CC BY
1Гидрология
УДК 556.167
М. С. ОСПАНОВА
География жэне табигатты пайдалану факультетшщ 1 курс магистранты (Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетi)
ЕЛЕК ЭЗЕШ АЛАБЫНЫЦ НЕГ1ЗГ1 ЭЗЕНДЕР1Н1Ц МИНИМАЛ АГЫНДЫ ЦАТАРЛАРЫН КАЛПЫНА КЕЛТ1РУ
Елек взет алабыныц нeгiзгi взендертц минимал агынды цатарларын цалътца келтiру жазгы кезецге ЖYргiзiлдi. Есептеу мeрзiмiнe соцгы жылдардагы минимал агынды мэлiметтерi цолданылды. Минимал агынды цатарын цалыпца келтiру уцсас взендi тацдау бойынша ecenmiK квпжылдыц кезецге келтiрiлдi.
Трек свздер: минимал агынды, miрeк бекет, корреляция коэффициeнmi, регрессия meцдeуi, багалау.
Кеп жагдайда минимал агындыны есептеу кез1нде колда бар деректер унем1 жеткшкп бола бермейдь Ягни, агынды шамасыньщ статистикалык катары толык айналымдарды камтымайтын болса жэне колдагы катардыц орташа мэшнщ орташа квадраттык кателт 5-10 % артык болса катар репрезентативт емес болып саналады. Бул жагдайда кыска катар бойынша алынган калыпты минимал агынды, агындыныц тербелю1 есептш тустамага сэйкес келетш, кажетп дэлд1кп камтамасыз ететш бакылау катары узын, репрезентативтшк угымын канагаттандыратын уксас езен бойынша, есептш кепжылдык кезецге келт1ршед1.
Карастырылып отырган жумыста Елек езеш алабыныц непзп езендершщ жазгы орташа айлык минимал агынды катарларын калпына келт1ру аналитикалык эдю, регрессиялык талдау непзвде жузеге асырылды, сондай-ак келес шарттар орындалды:
n' > (6-10); R > Яшек ; R/Or > Ашек ; k/Gk > Вшек , (1)
мундагы n' - зерттелетш езен мен уксас езенде б1р мезгшде байкалган катар саны (n' > 6 б1р уксас езен болган жагдайда, n' > 10 ею немесе одан да кеп уксас езен болганда) немесе байкалган кыска катарды калпына келт1рудеп уксас езендер саны (n' > 6); R - зерттелетш езен мен т1рек бекет агынды мэндер1 аралыгындагы жуптык немесе жиынтык корреляция коэффициенту k - регрессия тецдеу1 коэффициенту ok - регрессия коэффициентшщ орташа квадраттык ауыткуы; Rшектl -жуптык немесе жиынтык корреляция коэффициенттершщ шекп мэндер1 (эдетте > 0,70 деп керсетшедО; Ашек, Вшек - сэйкесшше R/or жэне к/оккатынастарыныц шекп мэндер1 (эдетте > 2 деп бершед^.
Гидрологиялык аз зерттелген аймактарда Rшек, Ашек жэне Вшек мэндер1 кему1 мумкш, керюшше жаксы зерттелген аймакта есед1. Rшек, Ашек жэне Вшек мэндер1 улгайган жагдайда дэлдш жогары болады, б1рак калпына келт1ршген мэл1мет келем1 азаяды.
Жайык езеш алабыныц ец 1р1 езеш - Елек езеш жэне оныц салалары болып табылады. Елек езеш алабы езендершде кептеген бекеттерде бакылаулар журпзшген. Минимал агынды бакылау катарыныц узактыгы 8-ден 75 жылды курайды. Елек е. - Актебе к. бекет туракты жумыс ютеге-шмен, жылдык агынды жешндеп мэл1меттер барлык жылдарды камтымаган немесе жекелеген айларда гана елшеулер журпзшген. Сол себепту 2001, 2003, 2004 жылдардагы минимал агынды катарын калпына келт1ру Елек е. - Шелек б., ал 2002 жылдыц су ет1м1 Жайык е. - Кеш1м а. жазгы орташа айлык минимал агынды мэл1меттер1 бойынша калпына келт1р1лд1.
Елек езеш алабыныц непзп езендершщ жазгы айлык минимал агынды катарын калпына келт1ру кезшде колданылатын регрессия тецдеулеру т1рек бекет жэне тецдеу сипаттамалары туралы мэл1мет кестеде керсет1лд1.
