CC BY
18>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
ELEKTR ENERGIYASI SOHASIDA SUNIY INTELLEKT TIZIMLARNING
Щ
AHAMIYATI
Normatov Rafik Nurmatovich
J > I > ;
Qo'qon davlat pedagogika institute texnika fanlari nomzodi, dotsent Mirzaaxmedov Muxammadbobur Karimberdiyevich
Andijon davlat universiteti doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.6783513
Аппо1а1э1уа: ивИЬи шадо^а elektr tarmoqlari infratuzilmalarining уа Биту tizimlar xususiyatlarini o'rganuvchi тиЫт ilmiy ma'lumotlar taqdim etilgan. Биту inte11ektning e1ektr energiya tizim1arida tashki1 eti1ishi уa u1arning уazifa1ari уопйЬ Ьeri1gan.
КаШ эо^1аг: Suniy inte11ekt, komp1eks, texno1ogiya, tarmoq, i1oуa1ar, e1ektr energiya, infratuzi1ma.
Аннотация: В этой статье представлена важная научная информация о характеристиках инфраструктуры электросетей и систем искусственного интеллекта. Описана организация искусственного интеллекта в энергосистемах
и их функции.
Ключевые слова: искусственный интеллект, комплекс, технология, сеть, приложения, электричество, инфраструктура.
Annotation: This article provides important scientific information on the characteristics of power grid infrastructure and artificial intelligence systems. The
organization of artificial intelligence in power systems and their functions are
1 -1 1
described-
Keywords: Artificial intelligence, complex, technology, network, applications, electricity, infrastructure
Raqamli texnologik ishlanmalar energiya ta'minoti, energiya savdosi va iste'molini keskin o'zgartirish potensialiga ega. Raqamlashtirishning yangi modeli sun'iy intellekt (SI) texnologiyasi bilan qo'llab quvvatlanadi. Energiya ta'minoti, talab
va qayta tiklanadigan manbalarning elektr tarmog'iga integratsiyalashuvi qarorlar
qabul qilish va operatsiyalarni optimallashtiradigan aqlli dasturiy ta'minot tomonidan avtonom tarzda boshqariladi. SI bu maqsadga erishishda ajralmas rol o'ynaydi[1]. Ushbu tadqiqot energetika sohasida SI usullaridan foydalanishga qaratilgan. Sun'iy
iw-
! И*
intellekt murakkab, yangi va ma'lumotlar bilan bog'liq energetika sanoatining asosiy yordamchisiga aylangan xolda, tobora keskinlashib borayotgan muhitda amallarni baiarish va samaraHorlikni oshirish iirhim airwib irnkprnWlami tandim etadi
bajarish va samaradorlikni oshirish uchun ajoyib imkoniyatlarni taqdim etadi.
XT.^.J. __________________. ______
Natijada, energetika sanoati, xizmat ko'rsatuvchi bo'g'inlar, energiya tizimi
u>,* ^ t<ns
ЙЦ Уа*
>
»1 >
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
^ J ^ J
operatorlari va mustaqil energiya ishlab chiqaruvchilari raqobatlarga bardosh berish
*
>
uchun ko'proq SI ga etibor qaratib, sezilarli natijlarga erishishlari lozim. Yangi raqobatchilar, yangi biznes strategiyalari va mijozlarga nisbatan faolroq yondashuvlar endilikda mijozlarning xavfsizligi, maxfiyligi va axborot xavfsizligi tomoyillarini talab etadi. Axborot texnologiyalarining yangi rivojanish bosqichlari raqamli energiya bozorlarining yangi davrida sun'iy intellekt va ma'lumotlarni tahlil qilish, mahsulot va hizmatlar uchun yangi me'yorlar vujudga kelishini yanada jadallatadi.
»
! Ш-
Energiya markazi loi' Icjgologiyasi MukammaJ o'rganish
щ ©. Çrn
/ \ \ Yangi'
\ yanflar'.
