Научная статья на тему 'ЕСІЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЕҢ ЖОҒАРЫ АҒЫНДЫ СИПАТТАМАЛАРЫН ЕСЕПТЕУ'

ЕСІЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЕҢ ЖОҒАРЫ АҒЫНДЫ СИПАТТАМАЛАРЫН ЕСЕПТЕУ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Есш езенi / ен жогары агынды / уксас езен / вариация жэне асимметрия коэффициенте^^ бiртектiлiк / жиынтык интергал кисыгы / моменттер эдга / киылган Yлестiрiм / камтамасыздык кисыгы. / Yesil river / maximum water flow / variation and asymmetry coefficients / series uniformity / total integral curves / moment methods / truncated distribution / security curve

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Дускаев К. К., Мусина А. К., Оспанова М. С., Базарбек А. Т.

Жумыста гидрологиялык мәлiметтердi жинау және талдау негiзiнде Есіл алабының негізгі өзендерiнiң ең жоғары агындысын қатарлары, алаптын гидрологиялык зерттелгендiгi карастырылды. Гидрологиялык сипаттамалардын бакылау катарларын ендеудiн белгш статистикалык әдiстерiн колдану аркылы зерттелетін өзендердiн гидрологиялык катары калпына келтіріліп, ең жоғары ағынды катарлары бiртектiлiкке тексерiлiп, ең жогары агынды катарларынын статистикалык параметрлерi есептелiп, олардын дэлдт аныкталды. Есш алабы езендерiнiн ен жогары агындысынын сипаттамаларын есептеу үш кезен Ymiн жузеге асырылды: табиги жэне бузылган. Әрбір кезен Ymrn Есш алабы езендерiнiн ен жогары агындысынын кепжылдык катарлары сипаттамаларынын өзгерга айкындалды. Зерттеу нәтижелерi Есш алабы езендервде су шаруашылык шараларды жоспарлау мен жүзеге асыруда, су басуларды болжауда, гидротехникалык имараттарды жобалау жэне салуда кажеттi болуы мYмкiн.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CALCULATION OF CHARACTERISTICS MAXIMUM FLOW OF THE RIVER BASIN YESIL

The work based on the collection and analysis of hydrological data, examined hydrological study and assessed the maximum runoff of the main rivers of the Yesil River basin. Using known statistical methods of processing the series of observations of hydrological characteristics restored hydrological rows of the researched rivers, checked for homogeneity of the series of maximum costs, calculated statistical parameters of the series of maximum water costs and the assessment of their accuracy. Calculations of the maximum flow of rivers of the River Yesil are made for two periods: natural and disturbed. For each period, changes in the characteristics of the multiyear series of maximum expenditures of the main rivers of the River Yesil basin have been revealed. The results of the research can be used in the planning and implementation of water activities, flood forecasting, design and construction of hydraulic facilities in the Yesil River basin.

Текст научной работы на тему «ЕСІЛ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЕҢ ЖОҒАРЫ АҒЫНДЫ СИПАТТАМАЛАРЫН ЕСЕПТЕУ»

Гидрология

УДК 37.27.33

К. К. Дускаев1, А. К. Мусина2, М. С. Оспанова3, А. Т. Базарбек4

1гГ.г.к., профессор м.а. (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттьщ университет!, Алматы, Кдзакстан) 2Г.г.к., доцент м.а. (Эл-Фараби атындагы Кдзак ^лттьщ университет!, Алматы, К^азацстан) 3PhD докторант (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттьщ университет^ Алматы, Кдзакстан) 4Магистрант (Эл-Фараби атындагы Кдзак ^лттьщ университет^ Алматы, К^азацстан)

ECIJI ЭЗЕН1АЛАБЫНЬЩ ЕЦ ЖОГАРЫ АГЫНДЫ СИПАТТАМАЛАРЫН ЕСЕПТЕУ

Аннотация. Жумыста гидрологиялык мэл1меттерд1 жинау жэне талдау нсгпшдс Есш алабыныц непзп езендершщ ен жогары агындысын багаланып, алаптьщ гидрологиялык зерттелгещцг1 карастырылды. Гидрологияльщ сипаттамалардьщ бакылау катарларын ендеудщ бслгЫ статистикальщ эдютерш ко л да ну аркылы зерттелетш езендердщ гидрологияльщ катары калпына келпршп, ен жогары агынды катарлары б1ртектшкке тскссрЫи. ен жогары агынды катарларыныи статистикальщ параметрлер1 есептелш, олардьщ дэлдт аньщталды. Есш алабы езендершщ ен жогары агындысыньщ сипаттамаларын есептеу eici кезен уипн жузеге асырылды: табиги жэне бузылган. Opoip кезен у™11 Есш алабы езендершщ ен жогары агындысыньщ кепжылдьщ катарлары сипаттамаларыньщ 03repici айкындалды. Зерттеу нот и желе pi Есш алабы езендервде су шаруашыльщ шараларды жоспарлау мен жузеге асьфуда, су басуларды болжауда, гидротехникальщ имараттарды жобалау жэне салу да кажстп болуы мумкш.

Tyiiin сездер: Есш езеш, ен жогары агынды, уксас озен, вариация жэне асимметрия коэффициенттер1, б1ртектшк, жиынтьщ интергал кисыгы, моменттер ojici. киылган улсспрш. камтамасыздьщ кисыгы.

