Научная статья на тему 'ЎСМИРЛИК ДАВРИДА МАКТАБ ТАЪЛИМИДА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎСМИРЛИК ДАВРИДА МАКТАБ ТАЪЛИМИДА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
330
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
Агрессия / деструктив / индивидуал / биологик / ижтимоий / психологик / реактив агрессия / фанатизм / экстремизм. / Aggression / destructive / individual / biological / social / psychological / reactive aggression / fanaticism / extremism.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Сирож Солиқ Ўғли Махмудов

Ушбу ўсмирлик даврида мактаб таълимида эмоционал муносабатнинг психологик хусусиятлари асосланди. Ўсмирлик даврида интеллектнинг юқори даражада ривожланган бўлиши қимматли ва обрўли ҳисобланади. Ўсмир шахсида ва унинг билишга қизиқишидаги ўзгаришлар ўзаро боғлиқ бўлади. Ихтиёрий психик жараёнларнинг ривожланиши ўсмирдаги хиссий-эмоционал холатларни юзага келтиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF EMOTIONAL RELATIONSHIPS IN SCHOOL EDUCATION IN ADOLESCENCE

It was based on the psychological features of emotional response in school education during adolescence. It is valuable and prestigious to have a highly developed intellect during adolescence. Changes in a teenager’s personality and his or her interest in learning are interrelated. The development of voluntary mental processes creates emotional states in adolescence.

Текст научной работы на тему «ЎСМИРЛИК ДАВРИДА МАКТАБ ТАЪЛИМИДА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

УСМИРЛИК ДАВРИДА МАКТАБ ТАЪЛИМИДА ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Сирож Солик ^ли Махмудов

Тошкент давлат педагогика университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу усмирлик даврида мактаб таълимида эмоционал муносабатнинг психологик хусусиятлари асосланди. Усмирлик даврида интеллектнинг юкори даражада ривожланган булиши кимматли ва обрули хдсобланади. Усмир шахсида ва унинг билишга кизикишидаги узгаришлар узаро боглик булади. Ихтиёрий психик жараёнларнинг ривожланиши усмирдаги хиссий-эмоционал холатларни юзага келтиради.

Калит сузлар: Агрессия, деструктив, индивидуал, биологик, ижтимоий, психологик, реактив агрессия, фанатизм, экстремизм.

PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF EMOTIONAL RELATIONSHIPS IN SCHOOL EDUCATION IN ADOLESCENCE

Siroj Solik ugli Makhmudov

Master of Tashkent State Pedagogical University

ABSTRACT

It was based on the psychological features of emotional response in school education during adolescence. It is valuable and prestigious to have a highly developed intellect during adolescence. Changes in a teenager's personality and his or her interest in learning are interrelated. The development of voluntary mental processes creates emotional states in adolescence.

Keywords: Aggression, destructive, individual, biological, social, psychological, reactive aggression, fanaticism, extremism.

КИРИШ

Усмирлик даврида назарий тафаккур юкори ахдмиятга эга була бошлайди. Чунки бу даврдаги укувчилар атроф оламдаги богланишлар мазмунини максимал даражада билишга хдракат киладилар. Бу даврда усмирнинг билишга булган кизикишда юксалиш содир булади. Илмий назарий билимларнинг эгаллаб олиниши туфаккурнинг ривожланишига олиб келади. Бунинг хдсобига исбот, далиллар билан фикрлаш кобилияти ривожланади. Унда дедуктив хулосалар чикаришга кобилият пайдо булади. Мактабда укитиладиган фанлар усмир учун уз тахминларини юзага келтириш ёки текшириш учун шароит булиб хизмат килади.

| ^ ww-e""cprogre"- Page 1687 I

Ж.Пиаженинг таъкидлашича, "Ижтимоий хаёт уч нарсанинг таъсири - тил, мазмун, коидалар асосида шакллантирилади". Бу борада узлаштирилган ижтимоий муносабатлар уз -узидан тафаккурнинг янги имкониятларини яратади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Х,иссиёт ёки туйгу-эмоция шахс рухий хаётининг шундай томоники, бунда ташки таъсиротнинг характери ва шахснинг унга булган муносабатлари ифодаланади. Баъзи предметлар, вокеалар, харакатлар шахсни кувонтиради, хузур багишлайди, хурсанд килади. Баъзи предметлар эса шахсни хафа килади, кахр-газабини кузгайди, бехузур килади. Ташки таъсиротнинг характерига (ижобий ёки салбийлигига) караб шахс унга нисбатан узининг муносабатини билдиради. Ташки таъсиротнинг ёкимли томонлари шахсда ижобий муносабатларни вужудга келтиради. Маза килиш, койил килиш, хузур-халоват, севинч, кувонч, хурсандчилик каби холатлар ижобий муносабатнинг куринишларидир. Ташки таъсиротнинг нохуш, ёкимсиз томонлари шахсда салбий муносабатларни пайдо килади газабланиш, ранжиш, хафалик, куркиш, бехузур булиш кабилар салбий муносабатнинг куринишидир. Шахс узининг кундалик фаолиятида турли-туман хиссий холатларни бошдан кечиради. Агар у хавф остида булса. куркувни хис килади, муваффакиятга эришса, завкланади, интилиш ва харакатлари тугри, унумли руёбга чикса, кувонади, рухи кутарилади. Демак, шахсда турли хис-туйгуларнинг вужудга келиш манбаи унинг эхтиёжлари, натижалари ва истакларидир.