Ma'lumotlar tahlili/ ^ уч i
Ma'lumotlartahlili,' Ц /4 i
ш m......Ф/ m
m......- ..............v;
» * % . » • A '
Suniv %% ♦ fovdalanuvchilararn energiya istemoli T !
intellekt f • «s» ¡
tizlm V : 4 ♦ -¿ЙЧ'
*Г - Ч Л...........Л*
ж \ ja
W 4 ^Я" Smart uylar
Mashinani'o'rganish Energiyani saqlash
1-rasm. Elektr tizimi va SI o'rtasida ma'lumot almashinuv tuzulmasi
Ж
Muhokamalar shuni ko'rsatadiki, energiya tizimidagi ko'plab muammolarni bugungi kunda an'anaviy usullaг bilan xal etishning imkoni mavjud emas. SI ni elekfr tizimining ko'plab soxalarda qo'llash mumkin: ж • Elektr tizimi jarayonlarini amalga oshirish:Gidro-termal jarayonlarni Ж
muvofiqlashtirish, iqtisodiy va quvvat yuklamalari dispetcherligi, hizmat
1— 1-1_ • 1. -—1.1_____1_______1-1-^_________^ ' ' ' 1---.1_____• 1-
ko'rsatishlarni rejalashtirish, yuklamalar va elektr quvvati oqimini boshqarish.
• Elektr tizimini rejalashtirish: ishlab chiqarishni kengaytirish rejalashtirish, energiya tizimining ishonchliligi, uzatish jarayonlarini kengaytirishni rejalashtirish va
i > :>¡
reaktiv quvvatni rejalashtirish.
• Elektr tizimini boshqarish: kuchlanishni boshqarish, barqarorlikni nazorat
Ш. qilish, quvvat oqimini boshqaгish va iste'mo1 ь'^^ышм boshqarish.
• Elektr stansiyalarini boshqarish.
• Energiya tizimini avtomatlashtirish: tiklash, boshqaruv, nosozliklarni diagnostika qilish va tarmoq xavfsizligi.
• Tarqatish tizimlari: Tarqatish (uzatish) tizimlaridagi amallarni rejalashtirish va iste'molchi tomonning javobi va uni boshqarish, va smart grid (aqlli tarnoqla^ ni boshqarish, ishlatish, hamda tarmoq konfiguratsiyasi.
• Mustaqil ishlab chiqaruvchilarni qo'llash: Mustaqil (tarqalgan) ishlab
chiqarishni rejalashtirish, quyosh fotoelektr stansiyasini boshqarish, shamol
N J'>SW: sw^ J->
turbinalarini boshqarish va qayta tiklanadigan energiya resurslari.
S )йя-! ^И >
■h* ^
#
*: > >>
#<b>
J >j> ] >}>
p4 ]>
M >
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
•Prognozlash: qisqa muddatli iste'mol yuklamalami prognozlash, uzoq muddatli iste'mol yuklamalarni prognozlash, elektr energiyasi bozorini prognozlash, quyosh quvvatni prognozlash va shamol energiyasini prognozlash [2].
// II
Katta ma'lumotlar ombori va suniy intellekt llovalari
Ma'lumotiarni uzatish minoralari
I
Uzatish linvalari
Q">°«» Sh.II.ol
«KfEiyw ^ t ™«reiy«i Elektr
traasformatoi
>3* iK»
M.
t- _ »••••••••••••••• i
Tarqatish Italy alari
Ma'lumotiarni wnrenar va ma'lumotlar ha/asida »aqlanhtii
Elektr tarmog'ini boshqarish markazi
q >3*
q >>
#31>
lalabni bosbqarish va energiya taiabini prognoziash
tnergiya ishlab chiqarisb manbalari
Optimallasbgan energiya tizimtaing ishlasbi va tuzilishi
! >i> i ]>•>;_
>w J > ] >j>
$4f j
< >>>
№ >>q >
*q >
q >4»
q H> >
-J , <M >
]>5*:
1 >2*:
>3*
mo*
qjH*
q
2-rasm. Energiya tizimining suniy intellekt texnologiyalari orqali boshqarilishi va tuzilishi.
Elektr muhandisligi yuqori ixtisoslashgan soha bo'lgani uchun, u muammolarni xal qilish uchun ekspert tizimlaridan foydalanishni talab qiladi va qaror qabul qilish, bilimlarni arxivlash va mulohaza yuritish, mulohazalar yordamida muammolarni hal qilish va evristika usullarini qo'llaydi. Mantiqiy tizimlar birinchi navbatda nosozlikni bartaraf etishda keng qo'llaniladi. Faraz qilaylik uzatish tarmog'ida nosozik yuz berdi. Nosozlikni aniqlash detektori ushbu nosozlik haqidagi ma'lumotni mantiqiy tizimga yetkazadi. Shundan so'ng mantiqiy tizim bizga aniq ma'lumot berish uchun ushbu ma'lumotlarni qayta ishlaydi va xato nima ekanligini ko'rsatadi [3,4].