Kipicne. Кез келген аумактыц теракты дамуын камтамасыз ету уипн стратегия лык мацызы бар аймактарды гидрологиялык тургыдан зерттеу аймактыц экономикалык дамуына оц ыкпалын типзед1. Зерттеу нысаны ретшде алынган Ее ¡л алабы Кдзакстанныц экономикасыныц дамуы уипн мацызды аймактардыц 6ipi болып табылады. Оньщ уст ¡не ел1м1здщ астанасы Нур-Султан каласын дамыту, керкейту, сонымен катар соцгы жылдардагы халы к саныныц ecyiviCH байланысты бос жерлерд1 игеру басты назарда тургандыктан жан-жакты гидрологиялык зерттеулер кажсттЫп кумэн тудырмайды.

Климаттыц езгеруш жэне соцгы жылдардагы гидрологиялык деректерд1 есепке ала отырып, халы к тыгыз шогырланган Ее ¡л озеш алабыныц ец жогары агындысын аныктауалап шег1нде шаруашыльщ журтудс улкен рол аткарады [18].

Ее ¡л озеш бастауын Караганды облысыныц Нияз тауынан 560 м бшкпктен алады. Эзеншц узындыгы 2450 км, су жинау алабыныц ауданы - 177 ООО км2 соныц ¡шшдс белсещц алабыныц ауданы - 141 ООО км2. Кдзакстанда Ее ¡л езеш А к мол а. Караганды, Костанай. Солтустш Казахстан облыстарыныц ауданын Kecin етед1 [3, 8].

Аталган аудан гидрологияльщ тургыдан оте аз зерттелген ауданга жатады. Бул Ее ¡л озеш алабында орналаскан бекеттерде журпзшген бакылау катарларыныи кыскалыгымсн жэне бекеттердщ аумак бойынша шашыранкы орналасуымен тусшд1ршед1 [12].

Ее ¡л езеш алабыныц ец жогары агындысын аньщтауга багытталган жумыстар [1, 2, 5, 11, 13, 15, 17] снбсктсршдс кездесед1жэне бул жумыстардыц басым белтнде Ее ¡л озеш алабындагы кектемг1 су тасу фазалары, кектемп су тасудыц сипаттамаларын багалау, су ресурсын нактылау. багалау, болжау жэне бас кару мэселелер1 карастырылган.

Бастапкы мэл1меттер жэне зерттеу эд1стерк Ее ¡л алабы езендершщ ец жогары агындысын багалау уипн РМК «Казгидромет» мекемесше карасты гидрологиялык бекеттердщ ец жогары

агындысыныц, орташа жылдык су елмдсршщ. агынды кабаты нын мэндер1 [6, 7, 14, 15] эде-биеттерден алынып, алаптьщ гидрологияльщ зерттелгенднше бага бершдк Нэтижесшде алапта 1926 жылдан бастап 70-тен аса бекеттердщ жумыс ¿стегещцп белгш болды. Алайда, кептеген бекеттердщ жабылгандыгынескере отырып жэне бакылау катарыныц узактыгы бжылданасатын бекеттердщ мэл1меттер1 бойыншаалап шег1ндег1 ец жогары агындыны аныктау у пин есептеу жумыстарына накты 23 бекеттщ мэл1меттер1 пайдаланылды.

Кдрастырылып отырган ауданньщ ец жогары агындысын багалауда ец жогары агындыныц айырымдык интеграл кисыгын тургызу нег1з1нде бакылау катарларын кепжылдык кезецге келтфу уппн есеппк кезец тацдалды (1-сурет).

1-сурет -Айырымдьщ интеграл к;исык;тары: 1 - Есш езен! - Астана к;аласы бекетц 2 - Есш езен! - Петропавл к;аласы бекет!

1-суретте керсетшгендей айырымдык интеграл кисыгы бойынша суы мол жэне суы аз жылдар-дыц алмасуымен сипатталатын 1945-2016 жылдар аралыгы Есш алабы бойынша есептщ кезец рет1нде тацдалды.

Ец жогары агынды бойынша колда бар деректердщ жетюл1кс1зд1г1не байланысты, уксас езен эдюш [16] пайдалану аркылы, бос калган жылдардыц ец жогары агындысы зерттелетш езенн1ц агынды кабаты (Н, мм) бойынша калпына келт1р1лд1, байланыстыц корреляция коэффициент! аньщталып, байланыс графиг1 тургызылды. Айта кететш жайт, Ее ¡л алабы озендершщ ец жогары агынды катарын калпына келт1ру барысында, алдымен орташа жылдьщ су ет1мдер1 жешндег1 мэл1меттер жинакталып, калпына келт1ршд1. Одан кешн орташа жылдык су ет1мдер1шц гидроло-гиялык катарымен агынды кабаты катарыныц байланыс тыгыздыгыныц жогары болуы калпына келт1ру жумыстарын жург1зуге мумклнд1к бердк

