CC BY
12ЭМОЦИЯЛЬЩ Т¥РАЦТЫЛЬЩТЫ ДАМЫТУ: ОЦУШЫЛАРГА СТРЕССТ1 БАСЦАРУ ЭД1СТЕР1Н YЙРЕТУ
МОЛДАГАЛИЕВА ЦАРАК0З ЕРГАЛЩЫЗЫ
125 High school мектебшщ психологы, Актебе, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада оцушылардыц эмоциялыц турацтылыгын дамыту мен стресст1 басцару зд1стер1н Yйретудiц мацыздылыгы, сондай-ац мектеп психологыныц рвл1 мен оцушыларды цолдау тэсiлдерi царастырылады. K,азiргi заманда оцушылар оцу, элеуметтт царым-цатынас, ата-аналар мен мугалiмдердiц талаптары сияцты тYрлi факторлардан туындайтын стресс децгешнщ артуына байланысты эмоциялыц турацтылыцты цалыптастыру цажеттштмен бетпе-бет келедi. Мацалада эмоциялыц турацтылыцты арттырудыц тYрлi эдктер^ оныц штде тыныс алу жаттыгулары, эмоцияларды басцару, уацытты тиiмдi пайдалану, физикалыц белсендшк жэне позитивтi ойлау эдiстерi талданады. Осы тэсшдер арцылы оцушылардыц психологиялыц эл-ауцатын жацсартуга, психикалыц денсаулыгын ныгайтуга, циындыцтарга твзiмдiлiгiн арттыруга багытталган цолдау ЖYйесiн цуру жолдары усынылады. Мацала бшм беру ЖYйесiнде психологиялыц цызметтi жетiлдiру цажеттштн негiздейдi. Сонымен цатар, эмоциялыц турацтылыцтыц жасвспiрiмдер Yшiн мацыздылыгы, оны дамытудагы негiзгi циындыцтар мен мYмкiндiктер царастырылады.
Клт свздер: эмоция, эмоциялыц турацтылыц, оцушы, стресс, стресстi басцару, стресстi басцару эдiстерi
^аз1рп к;огамныц каркынды дамуы бшм беру саласында окушылардыц психологиялык денсаулыгы мен эмоциялык турактылыгын колдау кажеттшгш арттыруда. Стресс децгешнщ жогары болуы мен эмоцияларды баскарудыц жеткшказдш - мектеп жасындагы балалар арасында жш кездесетш мэселелердщ бiрi.
Эмоциялык турактылык - заманауи элемдеп кез келген жетютшке жетудщ мацызды кштг Ол - адамныц ^йзелю жагдайында сабыр сактай бшу, iшкi турактылыкты сактай отырып, стресске бейiмделе алу кабшеть Алайда ^н сайын оку, элеуметтiк карым-катынас, ата-аналар мен муFалiмдердiц талаптары, алдагы eмiрге катысты белгiсiздiк пен кYмэн сиякты факторлар жасeспiрiмдердiц психикалык кYЙiне эсер етедь КYнделiктi кYЙзелiс пен толкуларFа тeзiмдiлiгiн арттырмай, окушылар eздерiн элаз сезiнуi, тiптi мазасыздык пен ^йзелютщ курбанына айналуы мYмкiн. Осы орайда ^азакстан Республикасында окушылардыц психологиялык эл-аукатын камтамасыз етуге жэне эмоционалдык турактылыкты дамытуFа баFытталFан бiркатар нормативтш-кукыктык кужаттар мен баFдарламалар бар. Бул кужаттар бшм беру процесш колдауFа жэне окушылардыц психикалык денсаулыгын ныFайтуFа арналFан стратегияларды камтиды. Мысалы, ^азакстан Республикасында мектепке дешнп, орта, техникалык жэне кэсштш бiлiм берудi дамытудыц 2023 - 2029 жылдарFа арналFан тужырымдамасында окушылардыц психикалык жэне эмоционалдык денсаулыгын камтамасыз етудi бiлiм беру саясатыныц негiзгi басымдыктарыныц бiрi ретiнде аныктайды. Ол окушылардыц кауiпсiз жэне колайлы ортада бiлiм алуына, кYЙзелiстi баскару даFдыларын дамытуына жаFдай жасауды кeздейдi [1].