№ >
q i> i>
*<0> >
_ i> *
3-rasm. Infratuzilmalarni markazlashgan SI orqali boshqaruvi
Uzatish liniyalari faoliyatini yaxshilashda sun'iy neyron tarmoqlaridan foydalanish mumkin. Uzatish liniyalaridagi jarayonlar va ularning xolatini kuzatish uchun sensorlar qo'llanilishi mumkin. Olingan xolatlar sun'iy neyron tarmoqlariga kirish ma'lumotlari sifatida beriladi va ular yordamida qayta ishlanadi, shundan so'ng
jj
P\>
q i> -
q
q
Qj^f^S).
19
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
uzatish liniyasi parametrlari mos ravishda o'zgartirib chiqiladi va uning ishlashida
o'sishga erishiladi. O'sish darajasi sun'iy neyron tarmog'ining samaradorligiga proporsional bog'liq. ANN (Artificial neural network) sun'iy neyron tarmoqlarining ishlash samaradorligi va tezligini uning tarkibidagi ichki neyron qatlamlari sonini ko'paytirish orqali yaxshilash mumkin [4].
Sun'iy intellektning energiya tizimlariga qanchalik ijobiy ta'sir qilishi aniq bo'lib, sun'iy intellektning qabul qilinishi bizning mavjud tizimlarimizni yanada samarali va ishonchli qiladi. Sun'iy intellekt - bu rivojlanayotgan soha hisoblanib
1 J о
uning turli soxalarda qo'llanilishi kundan-kunga faqatgina o'sib bormoqda. Elektr energiyasi tizimi ishlab chiqarish, texnik xizmat ko'rsatish va xavfsizlik haqida gap ketganda juda ko'p mulohaza yuritishni talab qiladi va sun'iy intellekt aynan shu yerda yordamga keladi. Sun'iy intellekt o'zining ko'plab afzallik va kamchilik tomonlariga ega, lekin uning elektr tizimiga ijobiy ta'siri afzalliklarining kamchiliklardan ancha ustun ekanligini bildiradi.
Sun'iy intellektning har xil turlari mavjud va ularning elektr tizimida turlicha
qo'llanilishi muhokama qilib chiqilgan. Shu qatorda, sun'iy intellekt nafaqat hayotni soddalashtirish, balki elektr tizimga yuqori samaradorlik va ishonchlilikni olib keluvchi texnologiya sifatida qabul qilinishi mumkin. SI ni elektr tizimlarida to'liq
qo'llash uchun ko'plab ilmiy izlanishlar olib borish talab etiladi. Bu esa soxada SI ni keng qo'llash uchun to'g'ri qadam hisoblanadi.
jP? : Г' Щ-Щ
1 > \ )>-Ш-:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. C. Karthik, "Intelligence in electrical engineering", IJERT C0NFCALL-2019
2. Bhagath Sivadasan, "Application of artificial intelligence in electrical
Л1Л m r* ûûn ti гт" l^l D ГЛ I l—i' \To Annl rvn Utv»armtirr I ran r\ л n Ulan+fi ло1 nnri
engineering", GRDJE, National conference on Emerging Trend in Electrical and Electronics Engineering, March 2018
3. Sesha Gopal, "Artificial Intelligence in the Field of Electrical Engineering"
International Journal of Engineering Research & Technology. Vol. 9 Issue 07, July-2020
4. Tanveer Ahmad, Dongdong Zhang, Chao Huang, Hongcai Zhang, Ningyi Dai, Yonghu Song, Huanxin Chen. Artificial intelligence in sustSInable energy
b-*T T • V in i 11 1 r» /-tknl I /M^ rtrtfl n 11 /~l r» t^-l 111 1 -4--I fl I rv 1 1r> I r» T ( I r\r>r> /1 -»"• I J-t*rv /-4 1 1 /-» + 1 11
#
industry: Status Quo, challenges and opportunities. Journal of Cleaner Production
Volume 289, 20 March 2021
I >j > ! Щ >
Ыш
Ы >
:>q> q Ш
I > >
>q ] q )> >
-и j
u>,* ^ t<ns
