAL COMMUNICATION'

EMPATHY AS EMOTIONAL COMMUNICATION Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
59
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КОГНИТИВНЫЕ / АФФЕКТИВНЫЕ / ДИФФЕРЕНЦИАЦИИ ПОНЯТИЯ ЭМПАТИИ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Миррахимова Г.Ш.

В статье освещается широко используемые психологические категории (когнитивные, когнитивные, аффективные). Значения и место аффективной категории, в общем (форма, процесс) и ее значение и дифференциации понятия эмпатии.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭМПАТИЯ КАК УСЛОВИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНОЙ СВЯЗИ

This paper deals with the widely using psychological categories (cognitive, affective). Meaning and area of affective category, generally (form, process) and its meaning and differentiation of empathy meaning.

Текст научной работы на тему «EMPATHY AS EMOTIONAL COMMUNICATION»

УДК 159.9

ЭМПАТИЯ ЭМОЦИОНАЛ ^ОЛАТ СИФАТИДА

Г.Ш. Миррахимова1

Аннотация

В статье освещается широко используемые психологические категории (когнитивные, когнитивные, аффективные). Значения и место аффективной категории, в общем (форма, процесс) и ее значение и дифференциации понятия эмпатии.

Ключевые слова: когнитивные, когнитивные, аффективные; дифференциации понятия эмпатии.

Психология фанида кенг куламли, куп киррали, мажмуавий хусусиятга эга булган категорияларидан (когнитив, конитив, аффектив) бири эканлигидан келиб чиккан холда, шунингдек, аффектив (эмоционал-хиссий) холатларнинг бир куриниши (шакли, жараёни) тарикасида эмпатия тушунчасига, деферен-циясига ёндашинилади. Купинча эмпатия (хамдардлик, ичдан хис килишлик) деганда конкрет шахсни бошка одамларнинг эмоционал-хиссий холатларини мазкур даврда англаш (тушуниш), уларнинг ички ва ташки кечинмаларини (фавкулотдаги вазиятини) шахсан узида акс эттириш кобилияти (укувчанлиги) айнан шу вокеликни узида синаб куриш тушунилади.

Бошка одамга хамдардлик билдириш, хиссиётида намоён этиш, шу вази-ятга бевосита кириш (тушиш) ижтимоий-психологик нуктаи назаридан шуни узида мужассамлаштирадики, купинча унга (кувонч ёки изтироб субъектига) расми келиш ёки унинг хатти-харакатларидан коникиш билан чекланибгина колмасдан, балки у билан шахс эмоциясининг кувонч, азобланиш, газаб ва бошка хисларини чукур изтироб чекиш билан умумий рухий кечинмалар оркали бирдамликни намойиш этишнинг феномени сифатида якунини топади. Агарда шунга ухшаш эмоционал-хиссий холатлар, кечинмалар инсонни рухан кийнокка солса (унга рухан азоб берса), у холда бизда ёки муайян шахсда улардан (изти-роблардан) форик булишга ёрдам берувчи харакатга (воситага) нисбатан кучли эхтиёж уйгонади ва у реалиятга айлана боради.

Шуни алохида таъкидлаш жоизки, психология тарихи фанида эмпатик альтруизм назарияси булиб, у одам (шахс) альтруизмини изтиробларнинг иккиёкламалигини (гох салбий, гох ижобий куринишини) акс эттирувчи тер-минлар оркали тушунтирилиб келинади. Мазкур психологик назарияга биноан, биз хамдардлик хис-туйгуси руёбга чикарган шахсий (уз) изтироблардан халос булишга мухтожлик сезган одамларга кумак (ёрдам) берамиз. Бунинг учун эса тренинг, махсус машгулотлар, психотерапевтик сеанслар, психодрама, арттера-пия, психокоррекция воситаларидан унумли фойдаланиш максадга мувофик. Бу уринда хамдардлик (кайгудошлик), кувончдошлик (узгалар севинчи ёки кувончига шериклик), хушкечинма (ижобий), нохуш кечинма (салбий) каби психологик терминларни татбик этиш айни муддаодир.

Бундан ташкари, психология фанида «ижтимоий эмпатия» тушунчаси (суз бирикмаси) хам кулланилиб келинади ва у узига хос хусусиятлари, мохияти, таърифи билан бошка куринишлардан тафовутланади. Бизнингча, ижтимоий эмпатия деганда бошка одамга эмоционал кечинмани намоён этувчи ижтимоий идрокнинг механизми тушунилади. Эмпатия бир одамнинг бошка бир шахс хамдардлигига акс садо шаклида руёбга чикишидир. Бошкача суз билан айтган-да, эмоционал-хиссий ички акс садо оркали одамлар бошкаларнинг ички холатини билишга интиладилар. Эмпатия теварак-атрофни шахс кандай бахолаётганини узида бевосита акс эттириш (хис килиш), унда бошка инсон ички кечинмасининг вужудга келиши, узини (узлигини) тугри тасаввур килиш куникмасига асосланади.