Ец жогары агындыныц калпына келтфшген катарлары Стьюдент, Фишер, Вилкоксон пара-метрл1к критерийлерш [9, 16] пайдалану нег1з1нде б1ртект1л1кке тексер1лд1. Стьюдент параметрлш критерий! аркылы катарларды орташа мэш бойынша б1ртект1л1кке тексеру нотижссл алаптагы: Ее ¡л оз. - Астана к, Есш оз. - Волгодановка а., Есш оз. - Марьевка а., Шортанды оз. - Шортанды а., Жабай оз. - Балкашино а. бекеттершщ гидрологиялык катарыныц б1ртект1л1г1 жешндег1 гипоте-заны жокка шыгырып, бфтсклл емес екенд1гшкерсетп. Фишер параметрл1к критерий аркылы катардыц дисперсиясы бойынша бфтсктЫккс тексеру нэтижес1нде алаптыц: Ее ¡л оз. - Астана К-, Есш оз. - Державинск к-, Есш оз. - Марьевка а., Есш оз. - Петропавл К-, Шортанды оз. - Шортанды а., Баксук оз. - Вознесенко а. бекеттершщ ец жогары агынды катарлары бфтскл емес екенд1п аньщталды. Вилкоксон параметрлш емес критерий аркылы катарларды бфтсктЫккс тексеруде алаптагы мына бекеттердщ ец жогары агынды катарлары бфтскстз екенднш керсетп: Есш оз. -Астана к-, Есш оз. - Волгодановка е., Есш оз. - Марьевка е., Шортанды оз. - Шортанды е., Жабай оз. - Балкашино с. Жалпы алганда, Есш алабы езендерш ец жогары агынды катарларын бфтсклл-Л1кке тексеру нэтижесшде мына 8 бекеттщ б1ртект1 емес екенд1п аныкталды: Есш оз. - Астана К-, Есш оз. - Державинск к., Есш оз. - Волгодановка а., Есш оз. - Марьевка а., Есш оз. - Петропавл К-, Шортанды оз. - Шортанды а., Баксук оз. - Вознесенко а,. Жабай оз. - Балкашино а.

К^атардыц бфтсктЫгш тексерудщ тагы б1р эдю1 агынды сипаттамаларыныц жиынтык интеграл кисыгын тургызу (2-сурет).

2-сурет - Есш алабы езендершщ ец жогары агындысыньщ жиынтьщ интеграл кдсьщтары: а - Есш езеш - Волгодоновка ауылы; б - Шортанды езеш - Шортанды ауылы бекеп

2-суретте бай каган ымыз д ай, Ее ¡л алабы езендершщ ец жогары агынды катары ею кезецге белш карастырылды. Гидрологияльщ катардыц склгс белшушщ басты себеб1 стационарлыктыц шамаланган бузылу датасымен байланыстырылган [10]. Кдрастырылып отырган жагдайдатабиги жэне бузылган кезецдердщ шамаланган бузылу датасы 1966 жылга сэйкес келед1.

Алап бойынша аныкталган бузылган кезец мэл1меттер1 гндрологнядагы адамныц шаруашылык ю-эрекетшщ эсерш есепке алу од1ст аркылы шартты кезецге келт1ршд1. Ее ¡л езеш алабында 45 су койма бар. Соныц ¿ппнде кепжылдык агындыны реттейтш - Астана (тольщ келем1 411 млн \г. пайдалы келем1 375 млн \г) жэне Сергеев бегендерш(толык келем1 693 млн \г. пайдалы келем1 635 млн \г). сондай-акмаусымдык агындыны реттейтш, толык келемдер1, 9,2 жэне 19,2 млн \г курайтын - Естл жэне Петропавл бегендерш айтуга болады [4]. Адамныц шаруашылык ю-эреке-тшщ эсерш ескеру аркылы ец жогары агындыны есептеу формулалары [10] мэл1мет кезшен алы-нып, есептелшд1.

Естл алабы езендершде сукойма салынган жылдардан кешн ец жогары агындысыньщ теменде-гещцг1 байкалды. Мысалы, Есш езеньАстана каласы бекетшде 1945-1966 жж. ец жогары агынды -ныц мэн1 316 м7с болса, 1967-2016 жж. 120 м7с керсетп. Муныц себебш сукойма казаншункырын толтыруга кететш су шыгынымен жэне су бетшен булану мелшершщ артуымен, сонымен катар шаруашыльщтыц турл1 салаларындагы су пайдаланылуымен байланыстыруга болады. Ал, ец жогары агындыныц калпына келт1ршген табиги-шартты (1967-2016 жж.)кезецшен салыстырсак, ец жогары агындыныц мэш 273 м7с курайдыДалпына келтфшген табиги-шартты кезецдег1 мумкш болатын жиынтык агынды мелшер1 кслсст суретте керсетшген (3-сурет).

Статистикалык тексеру нотижсст бойынша алаптагы калган бекеттердщ гидрологиялык катары б1ртекп екещцг1 аныкталгандыгымен, осы бекеттер бойынша тургызылган жиынтык интеграл ки-сыктарынан XX гасырдыц 80 жылдарынан бастап агынды мелшершщ кетершгецщгш байкауымыз-га болады (4-сурет). Бул жагдайда ец жогары агындыныц жогарылау себебш климаттык езгерютер-мен туандфугс болады жэне бул езгерютердщ езен агындысына эсерш багалау кслсст зерттеу жумысымыздыц снцпстндс.

Естл езеш алабындагы ец жогары агындыныц сирек кездесетш ыктимал мэндерш багалау максатында моменттер, графо-аналитикалык жэне киылган (усеченный) улест1р1 мэдютер1 пайдала-нылды.