Шахснинг уз эхтиёжларини кондириш йулидаги харакатларнинг муваффакияти ижобий хисларни, унинг кийинчиликларга дуч келиши, маглубиятга учраши эса сабий туйгуларни уйготади.

Турли эмоциялар шахснинг хулк-атворига узига хос хиссий оханг беради, баркарор кечинмаларни вужудга келтиради. Баъзан эса, эмоциялар тусатдан ва шиддатли пайдо булиб, тез утади. Шуни хам таъкидлаш лозимки эмоционал холатлар одамларда турлича кечади. Баъзи одамларда бу хилатлар баркарор, таъсирчан, чукур кечса, айрим одамларда енгил утади. Шахслар хис-туйгуларининг чукурлиги. кучи, баркарор ёки бекарор эмаслиги билан бир-бирларидан фарк киладилар. Х,ар бир шахсдаги хиссий холатлар унинг бой ички дунёси, гоявий йуналиши, эътикод ва идеаллари билан боглик булади.

Ижобий хис-туйгулар шахснинг бутун вужудини камраб олади, унинг хаётини янада мазмунли тулик ва бахтиёр килади. Бундай хислар шахсга канот багишлайди. Х,ис-туйгулар шахс тугрисида, унинг психик холатлари ва индивидуал хусусиятлари тугрисида хулоса чикаришга имкон беради. Х,иссиётларнинг бир максадни кузлаши, принципиаллиги шахсни сузи билан иши бир булган баркамол одамга айлантиради. Х,иссиётларда субъективлик ва

социаллик мохияти мавжуддир. Х,иссиётларга субъективик мохияти нуктаи назаридан бериладиган бахо хамма вакт хам унинг социал мохиятига тугри келавермайди. Субъектив равишда нохуш, шахсни ранжитадиган кечинмалар социал эьтибори билан ижобий хиссиёт хисобланали. Масалан, уялиш шахс учун ёкимсиз хиссиёт булиб, азоб хисси билан кечирилади. Аммо социал мохияти нуктаи назаридан уялиш ижобий ва ахлокий хисдир. Агар интизомни бузган талаба укитувчи томонидан тартибга чакирилганда, уялиб кизармаса, у энг юкори инсоний фазилатдан махрум булган булади. Газаб ёки нафрат субъект учун салбий нохуш холат хисобланади. Лекин, газаб, нафрат душманга, ахлокка хилоф харакатга, интизомсизлик, конунбузарликка каратилган булса, юксак ахлокий хис сифатида ижобий мохият касб этади. Шунинг учун хам хиссиётларга социал нуктаи назардан ёндашганда юксак гоявийлик, халкчилик, ва принципиалликка асосланиш зарур. Бу жихатдан Бахоуддин Накшбанднинг куйидаги фикри алохида ахамият касб этади: "Х,азрати Бахоуддин, кахр билан толибга таъсир этиш тугрими» деб сурадилар. У киши шундай жавоб берди: "Кахр, яъни газаб икки хил маънога эга булади. Хдкикий кахр газаб камолат сифатидир. Бунда тарбияланувчининг локайдлиги учун уни тугри йулга йуналтирилади. Сабабсиз кахр- газабланиш зарарлидир"...

МУ^ОКАМА

Эмоционал харакатлар баркарор ёки бекарорлиги нуктаи назаридан куйидаги уч гурухга ажратилади:

1. Бир неча ой ёки йиллаб давом этадиган узок муддатли холатлар.

2. Кунлаб, хафталаб, ойлаб давом этадиган холатлар.

3. Секундлаб, минутлаб, соатлаб давом этадиганхолатлар.

