CC BY
0УДК 556.167
ЕЛЕК ЭЗЕН1 АЛАБЫНЬЩ НЕГ13Г1 ЭЗЕНДЕР1НЩ МИНИМАЛ АГЫНДЫ КАТАРЛАРЫН КАЛПЫНА КЕЛТ1РУ
С. Дэулеткалиев1, М. С. Оспанова2
^.г.д., профессор (Эл-Фараби атындагы К^азак; ^лттьщ университет!, Алматы, К^азацстан) 2География жэне табигатты пайдалану факультетшщ 2 курс магистранты (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттьщ университет^ Алматы, Ка закстан)
TipeK сездер: минимал агынды, прек бекет, корреляция коэффициент^ регрессия тендеу1, багалау.
Аннотация. Елек езеш алабыныц непзп езендершщ минимал агынды катарларын калпына келпру жазгы кезецге жургпидк Есептеу мср'тпнс соцгы жылдардагы минимал агынды мэл1меттер1 колданылды. Минимал агынды катарын калпына келпру ^ксас езещц тацдау бойынша есеппк кепжылдык кезецге келпр1лд1.
Ken жагдайда минимал агындыны есептеу кезшде колда бар деректер унсм1 жеткшкп бола берме йд1. Ягни. агынды шамасыныц статистикалык татары толы к айналымдарды камтымайтын болса жэне колдагы катардын орташа мэншщ орташа квадраттьщ кателт 5-10 % артьщ болса цатар репрезентативт1 емес болып саналады. Бул жагдайда кыска катар бойынша алынган калыпты минимал агынды, агындыныц Tep6enici есештк тустамага сэйкес келетш, кажстп дэлд1кп камта-масыз стст1 н бакылау катары ^зын, репрезентативтшк ^гымын канагаттандыраты н ул<сас озен бойынша, сссгтк кепжылдык кезецге келт1ршед1 [1].
Кдрастырылып отырган ж^мыста Елек езеш алабыныц непзп езендершщ жазгы орташа айльщ минимал агынды катарларын калпына келт1ру аналитикальщ эдю, регрессияльщ талдау непзшде жузеге асырылды, сондай-ак келеа шарттар орындалды:
п' > (6-10) ; R > RmeK; R/gr > Ашек; k/ok > Вшек, (1)
мундагы п' - зерттелетш озен мен уксас озенде 6ip мезплде байкалган катар саны (п' > 6 6ip ул<сас озен болган жагдайда, п' > 10 ею немесе одан да коп уксас озен болганда) немесе байкалган кыска катарды калпына келт1рудеп уксас озендер саны (п' > 6); R - зерттелетш озен мен т1рек бекет агынды мэндер1 аралыгындагы ж^птык немесе жиынтык корреляция коэффициент!; к - регрессия тендеу1 коэффициент!; Gk - регрессия коэффициент!Hin орташа квадраттык ауыткуы; RIIICKI -ж^птык немесе жиынтык корреляция коэффициенттершщ шекп мэндер1 (эдетте > 0,70 деп керсетшедО; Ашек, Вшек - сойкссшшс R/o к жоне k/oi, кат ынастарынын шекп мэндер1 (эдетте > 2 деп бершед1).
Гидрологияльщ аз зерттелген аймактарда RIIICK. Ашек жэне Вшек мэндер1 Kcviyi мумклн. KepiciHme жаксы зерттелген аймакта есед1. RIIICK. Ашек жэне Вшек мэндер1 улгайган жагдайда дэлдш жогары болады, 6ipaK калпына келт1ршген мол ¡мет келе\п азаяды [2, 3].
Жайык озеш алабыныц ец ipi езеш - Елек езеш жэне оныц салалары болып табылады. Елек езеш алабы езендер1нде кептеген бекеттерде бакылаулар журпзшген. Минимал агынды бакылау катарыныц узактыгы 8-ден 75 жылды к¥раЙДы. Елек е. - Актебе к- бекет1 теракты жумыс ¡сте-гешмен, жылдык агынды жешндеп мэл1меттер барльщ жылдарды камтымаган немесе жекелеген айларда гана елшеулер журпзшген. Сол ссбептк 2001, 2003, 2004 жылдардагы минимал агынды катарын калпына келт1ру Елек е. - Шелек б., ал 2002 жылдыц су етiмi Жайык е. - Кеппм а. жазгы орташа айльщ минимал агынды vicuiviCTTcpi бойынша калпына келт1ршд1.