ЖaзFы atabiK минимaл aFK^H ^xap^ кaлпbшa кeлтipy кoлдaнbmaтbш peгpeccия тeцдeyлepi,
тipeк бeкeт жэнe тeцдey cипaттaмaлapы тур^ы мэлiмeт
№ öзeн -бeкeт F, км2 БaйкaлFaн Рeгpeccия тeцдeyi Ecem^ Тeцдey cипaттaмaлapы ^arna кaлпbшa кeлтipiлгeн ж:ылдap Тipeк бeкeт
R ÖR Я К
1 Елeк -Актeбe к. 11000 1938-2000, 2005-2010 y=0,135x +0,113 1950-1914 0,бб 0,111 5,б5 4,33 2001, 2003, 2004 Елeк-Шeлeк a. жaзFы ata^ мин. aFHa
y=0^4x -1,б12 1980-2000 0,б4 0,131 4,б4 3,б8 2002 ЖaйbIK-Кeшiм a. жaзFы ata^ мин. aFHa
2 Елeк -линный a. 145l5 2003-2010 y=l,099x + 0,128 2003-2010 0,12 0,198 3,б3 2,13 1940-2002 ЖaйbIK-Кeшiм a. жaзFы ata^ мин. aFHa
3 Елeк -Шeлeк a. 3l300 1949-199l, 2006-2001 y=3,42x + 3,52 1950-1914 0,10 0,213 2,41 2,20 1940-1949 Елeк - Актeбe к. жaзFы ata^ мин. aFHa
y=0,08lx +0,589 1949-1951 0,12 0,194 3,13 2,18 1998, 2002, 200б-2008 ЖaйbIK-Кeшiм a. жaзFы ata^ мин. aFHa
4 ^apFanH -^apFanH a. 5000 1958-199l, 2000-2001, 2004-2010 y=0,414x + 0,281 1958-1914 0,11 0,12б 5,б5 4,08 1940-1951, 1998-1999, 2002-2003 Елeк - Актeбe к. жaзFы ata^ мин. aF^
5 ^за^гек -^за^гек a. 281 1951-19б1, 19б3-2010 y=0,l18x + 0,009 1951-19б1, 19б3-1914 0,14 0,111 б,34 4,40 1940-195б, 19б2 ЖaзFы тэyлiк мин. aFHa
б Tepic- б^гак -Бeлогоp 19,8 1948-19б2, 19б4-1989 y=0^l5x -0,010 1958-19б2, 19б4-1989 0,19 0,0б9 11,4 1,10 1940-1941, 19б3,1990-2010 ЖaзFы тэyлiк мин. aFHa
l Y. Хобдa -HoBoane^ ceвкa a. 8110/ 20 19б2-2010 y=0,9б2x + 0,110 19б2-1990 0,98 0,001 138 21,0 1940-19б1 ЖaзFы тэyлiк мин. aFHa
8 Y. Хoбдa -Kypana a. 14200 1983-1991, 2004-2010 y=l59x +0,922 19831991, 2004-2010 0,18 0,105 1,43 4,82 1940-1982, 1992-2010 ЖaзFы тэyлiк мин. aFHa
9 ^apaхoб-дa - Альпaйcaй 2240 19б3-2010 y=1,045x + 0,049 19б3-1980 0,98 0,010 95,4 19,9 1940-19б2 ЖaзFы таулж мин. aFHa
10 Сapыхoб-дa - Бeccapaб б^ 1951-19б2, 19б4-1981 y=0,8l8x + 0,021 1951-19б2, 19б4-1914 0,92 0,038 24,3 9,б4 1940-195б, 19б3,1988-2010 ЖaзFы тэyлiк мин. aFHa
11 Tepica^ кaн -A^axœ 44б 1958-1995 y=0,l19x + 0,041 1958-1914 0,80 0,091 8,80 5,41 1940-1951, 199б-2010 ЖaзFы тэyлiк мин. aFHa
Б^л ж¥мыcтa жaзFы оpтaшa aйлык минимaл aFындыны a^i^ray кeзiндe Елeк aлaбыныц нeгiзгi eзeндepiндeгi минимaл aFынды жок жылдapдaFы aFындыны к^^пыш телиру кeзiндe кoлдaнылaтын коppeляция, олapдыц бaйлaныc cызыктapыныц гpaфигi жэнe тeндeyлepi cypeттepдe кepceтiлгeн (cypeт).