Эмоционал холатларнинг бу тарзда уч гурухга булининши уларнинг таъсир характери ва шахснинг индивидуал сифатларига богликлигидир. Бир таъсирнинг узи хар кайси шахсга турлича куч билан етади ва турли даражада хиссий холатларни вужудга келтиради

Турли хиссий харакатларни вужудга келтирувчи сабаблар стимуллар ёки манбалар дейилади. Ижобий хиссий холатларам шахснинг харакатларида ифодаланади. Баъзи эмоционал холатлар кучли интилиш, фаол харакатни юзага келтиради, баъзилари эса секинлик билан утади. Бу хилдаги пассив хиссиётлар синтементаллик деб аталади. Синтементаллик харакатсиз хиссий холат булиб, бунда шахс суз билан чекланади, афсус, ох-вох, куз ёшидан нари утмайди.

Шахсда кузгалишларнинг юзага келишига караб хиссиётлар стеник ва эстеник кабиларга булинади. Стеник холатлар гайрат уйготади, шижоатга сабаб булади. Масалан, кучли кувонч, катта газаб, жанговар рух, мардлик, галаба в а х.к

Шахснинг хаётий фаолиятини пасайтирадиган, гайратини сусайтирадиган холатлар эстеник хиссиётлардир. Кайгу-хасрат, умидсизлик, локайдлик, гам, афсус, ажабланиш кабилар эстеник холатлардир. Турли эмоционал холатларнйнг пайдо булиши асосида мия пустлоги остида руй берадиган процесслар - шартсиз рефлекслар ётади. Рухий кечкималар организмдаги физиологак узгаришлар билан доимо богликдир. Одам турли рухий холатларни бошидан кечираётганида кон айланиши узгаради, юрак уриши сусаяди ёки" тезлашади, нафас олиш узгаради, овкат хазм килиш ва ички секреция безларининг фаолияти хам узгаради. Бу холатларнинг ташки ифодаси хам рефлекторлик характерига эга булади.

Одам кучли кувноклик, каттик куркув, газаб каби холатларни бошидан кечираётганида унинг ташки киёфасида хам жиддий узгаришлар юз беради, чехраси окаради, кизаришии, нутки бузилади ёки вактинча йуколади.

НАТИЖА

Кейинги вактларда жиддийлик вазияти ёки стресс деб аталувчи кескин вазият туфайли юзага келадиган эмоционал холатларни урганишга катта эътибор берилмокда. Жиддийлик кишининг жисмоний ёки аклий мехнат килаётган вактида бирданига вазиятнинг хаддан ошиб кетиши ва хавфли вазият булиб колган вактда хам тез зарурий чора топиш керак булиб колганда вужудга келадиган харакатдир. Жиддийлик холатида юрак ишида, кон томирлари ва нафас олиш системасида анча узгаришлар юз беради. Лекин ички органларнинг кай даражада узгаришига карамасдан, эмоциянинг мазмунини англаб булмайди. Масалан. томир уришининг тезлашиши кишининг бирор нарсадан курканидан хам, ёки шодланишидан хам булиши мумкин. Янада кучлирок стресс холатида кишининг хатги-харакатларида тартибсизлик булиши, сузлаганда ёндашиши, дудукланиб колиши, фикрлар мантикий богланмага булиши мумкин.

Одатда, стресс холатининг жуда кучли булиши тескари реакция хам бериши мумкин, яъни бош мия пустлогида умумий тормозланиш процессини вужудга келтириши, кишини пассивлаштириб, фаолиятини тамомила сусайтиради, Лекин жиддийлик (стресс) холатининг нормал кучишида кишининг хаётий тажрибаси, кучли иродаси, гоявий жихатдан чиникканлиги катта роль уйнайди.

Одамда хиссий холатлар юзага келиш тезлиги, кучи, давомийлиги жихатидан хилма-хил булади. Эмоционал холатлар одамларда турлича тезлик билан пайдо булади, секин ёки тез алмашишади. Х,ар бир шахснинг индивидуал хусусиятлари билан боглик холда кузгалади ва яна аслига кайтади.

Одам интилишларининг хилма-хиллиги туфайли унинг дунёкараши, эътикоди ва майллари билан боглик холда чукур мазмунли туйгулар булади. Чукур туйгуларнинг изи хотирада узок вакт сакланади. Одатда, тасодифий туйгулар бекарор булади ва хотирада узок сакланмайди. Умуман, шахсда юзага

келувчи туйгуларнинг кучи, баркарор ва бекарорлиги ва чукурлиги нерв системаси типига, эхтиёжларига, таъсиротларнинг субъектив ва ижтимоий мохиятга хамда унинг индивидуал хусусиятларига богликдир.