^азiрri уакытта бiлiм беру саласында окушылардыц эмоционалдык эл-аукаты мен психологиялык денсаулыгын колдау мацызды мэселеге айналды. Жасeспiрiмдер кезецi -баланыц тулFалык жэне психологиялык дамуындаFы ^рдел^ эрi шешушi кезец. Бул кезецде оку жYктемесi, жоFары академиялык талаптар, элеуметпк карым-катынастардаFы киындыктар, жэне болашакка деген белгiсiздiк сезiмi окушылардыц эмоционалдык турактылы^ына терiс эсер етедi. Осы факторлардыц салдарынан окушылар арасында стресс децгей артып, олардыц психикалык денсаулы^ына зиян келуi мYмкiн.
Эмоциялык турактылык - бул адамньщ ез сезiмдерiн баскаруга, кYЙзелiстерге тeзiмдi болуга, киын жагдайларда сабыр сактауга жэне ез кещл-^шн реттей бiлуге кабшеп. Окушыларга эмоционалдык турактылыкты дамыту - олардыц eмiрлiк киындыктарды ецсере бiлуiне, жагымсыз эмоцияларды конструктивтi тYPде ецдей алуына, тулгалык дамуына ыкпал ететiн мацызды психологиялык Heri3. Мектеп психологыныц кызметшдеп басты мшдеттердщ бiрi - окушыларга стресс факторларын баскару жэне эмоцияларын реттеу эдiстерiн Yйрету болып табылады.
Бiлiм берудi iзriлендiру багытында эмоциялык турактылыкты психологиялык колдау окушылардыц жеке тулгалык дамуын психологиялык-педагогикалык колдау жYЙесiнiц элементтершщ бiрi ретшде кeрiнедi. Эмоциялык турактылык мэселесi гылымда Yлкен практикалык кызыгушылык тудырды жэне Б.А. Турганбаева, К.Ш. ^удайбергенова, М.М. Муканов, А.Н. Леонтьев, Е.И. Исенина, Л.П. Коротина, Д. Гоулман, С. Дэвид, М. Селигман, К.Р. Роджерс, П. Экман сиякты отандык, ресейшк жэне шетелдш кептеген галымдардыц зерттеу нысанына айналды. Бул галымдардыц зерттеулерi эмоционалдык турактылыкты дамытуга катысты теориялык жэне практикалык эдiстердi жетiлдiруге ыкпал етiп, бiлiм беру жэне психологиялык кецес беру саласында кещнен колданылады.
Турактылык — бул адамныц элеуметпк тураксыздыктыц эртYрлi жагдайларында жеке устанымдарын сактау, оныц жеке кезкарастарына, сешмдерше жэне жалпы дYниетанымына жат эсерлерге катысты белгш бiр корганыс механизмдерш мецгеру кабiлетi. Тулганыц багыттылыгы оныц турактылыгыныц кeрiнiстерiнiц бiрi болып табылады. Бул бiр ортага шогырланган жэне жеке тулганыц мшез-кулкын eзiн-eзi реттеу факторларыныц бiрi болып табылатын жеке тулганыц кажеттiлiктерi мен мYДделерiнiц жиынтыгы. Эмоциялык турактылык эмоционалды кYЙдi икемдi баскарумен бiрiктiрiлуi керек. А.В. Савченковтыц тужырымдауынша, эмоциялык турактылыктыц кeрсеткiштерiне келесшер жатады: 1) жагдайды дурыс кабылдау, оны талдау, багалау, шешiм кабылдау (осыган байланысты эмоциялык турактылык зешн, ойлау сиякты психологиялык процестермен байланысты); 2) максатка жету, функционалдык мiндеттердi орындау (эмоциялык турактылыктыц ойлаумен байланысы) бойынша iс-эрекеттердiц дэйектiлiгi мен кателш); 3) мшез-кулык реакциялары -козгалыстардыц дэлдiгi, дыбыс децгейi, тембр, сейлеу жылдамдыгы, оныц грамматикалык курылымы (моторлык жадымен байланысы); 4) сырткы туршдеп eзгерiстер - бет элпетi, кезкарас, мимика, пантомимика, аяк-кол треморы жэне т.б. [2].