Моменттер эдю1 кезшде улеспр1м кисыктарыныц параметрлер1 ыгысуды жоюга тузету енп-зше отырып жэне С, = 2СУ болганда кр биномдык асимметриялык камтамасыздык кисыгыныц ординаталары ксстсстн пайдалану аркылы теорияльщ камтамасыздык кисыгын тургызып, улеспр1м мэш ернектелд1. Ец жогары агындыныц орташа мэнш аныктау уппн темендег1 формула пайда-ланылды:

м3/с 80000

1945 1955 1965 1975 1985 1995 2005 2015 Жылдар

3-сурет - Есш алабы езендершщ ец жогары агындысыньщ жнынтьщ интеграл кнсьщтары: а - Есш езеш - Астана каласы бекетк б - Есш езеш - Державннск каласы бекетк - - табигн кезещ — - табигн-шартты кезец

и">0и">01Л0и">01Л0к">д1Л01Л

•-|гЧт~1тЧ»Нс-|г-|»Н«Нг-|г-1ГЧГЧГМГМ

жылдар

1Л01Л01Л01Л01Л01Л01Л01Л

ИНННИИИИННИМ(М(М(М

жылдар

а б

4-сурет - Есш алабы езендершщ ец жогары агындысыньщ жнынтьщ интеграл кнсьщтары: а, б - Акданбурльщ езеш - Возвышенка ауылы бекет!

бо = 1

п

(1)

мундагы Ql - эр жылдагы ец жогары агындыныц мэш, м7с: п - бакыланган катар саны. Тандама ортасыныц ксздсйсок орташа квадраттьщ катслп<тср1 катардын ¡р геле с мушелершщ арасындагы автокорреляцияболганда колданылатын жуьщ тэуелдш1п бойынша аньщталды:

а0- = (од/л/^)7(1 + г)/(1-г).

(2)

Вариация коэффициентш моменттер эдга бойынша аньщтау келес1 формула бойынша жузеге асырылды:

мундагы К, - модульдш коэффициент; п - бакылау катар ынын узактыгы. Вариация коэффициентш моменттер эдю1мен аньщтау кезшде оныц ксздсйсок орташа квадраттьщ катслп<тер1 темендепдей формула аркылы есептел1щц. Автокорреляция есепке алынган жагдайда [15]:

<т„ =

С,

п + 4С,2 V 2

'Ai^li,

+-

з cvr

1 + r

Л

(4)

Есш алабы озендершщ ец жогары агынды катарларынын ыгыскан жэне ыгыспаган мэндерш есептегенде кейб1р бекеттерде катардыц ыгыскан мэндер1 терю мэнге ие болды, ол кезепнде баска да параметрл1к мэнге ьщпал етт1. Атап айтканда. Есш оз. - Астана к.. Баксук оз. - Вознесенко а. бекеттер1. Ол осы тустамадагы езен агындысыныц реттелгенд1гше байланысты.

Алексеевтщ графо-аналитикальщ эдюшде 8((25+(295+2(25о)/(05-(Ь5) формуласы бойынша темендету коэффициентш (коэффициент скошенности) есептейм1з. Нэтижссшдс ец жогары агынды-ныц сирек кайталанатын ьщтимал мэндер1 тс о р и ял ы ккамтамас ызд ы к кисыгы аркылы аньщталды.

Киылган (усеченный) эдюте [16] керсетшгенформулалар мен кестелер мэндерш пайдалану аркылы, камтамасыздык кисыгы тургызылды оныц сирек (0 з%) жэне жш ((^ ю%) кайталанатын ец жогары су ет1мдершщ мэн1 алынды.

Нэтижелер. Есш алабы озендершщ ец жогары агындысын багалау жэне оныц статистикальщ параметрлер1 мен катслпчтсрш есептеу, сонымен катарен жогары су ет1мдершщ камтамасыздык кисыктарынжогарыда атап керсетшген эдютердщ кемегшен тургызу аркылы кол жеткгалген (5-9-суреттер) камтамасыздыгы эр турл1 ец жогары су ет1мдершщьщтимал мэндершщ тацдамалы нэтижелер1 темендеп кестеде бер1лд1 (кесте).

Есептеулер нотижес1 Есш алабы езендершщ ец жогары агындысыныц табиги (1945-1966 жж.) жэне бузылган (1967-2016 жж.) кезецде айтарльщтай айырмашылыкка ие екенд1пн керсетп. Атап айтканда, Есш оз. -Волгодоновка селосы, Есш оз. - Астана кал асы. Есш оз. - Державинск кал асы тустамалары бойынша ец жогары агынды шамасыбузылган кезецде (табиги кезецмен салыстыр-ганда) сэйкесшше 38%, 41% жэне 59%-га темендеген. Ец жогары агынды молшершщ темендеу1 су коймалардын салынуына т1келей байланысты, осы орайда агынды темендету ил непзп себептерге су пойманы толтыруга жумсалатын су шыгындарын, сон дай-ак сукойма бетшен булануга кететш су шыгындарын жаткызуга болады. Алап езендершде вариация коэффициентшщ мэндер1 0,461,81 аралыгында езгеред1.

Ошъ «' с

3000

2500

2000

1500

1000

500

001 0.1

5 10

20

n:

30 4С

50 6(

70

80 90

9J

99

9S

9 99 99

Р*

5-сурет - 1\алкутан езеш -К^алкутан ауылы бекетшщ ец жогары агындысыныц камтамасыздык; кисыгы (1945-2016 жж.)

** С

1ВОО

1500

1200

900

600

300

ч

ч.

0 01 0,1 1 5 10 20 30 40 50 60 7С 80 9Й 9Ь 99 9Ь 9 99,99

6-сурет - Есш езеш - Астана к;аласы бекетшщ ец жотары атындысыньщ к;амтамасыздьщ к;нсыты (1966-2016 жж.)