Алaп eзeндepiнiц бaкылay кaтapлapын копыта кeлтipy бacым кeпшiлiгiндe Елeк e. - Актeбe к. бeкeтi жэнe Жaйык e. - Кeшiм a. т¥cтaмacы мэлiмeттepi колдaнылды. Op e. - Бeгeтcaй a. жаж Op e. - Ецбeкшi a.т¥cтaмacы Yшiн дe тыFыз бaйлaныcтылыFы aныктaлды. Дэлipeк aйткaндa, Op e. -Ецбeкшi a. т¥cтaмacыныц 1948-1981, 1990-2010 жылдap Yшiн Елeк e. - Актeбe к. бeкeтiнщ жaзFы тэyлiктiк минимaл aFынды кaтapы apкылы копыта кeлтipiлдi, бaйлaныc тыFыздыFы r = 0,95 мэнш кepceттi. Op e. - Бeгeтcaй a. ^OT^a^i e3en aFындыcы 1940-1947 жылдap Yшiн r = 0,71 жaF-дaйындa Елeк e. - Актeбe к. aнaлог peтiндe пaйдaлaнылды.
- 29 -
Елек алабыныц непзп езендершдеп жазгы орташа айлык; минимал агындыны калпына келтрудщ байланыс сызьщтарыньщ графигг а - ^арахобда е. - Альпайсай б.; э - Сарыхобда е. - Бессараб б.; б - Тергсбутак е. - Белогор б.; в - Y. Хобда е. - Новоалексевка а.; г - Терюаккан е. - Астрахан б.:
д - ^аргалы е. - ^аргалы а.
Елек е. - Шелек а. тустамасындагы минимал агынды да байланыс тыгыздыгы жогары жэне сэйкес келетш бакылау мэл1меттер1 бар кезендерд1 тацдай отырып калпына келт1ршд1. Мунда уксас езен ретшде 1940-1949 жылдар ушш Елек езеш - Актебе каласында байкалган жазгы айлык минимал су ет1мдер1 (г = 0,70) жэне 1998, 2002, 2006-2008 жылдар аралыгында Жайык е. - Ке-ш1м б. жазгы айлык минимал агынды деректер1 (г = 0,72) кабылданды. Елек алабы езендер1нде табиги су кез1 бузылган, себеб1 агындыны кепжылдык реттейтш Актебе су коймасы салынган. Бегеннщ езен агындысына эсершен табиги агынды езгерген. Сол себепп, алап езендершщ табиги агындысын аныктау ушш бакыланган мэл1меттер аркылы катар табиги жагдайдагы калыпка келт1р1лд1.
Елек е. - Целинное бекетшде бакылау жумыстары 2003 жылдан бастап жузеге асырылган. Сондыктан, агынды катарын кепжылдык кезецге келтру максатында 1940-2002 жылдар кезецде Жайык е. - Кеш1м б. тандалынды. Бул езендердщ агындыларыныц арасындагы байланыс тыгыз-дыгы жеткшкт, ягни г = 0,72 тец.
Урта-Буртя е. - Дмитреевка бекетнде бакылау журпзшмеген минимал агынды шамалары Шаган е. - Каменный бекет аналогы бойынша г = 0,88, дэл1рек айтканда, орташа айлык минимал агынды мэл1меттер1 аркылы 1940-2002 жылдар кезещ ушш катар калыпка келтршдь
Елек езеншщ непзп салалары - Кобда, Сарыкобда жэне Каракобда езендерь Аталган уш езен бекеттер1 бойынша бакылау катарын калпына келтру жумысы орындалды. Yлкен Кобда езешнде ею тустамада елшеу жумыстары журпзшген: Yлкен Кобда е. - Новоалексеевкое а. жэне Yлкен Кобда е. - Кугала бекет. Yлкен Кобда е. - Новоалексеевкое а. езеншщ 1940-1961 жылдар аралы-гындагы минимал агындысы осы езеннщ жазгы тэулштк минимал су етм1 тэуелдштмен есеп-телд1. Yлкен Кобда е. - Кугала б. тустамасыныц 1940-1982, 1992-2010 жылдардагы минимал агынды катарын калпына келтру г = 0,78 байланыс тыгыздыгымен, аталган езеннщ жазгы тэулштк минимал агындысы аркылы орындалды (Бул езеннщ жазгы тэулштк минимал агынды катары ез кезегшде Yлкен Кобда е. - Новоалексеевкое б. аркылы калпына келтршген). Ал Каракобда е. -Альпайсай бекет ушш осы езеннщ жазгы тэулштк минимал су етм1 мэл1меттер1 бойынша 19401962 жылдар кезещ катары калпына келтршд1 (г = 0,98).
Сарыкобда е. - Бессараб бекетшщ 1940-1956, 1963, 1988-2010 жылдардагы агынды мэл1метте-р1 де Сарыкобда езеншщ тэушктк жазгы минимал су етм1 аркылы есептелд1 (ол ез кезепнде Кар-галы е. - Каргалы б. жазгы тэулштк минимал агынды мэл1меттер1 бойынша калпына келтршген).