Зерттеушшер эмоциялык турактылык непзшен стресстi баскаруды болжайды деген болжам жасады. Стресске тeзiмдiлiк пен эмоциялык турактылык децгей жогары окушылар стресстi жеце алады жэне туракты эмоцияларды сезiне алады, ал стресске тeзiмдiлiк пен эмоциялык турактылык децгеш темен окушылар шю жэне сырткы факторлардыц эсерiнен туындаган стресстi жеце алмайды [3].
Психологиялык стресс - бул жасeспiрiмнiц коршаган ортамен езара эрекеттесу ерекшелiктерiне жауап. Оныц себебi окушыныц бейiмделуiне себеп болатын кез-келген киындыктар немесе кауiп болуы мYмкiн. Бул жагдайда кауiп сырткы ортаныц зиянды, жагымсыз эсерiн кYту ретiнде карастырылады жэне жасeспiрiмнiц езше кауiп тeндiретiн кез-келген жагдаймен алдагы жэне тiптi мYмкiн болатын кездесулердi кYту нэтижесiнде де пайда болуы мYмкiн. Оку процесiнде туындайтын стресстщ негiзiнде осы жаска тэн кажеттiлiктердi жYзеге асырудыц объективт жэне субъективт процестерi жатыр: кауiпсiздiк, eзiн-eзi багалау, eзiн-eзi дамыту; баскалардыц ез даралыгын колдауы мен кабылдауы; eзiн-eзi керсету жэне eзiн-eзi тэрбиелеу куралдарын игеру [4].
Т.С. Тихомированыц пайымдауынша, жасeспiрiмнiц стресске тeзiмдiлiгi оку ю-эрекетшщ калыптасу децгейiмен байланысты. Стресске тeзiмдi окушыныц бейiмделуi стресс факторларыныц эсерш жоюга багытталган, оныц eзiн-eзi жYзеге асыруына жэне оку ю-эрекетшщ субъектiсi ретiнде eзiн-eзi дамытуга, эмоционалды эл-аукатка ыкпал етедi [4].
Эмоциялык турактылыкты дамыту - окушылардыц eмiрлiк киындыктарга тeзiмдi болуына, ез эмоцияларын дурыс реттей алуына, стрессп жецуге кемектесетш мацызды
психологиялык дагды. Бул кабшет тек кана окуда емес, жалпы eмiрде де сэттiлiкке жетудщ HerÏ3Î болып табылады. Эмоциялык турактылыкты дамытудьщ бiрнеше тиiмдi жолдарын усынуга болады:
- 03ÎH-e3i тану жэне цабылдау. Окушыларга ез эмоцияларын тануга, тYсiнуге жэне оларды дурыс атауга Yйрету мацызды. Эзiн тану - эмоционалдык турактылыктыц непз^ eйткенi адам ез сезiмдерiн анык тYсiнген кезде, оларды тиiмдi баскара алады. Сондай-ак, окушыларга eздерiнiц мыкты жэне элаз жактарын тYсiнiп, оларды кабылдауга кемектесу кажет. Эзiн-eзi кабылдау eзiне деген сешмдшкп арттырып, эмоциялык кYЙдi турактандыруга мYмкiндiк бередi.