Р, %

. ^ с 5000

4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500

2

•. X ч

........

'1 о. 1 1 5 1С 2С 3( 4С 5С 6( ) 7С 8С I 9С | 9? 9< I 99 ,9 99.99

Р. %

7-сурет - Мойылды езеш - Ннколаевка ауылы бекетшщ ец жотары атындысыньщ к;амтамасыздьщ к;нсыты (1945-2016 жж.): 1 - тольщ улест1р1м; 2 - к;нылган (усеченный) улест1р1м

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

(

Qao v' e

2800 2400 2000 1600 1200

2 \

\

\ 1 \

\ \

\ \\

- - ......

01 0,- 1 5 Н 2С зс 4С 5С 6С 7С 8i 9( 9! 91 j 9 ч я 9Я qs

p %

270 240 210 180 150 120 90 60 30

8-сурет - Жабай езеш - Атбасар к;аласы бекетшщ ец жогары агындысыньщ к;амтамасыздьщ к;исыгы (1945-2016 жж.): 1 - тольщ улест1р1м; 2 - к;иылган (усеченный) улеспр1м

0.01 0.1

\

5 10 20 30 40 50 6U 70 80 90 95

Об.МСТа

99 99.9 99.9J

Р.%

9-сурет - Баксук езеш - Вознесенка ауылы бекетшщ ец жогары агындысыньщ к;амтамасыздьщ к;исыгы (1967-2016 жж.): 1 - тольщ улест1р1м; 2 - к;иылган (усеченный) улест1р1м

Есш алабы озендершщ ец жогары агындысыныц сипаттамалары жэне оньщ к;ателцстер1, кдмтамасыздыгы эр турл1 ец жогары су от1мдер1

№ взен-бекет Кезец Эдас Qmax ай— Чтах аг ]^амгамасыздыгы эр турл1 ец жогары су от1мдер1

1 % 3% 5% 10%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Есш оз. - Приишимское ауылы 1945-2016 Момент 36,2 0,90 3,83 т одо 109 150 116 101 79,2

2 Есш оз. - Волгодоновка ауылы 1945-2016 Момент 166 1,30 24,9 14/3 0Д7 12/5 999 733 598 427

1945-1966 Алексеев 316 0,79 44,9 "Й2 0Д5 18/7 1162 920 805 648

1967-2016 Алексеев 120 1,40 27,6 23Д) 0,21 15Д 1263 848 657 420

1967-2016 (шартты-табиги) Алексеев 273 0,76 23,3 8^50 0,09 12/3 1169 823 667 476

3 Есш оз. -Астана к;аласы 1945-2016 Момент 208 1,21 28,9 13^8 0Д6 13/5 1150 857 707 520

1945-1966 Алексеев 397 0,94 64,1 16Д 0Д8 19/5 1740 1334 1143 882

1967-2016 Алексеев 164 1,00 26,1 15/3 одз ш 1073 772 623 435

1967-2016 (шартты-табиги) Алексеев 319 0,58 20,3 6/38 0,07 ш 1087 811 680 519

4 Есш оз. - Державинск к;аласы 1945-2016 Момент 752 0,85 74,8 9Д4 одо 12/3 2956 2275 2012 1599

1945-1966 Алексеев 1164 0,84 178 15/3 0Д6 1Д8 4527 3550 3090 2455

1967-2016 ]^иылган 683 0,71 67,7 9/Й 0,09 12/5 2275 1835 1624 1332

1967-2016 (шартты-табиги) к;иылган 876 0,53 45,0 5Д4 0,06 ш 2299 1930 1752 1498

5 Есш оз. - Каменный Карьер ауылы 1945-2016 Момент 955 1,02 113 1X8 0Д4 ш 4398 3349 2861 2199

6 Есш оз. - Токсан би (Западное) ауылы 1945-2016 Момент 1092 0,88 112 108 011 12/) 4436 3448 2990 2362

7 Сергеев су к;оймасы (Есш оз.) -Сергеев к;аласы 1945-2016 Момент 933 0,97 104 Ш 0Д2 Щ5 4169 3190 2735 2116

8 Есш оз. -Петропавл к;аласы 1945-2016 Момент 678 1,14 89,1 1ЗЛ 0Д9 1Д8 3587 2685 2244 1661

1945-1966 к;иылган 935 1,81 234 25/) 0,62 34Д 8060 5404 4179 2665

1967-2016 Алексеев 515 0,99 66,5 12/Э одз 13/5 1951 1549 1359 1097

1967-2016 (шартты-табиги) Алексеев 985 0,40 47,6 4Д4 0,04 107 2506 2021 1773 1462

9 Есш оз. -Долматов ауылы 1945-2016 Момент 465 0,91 49,1 105 0Д1 12Д 1951 1508 1303 1023

Кестенщ соцы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

10 Шортанды оз. -Шортанды ауылы 1945-2016 Момент 26,0 0,91 2,73 104 0,11 12^5 109 84,3 72,9 57,2

1945-1966 Алексеев 36,3 0,90 6,50 17/3 0,16 103 152 118 101 79,1

1967-2016 Алексеев 23,0 0,88 2,47 107 0,13 14/5 92,0 72,3 62,9 50,1

1967-2016 (шартты-табиги) Алексеев 10,8 0,62 0,90 азз 0,09 15^0 34,2 27,3 24,1 19,6