Эмпатия карийб хамма вакт нафакат билишнинг объектига айланган

1Миррахимова Гулбахор Шухратовна - старший преподаватель, Ташкентская медицинская академия, Узбекистан.

Ученый XXI века • 2016 • № 7 (20)

одамнинг хиссиёти ва кечинмаларини субъект томонидан фаол бахолаш сифа-тида талкин килинади, балки у шерикка нисбатан ижобий муносабатни акс эт-тиради.

Эмпатия шахслараро кечадиган (вужудга келадиган) мулокотнинг фено-мени сифатида у бевосита одамлар орасидаги узаро муносабатларни бошкаради, шахснинг ахлокий фазилатларини белгилайди. Эмпатия узаро таъсир этиш жараёнида кадриятлар тизимини шакллантиради, кейинчалик эса шахснинг бошка одамларга нисбатан муносабатларидаги хулк-атворини аниклайди.

Эмпатиянинг ифодаланиши ва унинг шакллари (хис килиш, сезиш, хам-дардлик, кайгудошлик, кувончга ошнолик, кувончдошлик) купинча шахснинг табиий (ирсий, генетик) хусусиятлари, жумладан, унинг зехнига, истеъдодига, талантига, тарбия (мухит) шарт-шароитларига, инсоннинг хаёт ва фаолиятига, унинг эмоционал-хиссий тажрибасига боглик. Худди шу боис эмпатия узаро таъсир утказиш жараёнида муомалада вужудга келади, кечади, шаклланади ва ривожланади (такомиллашади).

Эмпатиянинг негизида жараён тарикасида идентификациянинг англа-нилган ёки англанилмаган механизми ётади. Бизнингча, идентификация, уз навбатида, инсоннинг асосий, фундаментал хусусиятлари (уз шахсини, уз хулк-атворини, бошка одамларнинг холатини узини киёслаш кобилияти) таъсири-нинг махсули (натижаси) хисобланади.

Аксарият психологлар эмпатияни тахлил килишда икки жихатни алохида таъкидлайдилар: биринчидан, бошка одамга (бегонага) нисбатан ижобий (позитив) муносабати уни яхлит шахс сифатида тан олинганликни билдиради. Шу-нинг билан бирга, тунга ухшаш муносабат субъектнинг салбий (негатив) реак-циясини (жавобини) инкор этмайди, чунки унинг муомаладош шериги шу фавкулоддаги дакикаларда нималарни хис килаётганлиги, кандай кечинмалар билан банд эканлиги номаълум булиши мумкин. Иккинчидан, бошка шахсга нисбатан эмпатия туйгусини хис килаётганда субъект эмоционал жихатдан хо-лис (бетараф, нейтрал) колда колиши мумкин, яъни бу кезда бир канча вакт да-вомида бошка кечинмалар, хиссиёт, эзгу ният оламида узини тасаввур этиши, у тугрисида на ижобий, на салбий мулохазалар билдиришга, хулосалар чикаришга нисбатан карор кабул этмаслиги эхтимол. Бирок АКШ, Россия психологлари олиб борган инсонни инсон томонидан тушуниш буйича экспериментлар шу нарсани далилладики, синалувчилар доимо у ёки бу даражада бахоланиш субъ-екти- га нисбатан ижобий муносабатни намоён этадилар. Онг билан кечинмалар бирлиги принципи инсон психикасининг хусусиятига хос эканлиги холатини психологлар тасдикладилар. Маълумки, борликни акс эттириш доимо унга аффектив муносабат оркали кириб боради.

Эмпатиянинг эмоционал шакли, одатда, бошка одамнинг (узганинг) ке-чинмаларини бевосита идрок килиш жараёнида вужудга келади. Унинг учун нокулай шароитда ва вазиятда гамгинлик, рахмдиллик, изтироб кечинмалари пайдо булади. Субъектнинг хар кандай эмоционал холатида хам эмоционал ке-чинма руёбга чикиши мумкин: а) ижобий эмоционал холат: кувонч, коникиш; б) салбий эмоционал холат: кайгу (гусса), коникмаслик. Инсонда кувонч, коникиш кечинмалари хукм сурганда, эмоционал нокулайлик хис этганда эса у калб сав-досига нисбатан унчалик эхтиёж сезмайди.

Бошка инсонларнинг когнитив, эмоционал (аффектив), конитив эмпатия турлари бир даврнинг узида вужудга келса, шахс узи учун жуда огир кечинма-ларни бартараф этиш имкониятига эга булади. Одамлар уртасидаги узаро алокалар кан- чалик якин хусусиятга эга булса, улар орасида шунчалик кенг куламли эмпатия хукм суриши эхтимоли мавжуд. Шу билан бирга, эмпатиянинг шакли хам куп жихатдан шахслараро муносабатлар типига боглик. Агарда когнитив ва эмоционал эмпатия хар кандай муносабатлар типида, хатто нотаниш одамлар даврасида руёбга чикиш имконияти мавжуд булса, конитив (харакат, хулк) эмпатияси якинлар, кариндош-уруглар орасида кечиш хусусиягига эга. Дакикатан конитив эмпатия, умуман олганда, инсонпарвар инсонга тааллукли булиб, у якин (кишилар орасидаги) муносабатларда купрок учрайди.