- no3umuemi ойлау дагдыларын цалыптастыру. Окушыларга жагымды ойлау эдетш калыптастыру мацызды, негативтi ойлардыц орнын позитивтi ойлармен алмастыруды Yйрету олардыц киындыктарга тeзiмдiлiгiн арттырады.
- Стресс пен эмоцияларды басцару дагдыларын дамыту. Терец тыныс алу, релаксация жэне медитация эдiстерi окушылардыц стресст жещп, сабыр сактауына кeмектеседi. Бул эдютер окушыларга киын жагдайларда тез тынышталуга жэне eз эмоцияларын бакылауга мYмкiндiк бередi. Сонымен катар ^нделш немесе эмоциялык жазба жYргiзу - окушылардыц eз сезiмдерiн тYсiнуге, оларды аныктауга кeмектесетiн тиiмдi эдiс. ^йзелют жаза отырып, оны жецiлдетуге болады.
- Элеуметтт цолдау ЖYйесiн ц^ру. Жакындарымен ашык сeйлесу, киындыктарды бeлiсу окушыларга эмоциялык колдау алуга жэне киын жагдайларда жалгыз калмауга кeмектеседi. Элеуметтiк колдау окушылардыц эмоциялык турактылыгын ныгайтады. Бул жагдайда муFалiмдер мен сыныптастардыц колдауы да Yлкен рeл аткарады. Психологтар окушыларды бiр-бiрiне колдау ^рсетуге, бiрге уакыт eткiзуге шакыруы тиiс.
- Ку.н тэртiбi мен физикалыц белсендiлiктi сацтау. Туракты уйкы, дурыс тамактану, Yзiлiс жасау жэне оку мен демалысты тиiмдi уйымдастыру, спортпен айналысу, дене шыныктыру жаттыFулары эмоцияларды реттеуге жэне психикалык эл-аукатты жаксартуFа оц эсер етедг
- Мацсат цою жэне e3w-e3i мотивациялау. ОкушыларFа eз максаттарын аныктап, оларFа жету жолдарын жоспарлауFа Yйрету адамды eмiрде кездесетiн киындыктар мен кедергшерге тeтеп беруге ынталандырады. Сондай-ак eз жетiстiктерiн мойындауFа жэне оларды атап eтуге Yйрету мацызды. Эзiн-eзi марапаттау iшкi мотивацияны ны^айтып, позитивт эмоцияларды арттырады.
- Онер жэне шыгармашылыц эрекеттер. Сурет салу, музыка тыцдау, би, актерлш eнер сиякты шы^армашылык эрекеттер - эмоцияларды шы^арып, eзiн-eзi тYсiнуге мYмкiндiк беретш тиiмдi куралдар. Бул эдiстер окушылардыц эмоционалдык кeрiнiсiн жаксартып, eздерiн жайлы сезшуге кeмектеседi.
Эмоциялык турактылыкты дамытуда мацыздысы - окушыларFа эртYрлi эдiстердi Yйрете отырып, олардыц iшiнен eздерiне ы^айлысын табуFа мYмкiндiк беру. Психологтар мен муFалiмдер бiрлесiп жумыс iстеп, осы даFдыларды дамыту Yшiн окушыларFа колдау кeрсетуi кажет. Эмоциялык туракты балалар eз эмоцияларын тиiмдi баскара алады, eмiрлiк KиындыктарFа оцай бейiмделiп, академиялык жэне тулFалык жетiстiктерге кол жетюзедг
Эмоциялык турактылыкты дамыту стресстi баскарумен тiкелей байланысты. ОкушыларFа стресстi баскаруFа кeмектесу олардыц психологиялык эл-аукатын ны^айтып, оку Yлгерiмiн жаксартуFа, сондай-ак eмiрлiк киындыктарFа тeзiмдiлiгiн арттыруFа ыкпал етедь Мектеп психологтары мен муFалiмдер стресс баскарудыц эртYрлi эдiстерiн колдана отырып, балаларды осы даFдыларFа Yйретуде мацызды рeл аткарады.