11 Моелды оз. -Николаев ауылы 1945-2016 ]^иылган 344 1,72 51,5 1Д9 0,29 16^8 2791 1902 1481 964

12 Колутон оз. -Калкутан ауылы 1945-2016 Момент 351 1,16 47,1 13Д 0,15 12"б 1856 1390 1161 859

13 Аршалы оз. -Буденнов п. 1945-2016 Момент 158 0,93 17,2 108 0,11 11,6 677 522 450 351

14 Жабай оз. -Балкашино ауылы 1945-2016 Алексеев 63,3 0,68 5,00 7/30 0,07 107 203 165 147 121

1945-1966 Алексеев 51,7 0,84 8,33 16Д 0,16 103 204 158 138 109

1967-2016 киылган 68,4 0,69 6,05 085 0,09 12А 222 180 159 132

15 Жабай оз. - Атбасар каласы 1945-2016 киылган 318 1,29 36,4 ш 0,16 12"б 1914 1405 1144 817

16 Акканбурльщ оз. -Ковыльное ауылы 1945-2016 киылган 33,1 1,31 4,18 12^6 0,17 12*9 199 146 119 85,1

17 Иманбурлук оз. -С око ловка ауылы 1945-2016 Момент 112 1,03 13,3 Ц8 0,12 11,4 541 409 348 263

Есш алабы езендершщ есептелген статистикальщ параметрлершщ дэлд1п багаланды. Багалау жумыстары бакыланган катар мен есептш кезец нэтижелерш салыстыру аркылы жузеге асырылды. Жалпыалганда, ец жогары агындыныц бакыланган катарын кепжылдьщ кезецге келтфу нэтиже-сшдс есептеудщ ДОЛД1Л1П жогарылады. Ец жогары агындыныц бакыланган катарынын орташа квадраттьщ катсл1пнщ шамасы 29,4-6,78% аралыгында, ал орта есеппен 15,8% кураса, агынды катарын есептш кезецге келтфгеннен кешн орташа квадраттьщ катслпотц мэндер1 15,1-5,67% аралыгында,орташа есеппен 11,4 %-га темендегенш керсетп. Мэселен, Есш е. - Волгодановка а. тустамасында бакыланган катар бойынша ец жогары агындыныц калыпты шамасыныц орташа квадраттьщ цателш 20,2%-дан 14,9%-га темендесе, Шортанды е. - Шортанды а. бекетшде 23,9%-дан 10,4% мэнге дешн азайды.

Бакыланган катардыц вариация коэффициентшщ кател1п 26,7-7,2% аралыгында болды жэне орта есеппен 14,4%-ды керсетсе, есептш кезецге келтфшгеннен кешнп вариация коэффициентшщ кателпч шамасы 12,6%-ды курады. Есш е. - Державинск к. тустамасында бакыланган катар бойынша езгерпшт1к коэффициентшщ кател1п 26,7% болса, калпына келтфшген кезенде 12,3% мэнше дешн темендед1.

Жылдьщ орташа мэндершщ салыстырмалы орташа квадраттьщ катсл1пнщ шамасы <3(_> 1015 %, ал вариация коэффициентшщ кател1п ог,- 15-20% аспайтын болса жеткш1кт1 [Ресурсы] деген кати даны тольщтай канагаттандырмады. Бул статистикальщ параметр лердщ дэлдш1гшщ темен болуымен, агындыныц куб ы л мал ы л ыг ы ме н. бакылау катарынын же т к ¡л1кстзд1г1 м с н жэне табиги агындыга адамныц шаруашыльщ ю-эрекетшщ эсерш есептеудщ курделш1гшен тусщщршедь

Алап езендершщ камтамасызд ыгы эр турл1 су ет1мдер1 мэншщ соцгы онжылдьщтарда езгеру шамасы алдыцгы зерттеу жумыстарымен [5] салыстырылды. Мысалы, Есш езеш - Приишимское ауылы бекет1нде (1945-2016 жж.) сирек кайталанатын ец жогары су ет1м1 (1 жэне 3%) мэндершщ темендеу1 бай кал са. жш кайталанатын ец жогары су етш1 (5 жэне 10%) мэндершщ жогарылауы байкалады. Ал бегендердщ ьщпалына ушыраган Есш езешшц Волгодоновка ауылы жэне Петро-

павл каласы тустамаларын (1967-2016 жж.) салыстыру нотижсст де камтамасызд ы г ы 1, 3, 5, 10% ец жогары агындыньщ темендегенш керсетп. Нактырак айтканда. Ее ¡л озеш-Петропавловск к. бекет1ндеснрек кайталанатын Qi„ мош мардымсыз, Q3% мэш 10%-га темендесе, жш кайталанатын Qs»/» су eriMi 14%-га, ал Qio% камтамасыздыктагы су етiмi 18%-га дешн темендегшш керсетп. Ал бул жагдай жогарыда атап еткендей, алап езендершщ бойында беген салынганнан кешшл жыл-дары ец жогары агынды шамаларыныц темендегенше тагы 6ip дэлел Алайда, Астана каласы тустамасында эр турл1 камтамасыздыктагы ец жогары агынды шамасыныц жогарылауы байкалды. Демек, ец жогары агынды езгерюшде белгш 6ip зандыльщ жок.

Корытынды. Зерттеу нысаны рстшдс алынып отырган Ее ¡л езеш алабыныц ец жогары агын-дысы туралы мэл1меттерд1 жинактап. корыта келе мынадай корытынды жасауга болады.

