Научная статья на тему 'ЭЛЕМЕНТАР ЗАРРАЛАР ФИЗИКАСИНИНГ СЎНГГИ ЮТУҚЛАРИ ВА УЛАРНИ ПЕДАГОГИКА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЎҚИТИЛИШ ҲОЛАТИ'

ЭЛЕМЕНТАР ЗАРРАЛАР ФИЗИКАСИНИНГ СЎНГГИ ЮТУҚЛАРИ ВА УЛАРНИ ПЕДАГОГИКА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЎҚИТИЛИШ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

49
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — К. Р. Насриддинов, А. М. Мадалиев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭЛЕМЕНТАР ЗАРРАЛАР ФИЗИКАСИНИНГ СЎНГГИ ЮТУҚЛАРИ ВА УЛАРНИ ПЕДАГОГИКА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЎҚИТИЛИШ ҲОЛАТИ»

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

ЭЛЕМЕНТАР ЗАРРАЛАР ФИЗИКАСИНИНГ СУНГГИ ЮТУЦЛАРИ ВА УЛАРНИ ПЕДАГОГИКА ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА

УЦИТИЛИШ ^ОЛАТИ

К. Р. Насриддинов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти, Чирчик, Узбекистон

А. М. Мадалиев

Кукон давлат педагогика институти, Кукон, Узбекистон madaliyev86@mail.ru

Маълумки, физика фани инсоният эришган ва эришаётган илмий - техник тараккиётнинг асосини ташкил килади. Кадимдан то XVIII аср охиригача бу фан фалсафа фани таркибида уз ривожланиш йулини босиб утган булса, XIX аср бошидан мустакил фан сифатида табиат сир - синоатларини очишга ва улар асосида жамият тараккиётига, инсоният турмуш тарзини яхшилашга хизмат килиб келмокда [1].

Узок тараккиёт давомида бу сохадаги илмий - тадкикот ишлари характери хам замонга мос равишда узгариб келган. Дастлабки пайтларда физика сохасидаги янгилик, кашфиёт ва ихтиролар кучли акл - заковат сохиблари томонидан яратилган булса, кейинчалик маълум муаммони хал килишга йуналтирилган олимлар гурухи томонидан узок муддатли изланишлар натижасида маълум кузланган натижаларга эришила бошланди. Бу холат, яъни тадкикот олиб бориш ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб маълум йуналишдаги муаммоларни урганишга мулжалланган илмий марказларда амалга ошириш одатига айланди. Шу тахлит FermiLab (АКШ), DESY (Германия), CERN (Швецария), ESA (Европа космик агентлиги) каби халкаро илмий марказлар ва ташкилотлар вужудга келган [2].

Ушбу илмий марказларда физика фани, асосан элементар зарралар физикаси сунгги 30 - 35 йил мобайнида катта ютукларга эришди. Бу ютукларга куйидагиларни мисол килиб келтиришимиз мумкин: элементар зарралар физикаси назарияси "Бирлаштирувчи назариялар", нейтрино физикаси, тезлаткичларсиз астрозарралар физикаси, материянинг янги шаклларини урганиш, янги авлод тезлаткичларини куриш, коинот нурлари хусусиятларини урганиш ва х.к. сохалар [3].

Zamonaviy ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va yutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

Содир булган бу узгаришлар физикадаги шу вактгача шаклланган тасаввурларни жуда кенгайтириб юборди ва албатта мутахассислар, айникса, ёш авлод учун кизикиш майдонига айланди.

Ушбу жахон микёсида эришилган ва эришилаётган элементар зарралар физикаси сохасидаги ютуклар, сохада режалаштирилаётган тадкикот ишлари албатта таълим тизимимизда уз аксини доимий топиб бориши керак.

Хрзирги кунда олий таълим тизимимизда, айникса педагогика олий таълим муассасаларида элементар зарралар физикасини укитишни коникарли ахволда деб булмайди.

Элементар зарралар физикаси булими педагогика олий таълим муаассасаларининг мутахасислик йуналишларида бакалавр боскичида Умумий физика курсининг (Атом, ядро ва элементар зарралар физикаси) булими сифатида укитилиб, маъруза ва амалий машгулотлар учун 8 соатдан жами 16 соат вакт ажратилган. Бу ажратилган вакт элементар зарралар физикасини узлаштириш учун етарли эмас деб хисоблаймиз.

Умумий физикадан намунавий фан дастурида курсатиб утилган адабиётлар хакида куйидагиларни айтишимиз мумкин:

- назарий материалларни узлаштириш учун тавсия этилган адабиётлар анча йиллар олдин ёзилган булиб, фаннинг сунгги янгиликларини уз ичига олмаган,

- амалий машгулотлар учун келтирилган адабиётларда, хатто Россия олий таълим тизими адабиётларида хам, L - лептон, В — барион, S - галатилик, С -мафтункорлик каби квант сонлари билан буладиган жараёнларни, зарраларнинг кварк таркибини тушунтириш ва тахлил килишга доир масалалар киритилмаган,

- узлаштириш даражасини аниклашга каратилган саволлар ва топшириклар берилмаган.