Х,иссиётларнинг тезлиги, кучи, баркарор ёки бекарорлиги ва чукурлиги нуктаи назаридан эмоционал холатлар куйидаги турларга булинади;

1. Кайфият

2. Аффект

3. Эхтирос

4. Рухланиш

Кайфият узок, муддатли, уртача кучга эга булган рухий холатдир, одамдаги хурсандлик ёки гамгинлик кайфияти маълум сабаблар асосида вужудга келади, Шахснинг уз фаолиятида ютукларга эришиши унда яхши, тетик кайфиятни юзага келтиради, муваффакиятсизлиги эса маъюслик, рухий тушкунлик гамгинлик кайфиятини тугдиради.Одам узининг барча психик холатларини идора килиш имкониятига эга. Кучли ирода эгаси булган одамлар уз кайфиятларини бошкара оладилар, хамма вакт уларнинг рухи тетик, димогки чок, булиб юради, улар уз кайфиятларининг кули булиб колмайдилар. Иродаси мустахкам булмаган шахсларда кайфият тез бузилади, улар кайфиятннинг куринишларини азоб бу кийнок билан утказадилар.

Инсоннинг узига хос юксак туйгулари борки бу туйгу уларни эзгу ишлар бажаришга етаклаёди. инсонгга хос юкори туйгуларга аклий (интеллектуал), ахлокий ва эстетик хислар киради. Бу хислар факат одамлардагина мавжуддир. Шунингдек инсоннинг аклий туйгулари хам аклий фаолият жараёнида вужудга келадиган билим жараёнлари хамда ижод билан булади. Одам бирор нарсани билиб олмокчи булиб каттик харакат килишини, билим натижасидан каноатланиш ёки каноатланмаслигини уз хаёти йулида учрайдиган нарса ва ходисаларни билиб олишга кизикиш хиссини сезади. Билиш жараёни билан боглик булган бундай туйгулар аклий-интеллектуал хислардир. Аклий уринчоклик билишга кизикиш, таажжубланиш, хайрон колиш, ишонч, шубхаланиш, янгилик хисси каби куринишлари бор. Шахсда Янг бирор нарса таъсирида одатда ташкари тарзда пайдо булувчи хис таажжубланиш хиссидир. Одам узи кутмаган вокеа тусатдар содир булса, таажжубланади. Таажжубнинг ижобий ва салбий мохияти бор. Агар инсон таъссуротлар мазмунидан мамнун булса, таажжуб хисси хурсандлик тарикасида утади. Хурсандлик йуналишидаги таажжуб туфайли одамнинг билиш фаолияти кучаяди. Унда интеллектуал хурсандлик вужудга келади. Хурсандлик натижасида одам таасуротларни гоят уткир нигох урганади. Одамнинг билиш жараёнларида хайрон колиш хиссиётининг мухим ахамияти бор. Шахс у ёки бу нарсанинг сабабини, нарсалар аро ички богланишларни, зарур фактларни аниклашда фикрий топкирликка

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

эришувида хайрон колиш хисси зур восита ролини уйнайди. Нарсалараро богланиш ва муносабатларинг тугрилигига доир чикарилган хулосаларишонч хисси, агар бу хулосалар хакикатга зид булса, шубхаланиш хисси, фикрий изланиш натижасида ижтимоий ахамиятга молик масала хал этилса, янгилик хисси мухим ижобий кечинма сифатида хизмат килади.

ХУЛОСА

Ахлокий ёки маънавий хислар одамнинг бошка шахсларга, жамиятга, уз ижтимоий мухитига булган муносабатларини ифодалайди. Ахлокий хисларга шахснинг ватанпарпарлик, ижтимоий бурч. инсонпарварлик, жамоавийлик ва уртокларга узаро ёрдам ижтимоий ва шахсий хаётда халоллик ва ростгуйлик, ахлокий поклик, оддийлик, камтарлик, адолатсизликка, текинхурликка, виждонсизликка, мансабпарастлик, ичкиликка нисбатан муросаииз булиш, иззат-нафс, кадр-киммат каби хислари киради.

Мустакиллик даври шахси хар томонлама етук, баркамол инсон булиши, умум манфаатини шахсий манфаатдан устун куйиши, уз халкини ва ватанини чин дилдан севиши ва ардоклаши зарур. Бундам туйгулардан махрум шахс давримизнинг хакикий фукороси була олмайди.

REFERENCES

1. Немов Р.С. Психология. Книга 2. Психология образования. -М.: 1998. -608 с.

2. Тализына Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. -М.: 1984. -344 с.

3. Пиаже Ж. Агрессия в подростковом возрасте. - Санкт-Петербург, «Питер», 2007.

4. Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучение влияния воспитания и семейных отношений. / Перевод с англ. - М.: «Апрель Пресс», 1999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.