Елек езеш алабыныц непзп езендершщ жазгы айльщ минимал агынды катарын калпына кел-Tipy кезшде колданылатын регрессия тецдеулер1, т1рек бекет жэне тецдеу сипаттамалары туралы мо л ¡мет 1-кестеде керсетшд1.
Бул жумыста жазгы орташа айльщ минимал агындыны аньщтау кезшде Елек алабыныц непзп езендершдеп минимал агынды жок жылдардагы агындыны калпына келт1ру кез1нде колданылатын корреляция, олардыц байланые сызьщтарыныц графип жэне тецдеулер1 суреттерде керсетшген (сурет).
География жэне геоэкология мэселелер1 / Вопросы географии и геоэкологии / Issues of Geography and Geoecology
Кара- 1,5 кобда e.-ЛлышЙ-caft б. тэу. жазгы су ет1мц J кН/о
0,5 -
у = 1.044х+ 0.048 г=0,98
ОД 0,4 0,6 0,8 1
Карацобда-Альпайсай айльщ жазгы су eTiMi, м3/с
Tepic-б^таце,-Белогор б. 0,04 тэу. жазгы су eTiMi,
V/c 0-032 0.024 0.016 0.008 0
у = 0.76х + 0.008 Г =0.79
Сары-кобда в -Бесса- 0,16 раб б. тэу жани Су OTlMl,Q |2 \>1 г
0,08
0,04 -
Y, Коб да е-
Ново- j ^ алексеев-ка б тэу жазгы су,
OUM1.
м^/с
1.2
0.8
0.4
0 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06
Терисбутак-Белогорский мес.лет.сток, м3/с
v = 0.878.N+ 0.027 г =0.92
0,05 0.1 0,15 0,2
Сарьщобда е.-Б ее с араб б. айл. жазгы су eTiMi, м3/с
у = 0.992\ + 0.097 1= 0.98
0,4 0,8 1,2 1,6 2
УДобда е.-Новоалексеевка а. айл.жазгы су eTiMi, м3/с
Tepican-
0.16
Астра-чан б.
гэу жазгы
, 0.12
0.08
0.04
у = 0.718ч + 0.040 г =0.80
Каргалы к1 ^ » Каргалы а тэу жазгы cyan Mi. |2 м'/о
0.9 0.6 0.3 0
0 0,03 0,06 0,09 0,12 0,15
Терюавдан е.-Астрахан б. айл.жазгы су eTiMi м3/с
у = 0,517х+ 0,105 г =0.71
0.5 1 1.5 2 2.5 3
Ivipi ;i:ii,[ е.-Ь^аргалы а. айл.жазгы су eTiMi, м3/с
Елек алабыньщ непзп езендершдеп жазгы орташа айльщ минимал агындыны калпына келт1рудщ байланые сызьщтарыньщ графил:
- 1^арахобда е. - Альпайсай б.: а - Сарыхобда е. - Бессараб б.; б - Терюбутак; е. - Белогор б.;
- Y. Хобда е. - Новоалексевка а.; г - Терюакдан е. - Астрахан б.; д - ^аргалы е. - ^аргалы а.
Алап езендершщ бакылау катарларын калпына келт1ру басым кепшшшнде Елек е.-Актебс к. ocKXTi жэне Жайьщ е. - Кеппм а. т^стамасы Mo.iiviCTTcpi колданылды. Ор е. - Бегетсай а. жэне Ор е. - Ецбекпн а.т^стамасы у пин де тыгыз байланыстылыгы аныкталды. Дол ¡рек айтканда. Ор е. -Ецбекпп а. тустамасынын 1948-1981, 1990-2010 жылдар ушш Елек е. - Актебс к. бекетшщ жазгы тэул1кпк минимал агынды татары аркылы калпына келт1р1лд1, байланые тыгыздыгы г = 0,95 мэшн керсетп. Ор е. -Бегетсай а. тустамасы езен агындысы 1940-1947 жылдар кезещ уцпн г = 0,71 жагдайында Елек е. - Актебс к- аналог ретшде пайдаланылды.
Елек е. - Шелек а. тустамасындагы минимал агынды да байланые тыгыздыгы жогары жэне сэйкес келетш бакылау Mo.iiviCTTcpi бар кезецдерд1 тацдай отырып калпына келт1р1лд1. Мунда уксас
езен peri ндс 1940-1949 жылдар уипн Елек езеш - Актебс кал ас ын да бай калган жазгы айлык минимал су eTÍMflepi (г = 0,70) жэне 1998, 2002, 2006-2008 жылдар аралыгында Жайьщ е. - Кепим б. жазгы айлык минимал агынды деректер1 (г = 0,72) кабылданды. Елек алабы езендершде табиги су K63Í бузылган, ce6e6i агындыны кепжылдык реттейтш Актебс су коймасы салынган. Бегеннщ езен агындысына эссршсн табиги агынды езгерген. Сол себешт, алап езендершщ табиги агындысын аныктау уипн бакыланган мэл1меттер аркылы катар табиги жагдайдагы калыпка келт1ршд1.
