0Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqisGdiyGt^a^edagGgikajn^
ELEKTRON LUG'ATLARNING TA'LIMIY AHAMIYATI
M. A. Ahmedova
Toshkent iqtisodiyot va pedagogika instituti o'qituvchisi, O'zbekiston
Insoniyat paydo bo'lgan ilk davrlardanoq hayot darajasini yaxshilashga intilib turli tuman kashfiyotlar qilib kelgan. Bugungi biz yashayotgan, texnika asriga aylangan zamonamiz ham anashu kashfiyotlar natijasidir. Insoniyat hech qachon kashf qilishdan, yangilik yaratishdan charchamaydi. Tilshunos olimlar va kompyuter dasturchilari hamkorligida yaratilayotgan elektron lug'atlar ham bunga misol. Elektron lug'atlar barcha soha kishilariga birdek zarur. Buni birgina //ru.wikipedia.org. misolida ham ko'rish mumkin. Xo'sh elektron lug'atlar talim jarayonida qanchalik muhim, yo'ki muhim emas. Insonning kasbiy va ta'lim faoliyatida axborot texnologiyalarining joriy etilishi bilan XXI asrda elektron lug'atlar keng tarqaldi. Masalaning tarixi ellik yildan ko'proq vaqt oldin boshlangan. Kompyuter (o'sha paytda hali elektron hisoblash mashinasi) asosida yaratilgan birinchi leksikografik manbalardan biri mashhur Jorjtaun eksperimenti - Georgetown University Machine Translation Research and Language Project (1956) jarayonida to'plangan Jorjtaun universiteti lug'at bazasi edi. Undan keyin Vebster 7-nashri (1963), «Random House» (Random House Edition of English Language, 1966) va «American Heritage» («Tasodifiy uy») nashriyotlari izohli lug'atlarining elektron nashrlari paydo bo'ldi (American Heritage Dictionary, 1969), Longman (Longman Dictionary of Contemporary English, 1978), Harper Collins (Collins COBUILD English Dictionary, 1979) va boshqalar tomonidan nashr etilgan zamonaviy ingliz tilidagi izohli lug'atlarning kompyuter versiyalari yaratildi. Ushbu lug'atlarning barchasi izoh tipidagi lug'atlar bolib ta'limda ikkinchi tilni o'zlashtirishga moslangan.
Elektron lug'atlarning nashr lug'atlaridan qanday afzalliklari bor?
Mutaxassislarning fikricha elektron lug'atlar qog'oz lug'atlarga qaraganda sezilarli afzalliklarga ega. Bular quyidagilar:
- axborotni qayta ishlashning yuqori tezligi;
- ekvivalentni tarjima matniga tezkor kiritish imkoniyati;
- axborot tashuvchilarning portativligi;
- eng yangi va maxsus leksikaning mavjudligi;
- yangi so'zlar bilan tezda to'ldirilishi;
- maxsus lug'atlarni kiritish, ularni yanada kengaytirish va takomillashtirish;
- so'rovlar tarixini shakllantirish;
May 3, 2024
162
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqisGdiyGt^a^edagGgikajn^
tarjima yo'nalishini o'zgartirish qobiliyati;
- qo'shimcha imkoniyatlar, masalan, to'liq matnli qidirish, ovozni aniqlash,
sintez.
Bunday qulayliklarga ega bo'lgan lug'atlar ta'lim jarayoni uchun samara beradimi,bugungi kun o'quvchisi bunday lug'atlarga ehtiyoj sezyaptimi kabi savollar ham tug'ilishi tabiiy albatta. Bu savolga javob berish uchun avvalo o'quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib, ularni maxsus yosh davrlariga ajratib javob izlagan ma'qulroq. Chunki bunday keng imkoniyatli lug'atlardan foydalanish uchun albatta smartfon,yo'k kompyuter,internet zarur bo'ladi. Boshlang'ich va tayanch sinflar o'quvchisi uchun bunday lug'atlarni tavsiya qilib bo'lmaydi, ammo yuqori sinf va oliy ta'lim bosqichidagi o'quvchilar uchun bunday tipdagi lug'atlar bitmas tuganmas xazinaning o'zginasi. Yagona muammo esa undan foydalanishni bilishdir. Filologiya fanlari doktori N. Uluqov oliy ta'limda tahsil oluvchi filolog talabalar uchun "Yosh filolog o'quv izohli lug'ati" ni yaratish masalasini qo'ygan edi. Shu o'rinda bu lug'atn ham elektron ham qog'oz varyantlarda yaratish zarur ekanligini takidlagan edilar. Xo'sh elektron lug'atlarning ham kamchiliklari va noqulaylik tug'diradigan jihatlari bormi? Dasturiy ta'minotni ishlab chiquvchilar, odatda, uni turli xil variantlarda yetkazib berishadi: bir tilli yoki ko'p tilli versiya, mobil qurilmalar uchun versiya, onlayn versiya (faqat internetda ishlatiladi) yoki oflayn versiya (oflayn rejimda ishlash uchun). Onlayn mavjud lug'atlar bugungi kunda eng qulay va funksional deb baholandi. Oflayn versiyalarda mavjud bo'lgan xususiyatlardan tashqari (bir vaqtning o'zida bir nechta lug'atda kompleks qidirish, yangilash, to'ldirish, o'zgartirish imkoniyati), onlayn lug'atlarda ham o'ziga xos xususiyatlar mavjud. Bular quyidagilar.