Елек езеншщ салалары - Каргалы, Косютек, Терюаккан езендершщ бакылау катарыныц агынды шамалары жок жылдарын калыпка келтру ушш непзп шарттар ескершдь Ягни уксас езен тац-дауда байланыс тыгыздыгы г > 0,70 канагаттандырады. Каргалы е. - Каргалы бекетше уксас езен ретнде Елек е. - Актебе к. бекетшщ жазгы айлык минимал су етмдер1 1940-1957, 1998-1999, 2002-2003 жылдар кезещндеп минимал агынды катарын калпына келтру ушш тацдалынды (г = 0,71). Косютек е. - Косютек бекетшде 1940-1956, 1962 жылдарды кайта калпына келтру, осы езеннщ тэулштк минимал су етм1 аркылы багаланды жэне корреляция коэффициент г = 0,74 тец. Сонымен катар, Терюбутак е. - Белогорский бекетшщ агынды шамалары жок катарды калпына келтруде кайта калпына келтршген осы езеннщ жазгы тэулштк минимал агынды мэл1мет пайдаланылды. Демек, Терюбутак е. - Белогорский бекетшщ жазгы тэулштк минимал агынды катары Елек е. - Актебе к. бекетшщ тэулштк минимал агындысы аркылы калпына келтршген.
Жазгы орташа айлык минимал агынды катарларын калпына келтру карастырылып отырган Елек езеш алабыныц 20-га жуык езендер1 мен бекеттер1 ушш жузеге асырылды. Кеп езендерде минимал агындысын калпына келтру максатында байланыс тыгыздыгы г = 0,70-тен жогары. Алайда, теменде келтршген уш езеннщ минимал агындысын калпына келтруде байланыс тыгыздыгы г = 0,70 темен екендт байкалды. Б1рак (1) шарттары толык сакталмаган, дэл1рек айтканда R/or > Ашек; k/ok > Вшек канагаттандырады. Елек е. - Актебе к. Карабутак е. - Карабутак ауылы тустамасындагы минимал агынды катарыныц осы езеннщ жылдык агындысымен байланыс тыгыздыгы г = 0,56 болса, Актасты е. - Белогор бекетшщ минимал агынды катарын калпына келтру ушш Елек е. - Актебе бекет тацдалынды, байланыс тыгыздыгы г = 0,65.
Корыта келе, калыпка келтршген минимал агынды катарлары бакылау журпзшген мэл1мет-тер1мен б1рге жылдык агындыныц параметрлерш есептеуге жэне карастырылып отырган ауданныц су ресурстарын, минимал агындысын багалауда колданылады.
ЭДЕБИЕТ
1. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 12, вып. 2. Урало-Эмбинский район. - Л.: Гидрометеоиздат, 1970.
2. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 12. Нижнее Повольжье и Западный Казахстан. Вып. 3. Актюбинская область. - Л.: Гидрометеоиздат, 1966.
3. Определение основных расчетных гидрологических характеристик. СП-33-101-2003-м: Госстрой России, 2004.
REFERENCES
1. Surface water resources of the USSR. Vol. 12, Iss. 2. Ural-Emba district. - L.: Gidrometeoizdat, 1970.
2. Surface water resources of the USSR. Vol. 12. Lower Volga region and Western Kazakhstan. Iss. 3. Aktobe region. - L.: Gidrometeoizdat, 1966.
3. Definition of basic design hydrological characteristics. SP-33-101-2003-m: State Committee of Russia, 2004.
Резюме
М.С. Оспанова
Магистрант 1-го курса факультета географии и природопользования (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы)
ВОССТАНОВЛЕНИЕ РЯДОВ МИНИМАЛЬНОГО СТОКА ОСНОВНЫХ РЕК БАССЕЙНА ИЛЕК
Восстановление минимального стока основных рек бассейна Илек проводитсяв летнее время. Для расчетного периодаиспользуются значения минимального стока за последние годы. Восстановление рядов минимального стока проводилось за расчетный многолетний период согласно аналогичным рекам.
Ключевые слова: минимальный сток, река аналог, коэффициент корреляции, уравнение регрессии, оценка.
Summary
M. S. Ospanova
RESTORATION SERIES MINIMAL FLOW OF THE MAIN RIVERS OF THE BASIN ILEK
Undergraduate1st year, Faculty of Geography and Nature Management (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty)
RESTORATION OF THE MINIMAL FLOW SERIES OF THE MAIN RIVERS OF THE ILEK BASIN
Restoring the minimum flow of the main rivers of Elek conducted in the summer. In the billing period applicable minimum flows in recent years. Recovery minimum runoff series held for the settlement period of years by the same choice of the river.
Keywords: Minimal Flow, River Analog, Correlation Coefficient, Regression Equation, Evaluation.
Поступила 26.02.2014 г.