Елек е. - Целинное бе кет i ндс бакылау жумыстары 2003 жылдан бастап жузеге асырылган. Сондыктан, агынды катарын кепжылдык кезецге келт1ру максатында 1940-2002 жылдар кезецде Жайык е. - Копим б. тандалынды. Бул езендердщ агынды ларыныц арасындагы байланые тыгыз-дыгы жсткЫктк ягни г = 0,72 тец.
Урта-Буртя е. - Дмитреевка бекетшде бакылау журпзшмеген минимал агынды шамалары Шаган е. - Каменный ockctí аналогы бойынша г = 0,88, дол i рек айтканда, орташа айлык минимал агынды мэл1меттер1 аркылы 1940-2002 жылдар кезещ уипн катар калыпка кслт1рклдк
Елек езеншщ HerÍ3ri салалары - Кобда. Сарьщобда жэне Кдракобда езендерк Аталган уш езен ocKCTTcpi бойынша бакылау катарын калпына келт1ру жумысы орындалды. Улкен Кобда езеншде ею тустамада елшеу жумыстары журпзшген: Улкен Кобда е. - Новоалексеевкое а. жэне Улкен Кобда е. - Кугала ockctí. Улкен Кобда е. - Новоалексеевкое а. езеншщ 1940-1961 жылдар аралыгындагы минимал агындысы осы езеннщ жазгы тэул1кпк минимал су otímí тэуелдшшмен есептелд1. Улкен Кобда е. - Кугала б. тустамасыныц 1940-1982, 1992-2010 жылдардагы минимал агынды катарын калпына келт1ру г = 0,78 байланые тыгыздыгымен, аталган езеннщ жазгы тэу-л i кт i к минимал агындысы аркылы орындалды (бул езеннщ жазгы тэул1кпк минимал агынды катары ез кезегшде Улкен Кобда е. - Новоалексеевкое б. аркылы калпына келт1ршген). Ал К^аракобда е. - Альпайсай ockctí уипн осы езеннщ жазгы тэул1кпк минимал су otímí мэл1меттер1 бойынша 1940-1962 жылдар кезещ катары калпына келт1ршд1 (г = 0,98).
Сарьщобда е. - Бессараб бекетшщ 1940-1956, 1963, 1988-2010 жылдардагы агынды мэл1-Merrepi де Сарьщобда езешнщ тэушкпк жазгы минимал су otímí аркылы есептелд1 (ол ез кезегшде Каргалы е. - Каргалы б. жазгы тэул1кт1к минимал агынды мэл1меттер1 бойынша калпына келт1-ршген).
Елек езеншщ салалары - Каргалы. Kocíctck. Тср1саккан езендер1н1ц бакылау катарыньщ агынды шамалары жок жылдарын калыпка келт1ру уш1н HerÍ3ri шарттар ескер1лд1. Ягни уксас езен тандауда байланые тыгыздыгы г > 0,70 канагаттандырады. Каргалы е. - Каргалы ockctí не уксас езен ретшде Елек е. - Актебе к- ockctíhíh жазгы айльщ минимал су eTivuepi 1940-1957, 1998-1999, 2002-2003 жылдар кезец1ндеп минимал агынды катарын калпына келт1ру уш1н тандалынды (г = 0,71). Kocíctck е. - Kocíctck ockctí ндс 1940-1956, 1962 жылдарды кайта калпына келт1ру, осы езеннщ тэул1кпк минимал су otímí аркылы багаланды жэне корреляция коэффициент! г = 0,74 тец. Сонымен катар, Тер1сбутак е. - Белогорский ockctíhíh агынды шамалары жок катарды калпына келт1руде кайта калпына келт1ршген осы езеншц жазгы тэул1кт1к минимал агынды мэл1мет1 пайдаланылды. Демек, Терюбутак е. - Белогорский ockctíhíh жазгы тэул1кпк минимал агынды катары Елек е. - Актебе к- ockctíhíh тэул1кпк минимал агындысы аркылы калпына келт1ршген.