ОкушыларFа стресстi баскару эдютерш Yйрету - олардыц болашактаFы психологиялык саулыFын камтамасыз етудiц мацызды кадамы. Бул эдiстер балалардыц эмоционалдык турактылыгын арттырып, eмiрде кездесетiн тYрлi киындыктарFа дайын болуына кeмектеседi. Мундай эдiстердi Yйретуде мектеп психологтары, муFалiмдер мен ата-аналар белсендi катысып, окушыларFа колдау кeрсетуi кажет. Бул орайда жасeспiрiмдiк жастаFы бiлiм
алушыларга бшм беру багдарламалары аркылы стрессп баскару дагдыларын Yйрету Yшiн арнайы сабактар мен тренингтер уйымдастыру, психологиялык сабактар жYргiзу, эмоцияларды баскару дагдыларын дамыту Yшiн ез сезiмдерiн кYнделiктi бакылап, талдау жасату, ез эмоцияларын тануга багытталган (эмоцияларга атау беру, т.с.с.) жумыстар жYргiзу, кYн тэртiбiн куру мен тапсырмаларды кезецдерге белу аркылы уакытты баскару жэне жоспарлау дагдыларына Yйрету, позитивтi ойлау мен езiн-езi колдауды Yйрету, физикалык белсендiлiк пен шыгармашыльщ iс-эрекетке баулу жумыстары оц нэтиже береди
Психологиялык кызмет «адам-адам» жYЙесiнде жYзеге асатындыктан, адами факторга байланысты эмоциялык турактылыкты дамыту барысында бiркатар киындыктар кездеседi. Негiзгi киындыктар катарына жасесmрiмдердщ езiн-езi тануы мен сезiмдерiн баскарудагы киындыктарды, стресске тезiмдшктщ темендш жэне стресстiк жагдайларды, элеуметтiк колдаудыц жеткiлiксiздiгiн, езiндiк кундылык сезiмiнiц темендшн, туракты мiнез-кулык дагдыларыныц калыптаспауын жаткызуга болады. Жасеспiрiмдер кезещ - эмоционалдык езгерютер мен тураксыздыкка толы кезец. Бул кезецде балалардыц езiн-езi тануы жэне сезiмдерiн баскару кабiлетi элi калыптасып бiтпегендiктен, олар кебiне эмоцияларымен жумыс iстеуде киындыкка тап болады. ^аз1рп заманда оку талаптарыныц жогарылауы, элеуметтiк карым-катынастардагы кYрделi мэселелер, ата-аналар мен муFалiмдердiц «бшк» талаптары окушыларFа косымша стресс жYктейдi. Стресстiк жаFдайларда бейiмделу кабшетшщ темендiгi оларды эмоционалдык турактылыктан айырады. Кейбiр окушылар ата-ана, муFалiм немесе курдастары тарапынан жеткiлiктi колдау таппайды. Мундай жаFдайларда олар ездерiн жалFыз сезiнiп, эмоционалдык мэселелердi ез бетiмен жецуге тырысады, бул турактылыкты темендетуi мYмкiн. Жасеспiрiмдер арасында езiн темен баFалау, езше деген сенiмсiздiк жиi кездеседi. 0зшдш кундылыктыц темен децгей олардыц ^йзелюке карсы туруын элсiретiп, тYрлi жаFдайларда сенiмсiздiк пен мазасыздык сезiмдерiн арттырады. Эмоционалдык турактылыкка кол жеткiзу Yшiн туракты мiнез-кулык жэне эмоцияны баскару даFдылары кажет. ОкушыларFа бул даFдыларды Yйрету оцай емес жэне туракты жумыс пен уакытты талап етедi [5].