Бундан куринадики, назарий маълумотларнинг кам вактда киска берилиши ва уни мустахкамлаш учун амалий машгулотлар топшириклари етарли булмаслиги натижасида олинган билимлар мустахкамланмайди ва элементар зарралар физикаси булимининг узлаштириш самарадорлиги пастлигича колиб кетади.

Юкорида курсатилган камчиликларни бартараф этиш максадида янги назарий ва амалий машгулотларда фойдаланишга мулжалланган "Умумий физика. Элементар зарралар физикаси асослари" [4] номли укув кулланма яратилди.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

Ушбу кулланманинг назарий кисмида элементар зарралар физикасининг тарихий тараккиёт боскичларидан тортиб бу фаннинг сунгги ютуклари хам жой олган.

Кулланмада элементар зарралар физикасининг ривожланиш тарихи ва элементар зарра тушунчаси, элементар зарралар хакида маълумотлар, фундаментал узаро таъсирлар, зарраларнинг классификациялари ва характеристикалари, зарралар физикасидаги асосий тушунчалар, фундаментал зарралар синфи, галати зарралар синфи, мафтункор зарралар синфи, зарралар физикасида симметриялар, зарралар физикасидаги сакланиш конунлари, зарраларнинг узаро бир - бирига айланиши, адронларнинг кварк структураси, материя тузилишидаги замонавий карашлар каби мавзулар киритилган.

Амалий машгулотлар учун элементар зарраларни классификациялаш, В — барион зарядини, L — лептон зарядини, S—, С —квант сонларининг сакланиш

Y

конунлари, Гелл-Ман-Нишиджима муносабати q = Т3 + - мазмунини англаб

етиш, гиперзаряд Y = В + S + С ни хисоблаш, зарраларнинг кварк таркибини аниклаш, кейинчалик топилган b,t — кварклардан тузилган зарралар ва булар буйича гиперзаряд Y = B+ S + C + B' + T' ни хисоблашга доир масалалар киритилди, бу ерда В' — гузаллик (тублик) ва Т' — хакикийлик (чуккилик) квант сонлари. Айрим масалаларнинг ечилиш йуллари курсатилиб, тахлил килиб берилган.

Назарий ва амалий материалларнинг узлаштирганлик даражасини аниклаш учун саволлар ва 4 кийинлик даражалари буйича тест топшириклари хам киритилган булиб, бу эса уз навбатида талабаларнинг мустакил равишда уз билимларини бахолашларига хизмат килади. Физиканинг Элементар зарралар физикаси булими колган булимлардан кизикарлилиги, мураккаблиги, замонавийлиги, урганиш учун юкори даражада тасаввур талаб килиши билан ажралиб туради. Элементар зарралар физикаси булимининг хозирги замон ютукларини камраб олган янги материалларнинг талабаларга етарли даражада берилиши талабаларнинг шу сохадаги янгиликларни тушунишлари хамда уларни мустакил равишда узлаштиришларига замин булиб хизмат килади. Назарий ва амалий машгулотларнинг янги такомиллаштирилган структураси ва мазмуни, уни укитиш методикаси хамда яратилган укув кулланмалар педагогика олий таълим муассасаларида Элементар зарралар физикаси булимидан чукур ва мустахкам билимларини эгаллаш максадида куллаш тавсия этилади.

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

REFERENCES

1. Nasriddinov K.R., Madaliyev A.M. Amaliy mashg'ulotlarda zarralar fizikasi bo'limini o'zlashtirish samaradorligini oshirish yo'llari. Academic research in educational sciences. 2021. Vol. 2, Issue 3. 42-46 p.

2. Насриддинов К.Р., Насриддинов Д.К. Замонавий тадкикотларнинг хусусиятлари, ривожланиш йуналишлари ва уларнинг дунёкараш шаклланишидаги урни. ТДПУ илмий ахборотлари. -Тошкент, 2016. -№3. 2-5 б.

3. Nasriddinov K.R., Madaliyev A.M. Zamonaviy tadqiqotlarning xususiyatlari, taraqqiyot yo'nalishlari va dunyoqarash shakllanishidagi o'rni. Международной научной конференции "Тенденции развития физики конденсированных сред". -Фергана, 2021. 500 - 504 с.

4. Nasriddinov K.R., Madaliyev A.M. Umumiy fizika. Elementar zarralar fizikasi asoslari. - Toshkent, Ishonchli hamkor. - 2021. - 128 b.