keng tarqalganlik va hamma kishining foydalanishi; katta hajm;
- boshqa onlayn leksikografik manbalarga parallel ulanish imkoniyati; birliklardan foydalanish bo'yicha statistik ma'lumotlarni taqdim etish; qattiq diskda saqlash uchun joy ajratishning hojati yo'q va hokazo.
Ammo online lug'atlarning bir jiddiy noqulayligi internet tarmog'i sust bo'lganda yoki umuman bo'lmaganda ishlatish imkonsizligi. Bugungi kunda ta'lim sohasida va maxsus soha vakillari uchun yaratilgan quyidagi lug'atlarning elektron versiyalari mavjud.
Maxsus maqsadlar uchun bir tilli lug'atlar:
- Fan va texnologiyalarning akademik matbuot lug'ati;
- Hisoblashning bepul onlayn lug'ati
- San'at lug'ati
May 3, 2024
163
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqtisodiyot^a^edagogikajnstituti^^^^^^^
- Bank va moliya lug'ati
- Qonun lug'ati
- Onlayn ravishda tibbiy lug'at
- WebElements (D.I.Mendeleyevning onlayn jadvali, kimyoviy elementlarning talaffuzi va ularning nomlari 7 tilda)
Lug'atlarning eng mashhur kataloglari va to'plamlari:
- Dictionary.com (www.dictionary.com)
- Lug'atlar (http://math-www.unipadeborn.de)
- Onelook lug'atlari (600 dan ortiq lug'at, umumiy hajmi - 4,2 million so'z) www.facstuff.bucknell.edu
- Sizning Dictionary.com (www.yourdictionary.com)
- 1000 ta lug'at (www.primavista.ru)
- dic.academic.ru (ruscha lug'atlar va ensiklopediyalar to'plami)
- glossary.ru (rus tilidagi lug'atlar to'plami, ba'zan tarjimasi bilan)
- WordIQ (tushuntirish lug'atlari va ensiklopediya) Yuqorida keltirilgan barcha elrktron lug'atlar ta'lim oluvchilar uchun yuqori darajada qulaylik yaratadi. Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki butun jahon tajribasini o'rganish, bu tajribalarni O'zbekistonda ham joriy qilishga ehtiyojimiz ortib bormoqda. Ta'limning boshqa sohalari singari lug'atchilik sohasini ham jadal rivojlantirishga, bu boradagi tajribalarni o'rganib ta'lim jarayoniga tatbiq qilishga o'z hissamizni qo'shmog' imiz zarur. Lug'atchilik sohasini rivojlantirishda albatta elektron lug'atlar yaratish masalasi ham bundan keyin eng ehtiyojtalab tarmoqlardan bo'lishi kutilmoqda. Chunki zamonning o' zi shuni talab qilmoqda.
References / Adabiyotlar
1. Kuzmina V., Rylova A. (2009) The ABBYY Lingvo electronic dictionary and the ABBYY Lingvo Content dictionary writing system as lexicographic tools. In: Proceedings of eLexicography in the 21st century: New challenges, new applications. Louvain-la-Neuve.
2. Rylova A. (2010) Phraseology in electronic, paper, online and мобиге dictionaries. In: Proceedings of 12th International Symposium on Social Communication. Santiago de Cuba, The Republic of Cuba.
3. Pecman, M. (2008). Compilation, formalisation and presentation of bilingual phraseology: problems and possible solutions. In: Meunier, F.; Granger, S. (eds.), Phraseology in Foreign Language Learning and Teaching. Amsterdam & Philadelphia: Benjamins. 203-222.
164
May 3, 2024
Tashkent Institute of Economics and Pedagogy Science, education, innovation: modern tasks and prospects
Ташкентский институт экономики и педагогики Наука, образование, инновации: современные задачи и перспективы ^oshkentjqtisodiyot^a^edagogikajnstituti^^^^^^^
4. Hockey, S.M. (2000). Dictionaries and lexical databases. In: Electronic Texts in the Humanities: Principles and Practice Oxford & New York: Oxford University Press. 146-171.
5. Moon, R. (2008). Dictionaries and collocation'. In: Granger, S.; Meunier, F. (eds.), Phraseology. An Interdisciplinary Perspective. Amsterdam: Benjamins. - P. 313-336.
6. Heid, U. (2009) Aspects of Lexical Description for Electronic Dictionaries. In: Proceedings of Lexicography in the 21st century: New challenges, new applications. Louvain-la-Neuve.
7. Уивер У.Новая Башня // Машинный перевод. М.: 1957.
165
May 3, 2024