Есш озеш алабында орналаскан бекеттердщ б1ркелю емес орналасуымен, гидрологняльщ бакылау катарыныц жстк iл i к с ¡зд i ri мс н енпатталады. Ал бул енпаттамалар тшешше ец жогары агындыны есептеу кателштершщ шекп шамадан жогары болуына, сондай ак ец жогары агындыны багалаудыц б1рнсшс эдютерш пайдалануга ьщпалын тнг1зд1.

Алап езендершщ ец жогары агындысыныц статнстикалык параметрлершщ езгер1ске ушырауы жэне ец жогары агындыньщ мэндершщ темендеу1 басым жагдайда антропогенд1к факторлардыц occpiHCH болуы мумкш деген тужырым жасауга болады.

Зерттеу нэтижелер1 су шаруашыльщ саласыныц мамандары тожзрибсл1к максаттарда, бола-шакта апатты су басулардыц алдын алу шараларында колдануга, гидротехникальщ нмараттарды жобалауда пайдалануы мумклн.

ЭДЕБИЕТ

[1] Авезова А. Изменение максимальных расходов воды по длине реки Есиль в многоводные годы [http://nakkr.org:81/jurnal]. -ВАК KP, 2012.

[2] Авезова А. Проблемы системного подхода в географических исследованиях // VI Жандаевские чтения. Высокие уровни при весеннем половодье рек Северного Казахстана (бассейны рек Есиль и Тобыл). - Алматы: ]^азак; университет!, 2011.-С. 236-243.

[3] Бейсенова Э. С. ]^азак;станньщ физикальщ географиясы. - Алматы, 2014. - 392-399 б.

[4] Гальперин Р.И. и др. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод Западного, Северного, Центрального и Восточного Казахстана. - Алматы, 2011. - Т. 1. - 670 с.

[5] Гальперин Р.И., Авезова А. Максимальные расходы воды на казахстанском участке р. Есиль // Вопросы географии и геоэкологии. - Алматы, 2012.

[6] Государственный водный кадастр Республики Казахстан. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Реки и каналы. - 2000-2016.

[7] Государственный Водный кадастр Республики Казахстан. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Ч. 1. Реки и каналы. Вып. 1. Бассейны рек Иртыш, Ишим, Тобыл (верхнее течение). - Алматы, 2004.

[8] Джаналиева K.M. и др. Физическая география Республики Казахстан. - Алматы: ]^азак; университета, 1998.

[9] Методические рекомендации по оценке однородности гидрологических характеристик и определению их расчетных значений по неоднородным данным. - СПб.: Нестор-История, 2010.

[10] Методическое указание по оценке влияния хозяйственной деятельности на сток средних и больших рек и восстановление его характеристик. - JI.: Гидрометеоиздат, 1986.

[11] Молдахметов М.М., Махмудова Л.К., Мусина А.К., Тастанов Е. Есш алабы езендершщ кектемп су тасу фаза-сыныц сипаттамалары // ]^аз¥У хабаршысы. География сериясы. - Алматы: ]^азак; университет!, 2013. - 70-75 б.

[12] Молдахметов М.М., Махмудова JI.K. Есш езеш алабыныц су ресурсын нак;тылау // Гидрометеорология и экология. - Алматы: Казгидромет, 2005. - 102-117 б.

[13] Молдахметов М.М., Махмудова JI.K., Мусина А.К. Оценка точности параметров годового стока в бассейнах рек Есиль и Нура // Материалы четвертой международной научно-практической конференции "Науки о Земле на современном этапе". -Москва, 2012. С. 99-106.

[14] Основные гидрологические характеристики. Бассейн реки Есиль. - 1963-1980.

[15] Ресурсы поверхностных вод районов освоения целинных и залежных земель. Акмолиская область Казахской ССР. - Л.: Гидрометеоиздат, 1959.

[16] СП-33-101-2003. Определение основных расчетных гидрологических характеристик. - М.: Госстрой России, 2004. - 71 с.

[17] Чигринец А.Г., Арыстамбекова Д.Д. Оценка характеристик стока весеннего половодья равнинных рек Казахстана на примере бассейна р. Есиль // Гидрометеорология и экология. - Алматы: Казгидромет, 2017. - С. 62-74.

[18] Ospanova M.S., Macklin M.G., Toonen Willem H..T. Analysis of main periods of catastrophic floods in the Yesil river basin//Вестник. Серия географическая. -Алматы: Казак университета, 2019. -С. 58-66.

REFERENCES

[1] Avezova A. Change in maximum water discharge along the length of the Yesil River in high-water years [http://nakkr.org:81/jumal]. WAK KR, 2012 (in Russ.).

[2] Avezova A. Problems of a systems approach in geographical research // VI Zhandaev readings. High levels during the spring flood of the rivers of Northern Kazakhstan (Basins of the Yesil and Tobyl rivers). Almaty: Kazakh University, 2011. P. 236-243 (in Russ.).

[3] Beisenova A.S. Physical geography of Kazakhstan. Almaty, 2014. P. 392-399 (inKaz.).

[4] Halperin R.I. and others. Renewable surface water resources of Western, Northern, Central and Eastern Kazakhstan. Almaty, 2011. Vol. 1. 670 p. (in Russ.).

[5] Halperin R.I., Avezova A. Maximum water discharge in the Kazakhstan section of the river Yesil // Issue of geography and geoecology. Almaty, 2012 (in Russ.).