5. А.Ж. Сейтов, Ф.Х. Абдумавлонова. Решение геометрических задач с помощью математического пакета MAPLE. Academic research in educational sciences, 2021. T.2 №6 Pp.933-941.

6. S.Kh.Khasanova A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenovю. Optimal control of pumping station operation modes by cascades of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 2021. Tom 8. №4. Pp. 17177-17185.

7. А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 21811385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-13852021- 00193. Стр. 265- 273.

8. А.В. Кабулов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM hám JÁMIYET. Стр. 6-8

9. АЖ Сейтов, БР Ханимкулов, М Гаипов, О Хамидуллаева, НК Мурадов. Численные алгоритмы решения задач оптимального academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-153-160 Academic Research, Uzbekistan 159 www.ares.uz Управления объектами

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

каршинского магистрального канала. Academic research in educational sciences. T. 2 № 3 pp. 1145- 1145.

10.А.Ж. Сейтов, Б.Р. Ханимкулов, М.А. Гаипов, М.Р. Юсупов. Зарафшон дарёси окимининг хосил булишига атмосфера ёгинлари ва хаво хароратининг таъсири. Academic research in educational sciences. T.2 №5. Стр. 156-162.

11.A.A. Kudaybergenov A.J. Seytov, A.R. Kutlimuradov, R.N. Turaev, N.K. Muradov. Mathematical model of optimal control of the supply canal to the first pumping station of the cascade of the Karshi main canal. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 № 3 pp. 1679016797.

12.A.J.Seytov, A.J. Khurramov, S.N.Azimkulov, M.R.Sherbaev, A.A.Kudaybergenov. S.Kh.Khasanova. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. T. 8 №2 ISSN: 2350-0328. Pp. 1717717185.

13.Рахимов Ш.Х., Сейтов А.Ж. Теоретико-множественная модель насосной станции, оснащенная осевыми поворотно-лопастными насосными агрегатами. Материалы республиканской научной онлайн конференции молодых ученых «современные проблемы математики и прикладной математики» посвященной 100 летию академика С.Х.Сираждинова (21 мая 2020 г.) Стр. 78-82.

14.Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А., Хонимкулов Б. Р. Моделирования двумерного неустановившегося движения воды на открытых руслах на основе проекционного метода. сборник докладов Республиканской научнотехнической конференции «Инновационные идеи в разработке информационно -коммуникационных технологий и программных обеспечений» 15-16 мая 2020 года. САМАРКАНД. Стр. 60-63.

15. Рахимов Ш. Х., Сейтов А. Ж., Кудайбергенов А. А. Критерии управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. Abstracts of IX International Scientific and Practical Conference Kharkiv, Ukraine 2-4 August 2020. Стр. 125-131. 14. Mekhriban Salaeva, Kakhramon Eshkaraev, Aybek Seytov. Solving mathematical problems in unusual ways with excellent limits. European Scientific Conference. Пенза, 17 мая 2020 года рр. 254-257.

16.А.Сейтов. Оптимальные методы управления водных ресурсов в крупных магистральных каналах ирригационных систем. AGRO ILM - O„ZBEKISTON QISHLOQ VA SUV XOJALIGI. Махсус сон. 2020. Ташкент. Стр. 84-86.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | CSPI CONFERENCE 3 | 2021

Zamonaviv ta'limda matematika, fizika va raqamli texnologiyalarning dolzarb muammolari va vutuqlari

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

17.Ш.Х. Рахимов, А.Ж. Сейтов, А.А. Кудайбергенов. Оптимальное управление распределением воды в магистральных каналах ирригационных систем. ILIM ham JAMIYET. SCIENCE and SOCIETY Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes. pp. 810. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-153-160 Academic Research, Uzbekistan 160 www.ares.uz

18.А.В.Кабулов, А.Ж.Сейтов, А.А.Кудайбергенов, Критерий управления задач оперативного управления водными ресурсами объектов водохозяйственных систем. ILIM ham JAMIYET. science and society Scientific-methodical journal Series: Natural-technical sciences. Social and economic sciences. Philological scienes №2 2020. Pp.6-7.

19.Ш. Х. Рахимов, А. Ж. Сейтов, М. Р. Шербаев, Д. Жумамурадов, Ф. Ж. Дусиеров. Структура базы данных и программные модули для моделирования управления водными ресурсами каскада насосных станций каршинского магистрального канала. Мелиорация 2019 3(89) стр. 85-91. (№5, web of science IF=0.144)

20.А. Ж. Сейтов А. Р. Кутлимурадов Р. Н. Тураев Э. М. Махкамов Б. Р. Хонимкулов. Оптимальные управления водных ресурсов крупных магистральных каналов с каскадом насосных станций ирригационных систем. academic research in educational sciences volume 2 | ISSUE 2 | 2021 ISSN: 21811385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: (№5, web of science IF=5.723)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.