Психология фанида «эмпатия» тушунчаси ижтимоий-ижобий сифат

тарикасида таллии килинади, шунингдек, у хаётнинг ижтимоий конун-коидалари, мезонлари оркали куллаб-кувватланади, аммо у индивидуал, тан-ловчанлик хусусиятига эга булиши мумкин. Худди шу боне, у хар кандай бошка одамларнинг рухий, ички кечинмаларига акс садо, муносабат билдирмайди, балки факат муайян кадр-киймат, мавке бирламчи курсаткич булиб хисобланади. Юкоридаги мулохазалар ва омиллардан шу нарса келиб чикадики, шахслараро муносабатларнинг махлиё килувчанлик феномени мавжуд булгандагина, эмпатиянинг хар учала шаклларида хам унинг юксак кулами ке-чишини кутиш мумкин, холос.

Социал психология сохасида «этник эмпатия» тушунчаси унинг бошка турларидан, куринишларидан фаркли уларок кенг куламда кулланилиб келина-ди. Шахс хусусияти, одатда, хислар, туйгулар, кечинмалар ёрдами билан одамларнинг рухий дунёсига бир типдаги психикасига, характернинг миллий киёфасига кириб боришнинг кобилияги сифатида намоён булади. Шунингдек, у инсонларнинг узаро бир-бирини хис этиш, кечинмаларига бевосита шерик булиш, хамдардликда кувонч ва кайгуларини (кувончдош, кайгудош сифатида) хис килиш функциясини бажаради.

Жахон психологияси фанида олиб борилган тадкикотларнинг курсатишича, этник эмпатия окилона усуллар, омилкор воситалар ёрдами билан одамларга таъсир утказилса-да, лекин унга етарли берилмайди, чунки у жуда кийинчилик билан шаклланиш ва барбод булиш хислатига, хусусиятига эга (масалан, оммавий митинглар).

Аксарият холларда этник эмпатия одамларни онгсизлик даражасида бир-бирига якинлаштиради, узаро (шахслараро, элатлараро, этнослараро) муноса-батлар ва муомалада ишонч, ишончлилик курсаткичи вужудга келишига имко-ният яратади. Этник эмпатия нотаниш даврада этник парчаланишлар юзага келганида катнашчиларни жипсликка етакловчи харакатларини фаоллаштира-ди. То хозирги давргача (XXI асрда хам) одамлар онгсизликда шунга ухшаш ва-зиятларда бир типдаги установкалар, расм-русумлар, анъаналар, одатлар, эмо-ционал холатлар ичида узларини излайдилар.

Шундай килиб, этник эмпатия мазкур вазиятда устуворлик функциясига эга булса, у холда адаптациянинг даври (муваккат вакти) кескин кискаради, одамларнииг (элатдошларнинг) хамкорликдаги фаолияти самарадорлиги кутарилади, махсулдорлиги ортади. Этник эмпатия элатни, миллатни катта гурух сифатида сакланиб колишнинг миллий узликни (узини узи) англашнинг, миллий маданият ривожининг психологик механизми булиб хизмат килади. Бизнингча, этник эмпатия миллий урф-одатларда, диний маросимларда, машаккатли дамларда оммавий тарзда кувончга хамохангликда, кайгуга хамдардликда, изтиробга шерикликда хам бевосита, хам билвосита гавдалана-ди, менталитетнинг таркиби сифатида, ижтимоий, ижтимоий-психологик ходиса (вокелик) тарикасида мужассамлашади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Немов Р.С. Психология: Учеб.для студ.высш.пед.учеб.заведений: В 3 кн. - 4-е изд. - М.: Гуманит. изд. Центр ВЛАДОС, 2001.- Кн. 1: Общие основы психологии.

Г.Ш. Миррахимова, 2016

УДК 159.9

ЭМПАТИЯ КАК УСЛОВИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНОЙ СВЯЗИ

Г.Ш. Миррахимова

Аннотация. В статье освещается широко используемые психологические категории (когнитивные, когнитивные, аффективные). Значения и место аффективной категории, в общем (форма, процесс) и ее значение и дифференциации понятия эмпатии.

Ключевые слова: когнитивные, когнитивные, аффективные; дифференциации понятия эмпатии.

© Г.Ш. Миррахимова, 2016

YneHbiH XXI BeKa • 2016 • № 7 (20)

UDC 159.9

EMPATHY AS EMOTIONAL COMMUNICATION

G.Sh. Mirrahimova

Abstract. This paper deals with the widely using psychological categories (cognitive, affective). Meaning and area of affective category, generally (form, process) and its meaning and differentiation of empathy meaning.

Keyword: cognitive, affective; differentiation of empathy meaning.

© G.Sh. Mirrahimova, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.