Окушылардыц эмоциялык турактылы^ын дамытуда кездесетiн киындыктар кеп болFанымен, оларды жецуге арналFан тиiмдi мYмкiндiктер де аз емес. Мектеп психологтары мен муFалiмдер Yшiн бул киындыктар мен мYмкiндiктердi тYсiну - оку процесш жэне окушылардыц психологиялык денсаулы^ын жаксарту Yшiн мацызды. Мектептегi психологиялык колдау мен эмоциялык интеллект даFдыларын Yйрету, отбасымен тыFыз байланыс орнату мYмкiндiгi, казiргi замандаFы озык технологиялар мен онлайн ресурстарды колдану негiзгi мYмкiндiктер катарына жатады. Мектеп психологтары, муFалiмдер жэне ата-аналар тыFыз ынтымактастыкта жумыс iстеп, осы мYмкiндiктердi тиiмдi пайдалану аркылы балалардыц стресс жаFдайларына тезiмдiлiгiн, езiне деген сенiмдiлiгiн арттырып, эмоционалдык туракты тулFа болып калыптасуына ыкпал ете алады [6].
Дорыта келе, эмоциялык турактылыкты дамыту мен стрессп баскару эдiстерiн окушыларFа Yйрету - олардыц емiрдегi табыстылыFы мен психологиялык эл-аукатыныц мацызды факторы. БYгiнгi каркынды езгерiп жаткан элемде, окушылар тек академиялык бiлiм Fана емес, емiрлiк киындыктарды ецсере бiлу даFдыларын да мецгеруi кажет. Эмоциялык турактылык окушылардыц ез эмоцияларын тануFа, тусшуге жэне баскаруFа Yйренуi аркылы калыптасады, ал бул даFдылар мектеп кабырFасынан бастап дамытуды кажет етедi.
Осы макалада усынылFан эдiстер - езiн-езi тану, стресс баскару жаттыFулары, позитивт ойлау жэне элеуметтiк колдау сиякты тэсшдер - окушылардыц эмоциялык турактылы^ын калыптастыруFа жэне кYЙзелiс жаFдайларына тетеп беруге мYмкiндiк бередi. Оку орындары мен психолог мамандардыц Yйлесiмдi жумысы аркылы осы даFдыларды жYЙелi тYPде Yйрету окушыларFа сенiмдiлiктi арттыруFа, киындыктарды оцай кабылдауFа жэне емiрдегi жаFымды тэжiрибелерден сабак алуFа кемектеседi.
Эмоциялык турактылыкты арттыру - болашактаFы коFамныц саналы, жауапты, жэне психологиялык деш сау тулFаларын калыптастырудыц бiрден-бiр жолы. ОкушыларFа
психологиялык колдау корсету жэне оларга стресст баскару эдютерш Yйрету - бшм беру
жYЙесшщ басты мшдеттершщ бiрi болуы тшс.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. ^азакстан Республикасында мектепке дейiнгi, орта, техникалык жэне кэсiптiк бiлiм берудi дамытудьщ 2023 - 2029 жылдарга арналган тужырымдамасын бекiту туралы ^азакстан Республикасы Yкiметшщ 2023 жылгы 28 наурыздагы № 249 каулысы.
2. Савченков А. В. Развитие эмоциональной устойчивости будущих педагогов в высшем учебном заведении : дис. - Челябинск : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук/Южно-Уральский государственный университет, 2010.
3. Manlunas I. V. et al. Investigating Students' Emotional Stability as a Predictor of Stress Management while Engaging in Flexible Online Learning during COVID-19. - 2021.
4. Тихомирова Т. С. Формирование стрессоустойчивости школьников подросткового возраста в учебной деятельности //М.: Академия. - 2004. - Т. 109.
5. Экман П. Психология эмоций. Я знаю, что ты чувствуешь. - М.: Карьера Пресс, 2018.
6. Гусева Н. Е. Эмоциональная устойчивость личности: психологические механизмы и условия развития. - М.: МПСИ, 2008.