[6] The State Water Cadastre of the Republic of Kazakhstan. Annual data on the regime and resources of land surface water. Rivers and canals. 2000-2016 (in Russ.).

[7] The State Water Cadastre of the Republic of Kazakhstan. Long-term data on the regime and resources of land surface water. Part 1. Rivers and canals. Issue 1. The river basins Irtysh, Yesil, Tobyl (upper course). Almaty, 2004 (in Russ.).

[8] Dzhanalieva K.M. and others. Physical geography of the Republic of Kazakhstan. Almaty: Kazakh University, 1998 (in Russ.).

[9] Guidelines for assessing the homogeneity of hydrological characteristics and determining their calculated values from heterogeneous data. SPb.: Nestor History, 2010 (in Russ.).

[10] Guidelines for assessing the impact of economic activity on the flow of medium and large rivers and the restoration of its characteristics. L.: Hydrometeoizdat, 1986 (in Russ.).

[11] Moldakhmetov M.M., Makhmudova L.K., Musina A.K., Tastanov E. Characteristics of the Spring Water Flood Phase of the Yesil River basin // Bulletin. Geographical series. Almaty: Kazakh University, 2013. P. 70-75 (in Kaz.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

[12] Moldakhmetov M.M., Makhmudova L.K. //Specification of water resources of the Yesil river basin. Hydrometeorology and ecology. Almaty: Kazhydromet, 2005. P. 102-117 (in Russ.).

[13] Moldakhmetov M.M., Makhmudova L.K., Musina A.K. Assessment of the accuracy of annual runoff parameters in the river basins Yesil and Nura // Materials of the fourth international scientific-practical conference "Earth Sciences at the present stage". Moscow, 2012. P. 99-106 (in Russ.).

[14] The mam hydrological characteristics. Yesil River Basin. 1963-1980 (in Russ.).

[15] Surface water resources of the areas of development of virgin and fallow lands. Akmola region of the Kazakh USSR. L.: Hydrometeoizdat, 1959 (inRuss.).

[16] SP-33-101-2003. Determination of the main calculated hydrological characteristics. M.: Gosstroy of Russia, 2004. 71 p. (inRuss.).

[17] Chigrinets A.G., Arystambekova D.D. Evaluation of the characteristics of the spring flood of the lowland rivers of Kazakhstan by the example of the river basin Hysil // Hydrometeorology and ecology. Almaty: Kazhydromet, 2017. P. 62-74 (in Russ.).

[18] Ospanova M.S., Macklin M.G., Toonen Willem H..T. Analysis of main periods of catastrophic floods in the Yesil river basin // Bulletin. Geographical series. Almaty: Kazakh University, 2019. P. 58-66.

К. К. Дускаев1, А. К. Мусина2, М. С. Оспанова3, А. Т. Базарбек4

1 К.т.н.. профессор

(Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан) 2К.т.н., доцент (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)

3РЫЗ-студент

(Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан) 4Магистрант (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)

РАСЧЕТ ХАРАКТЕРИСТИК МАКСИМАЛЬНОГО СТОКА БАССЕЙНА РЕКИ ЕСИЛЬ

Аннотация. На основе сбора и анализа гидрологических данных рассмотрена гидрологическая изученность и выполнена оценка максимального стока основных рек бассейна реки Есиль. С использованием известных статистических методов обработки рядов наблюдений гидрологических характеристик восстанов-

лены гидрологические ряды исследуемых рек, выполнена проверка на однородность рядов максимальных расходов, произведен расчет статистических параметров рядов максимальных расходов воды и оценка их точности. Характеристики максимального стока рек бассейна р. Есиль определены для двух периодов: естественного и нарушенного. Для каждого периода выявлены изменения характеристик многолетнего ряда максимальных расходов основных рек бассейна р. Есиль. Результаты исследований могут быть использованы при планировании и реализации водохозяйственных мероприятий, прогнозе наводнений, проектировании и строительстве гидротехнических сооружений в бассейне реки Есиль.

Ключевые слова: река Есиль, максимальный расход воды, коэффициенты вариации и асимметрии, однородность ряда, суммарные интегральные кривые, методы моментов, усеченное распределение, кривая обеспеченность.

K. K. Duskaev1, A. K. Musina2, M. S. Ospanova3, A. T. Bazarbek4

Candidate of Sciences in Technology, professor (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan)

2Candidate of Sciences in Technology, associate professor (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan) 3PhD student

(Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan)

4Master's degree (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan)

CALCULATION OF CHARACTERISTICS MAXIMUM FLOW OF THE RIVER BASIN YESIL

Abstract. The work based on the collection and analysis of hydrological data, examined hydrological study and assessed the maximum runoff of the main rivers of the Yesil River basin. Using known statistical methods of processing the series of observations of hydrological characteristics restored hydrological rows of the researched rivers, checked for homogeneity of the series of maximum costs, calculated statistical parameters of the series of maximum water costs and the assessment of their accuracy. Calculations of the maximum flow of rivers of the River Yesil are made for two periods: natural and disturbed. For each period, changes in the characteristics of the multi-year series of maximum expenditures of the main rivers of the River Yesil basin have been revealed. The results of the research can be used in the planning and implementation of water activities, flood forecasting, design and construction of hydraulic facilities in the Yesil River basin.

Keywords: Yesil river, maximum water flow, variation and asymmetry coefficients, series uniformity, total integral curves, moment methods, truncated distribution, security curve.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.