Жазгы орташа айлык минимал агынды катарларын калпына келт1ру карастырылып отырган Елек 63Chí алабыныц 20-га жуык езендер1 мен ocKCTTcpi уипн жузеге асырылды. Ken езендерде минимал агындысын калпына келт1ру максатында байланые тыгыздыгы г = 0,70-тен жогары. Алайда, теменде келт1р1лген уш езеннщ минимал агындысын калпына келт1руде байланые тыгыздыгы г = 0,70 темен екендт байкалды. BípaK. (1) шарттары толык сакталмаган, дэл1рек айтканда R/gr > Ашек; k/ok > Вшек канагаттандырады. Елек е. - Актебе к- Карабутак е. - Карабутак ауылы тустамасындагы минимал агынды катарыныц осы езенн1ц жылдык агындысымен байланые тыгыздыгы г = 0,56 болса, Актасты е. - Белогор ockctíhíh минимал агынды катарын калпына келт1ру уппн Елек е. - Актебе ockctí тацдалынды, байланые тыгыздыгы г = 0,65.
Корыта келе, калыпка келт1ршген минимал агынды катарлары бакылау журпзшген мэл1-MCTTcpiviCH 6ipre жылдык агындыныц параметрлер1н есептеуге жэне карастырылып отырган ауданныц су ресурстарын, минимал агындысын багалауда колданылады.
География жэне геоэкология мэсепеперг / Вопросы географии и геоэкологии / Issues of Geography and Geoecology
Жазгы айльщ минимал агынды к;атарын к;алпына келтару кезшде к;олданылатын регрессия тецдеулер1, TipeK бекет жэне тецдеу сипаттамалары туралы мэл1мет
№ взен -бекет F, км2 Бащалган кезец Регрессия тецдеу1 EcemÍK кезец Тецдеу сипаттамалары 1^айта к;алпына келтаршге н жылдар TipeK бекет
R Or R К
1 Елек-Ак;тебе к;. 11 ООО 1938-2000, 2005-2010 у=0,135х +0,113 1950-1974 0,66 0,117 5,65 4,33 2001,2003, 2004 Елек-Шелек а. жазгы айльщ мин. агын.
у=0,064х -1,612 1980-2000 0,64 0,137 4,64 3,68 2002 Жайьщ-ЕСегшм а. жазгы айльщ мин. агын.
2 Елек - Целинный а. 14 575 2003-2010 у=7,099х + 0,128 2003-2010 0,72 0,198 3,63 2,73 1940-2002 Жайьщ-ЕСегшм а. жазгы айльщ мин. агын.
3 Елек-Шелек а. 37 300 1949-1997, 2006-2007 у=3,42х + 3,52 1950-1974 0,70 0,213 2,47 2,20 1940-1949 Елек-Ак;тебе к;, жазгы айльщ мин. агын.
у=0,087х +0,589 1949-1957 0,72 0,194 3,73 2,78 1998,2002, 2006-2008 Жайьщ-ЕСегшм а. жазгы айльщ мин. агын.
4 Каргалы -1 api алы а. 5000 1958-1997, 2000-2001, 2004-2010 у=0,414х + 0,281 1958-1974 0,71 0,126 5,65 4,08 1940-1957, 1998-1999, 2002-2003 Елек -Ак;тебе к;, жазгы айльщ мин. агын
5 I^ocicTeK -I^ocicTeK а. 281 1957-1961, 1963-2010 у=0,718х + 0,009 1957-1961, 1963-1974 0,74 0,117 6,34 4,40 1940-1956, 1962 Жазгы тэулпс мин. агын.
6 Терюбутак; - Белогор 19,8 1948-1962, 1964-1989 у=0,675х -0,010 1958-62, 1964-89 0,79 0,069 11,4 7,10 1940-1947, 1963, 1990-2010 Жазгы тэулпс мин. агын.
7 У.Хобда -Новоалек-севка а. 8110/20 1962-2010 у=0,962х + 0,110 1962-1990 0,98 0,007 138 27,0 1940-1961 Жазгы тэулпс мин. агын.
8 У.Хобда -Кугала а. 14200 1983-1991, 2004-2010 у=759х +0,922 1983-1991, 2004-2010 0,78 0,105 7,43 4,82 1940-1982, 1992-2010 Жазгы тэулпс мин. агын.
9 ]^арахобда - Альпай-сай 2240 1963-2010 у=1,045х + 0,049 1963-1980 0,98 0,010 95,4 19,9 1940-1962 Жазгы тэулпс мин. агын.
10 Сарыхобда - Бессараб 675 1957-1962, 1964-1987 у=0,878х + 0,027 1957-1962, 1964-1974 0,92 0,038 24,3 9,64 1940-1956, 1963, 1988-2010 Жазгы тэулпс мин. агын.
11 Терюакдан - Астрахан 446 1958-1995 у=0,719х + 0,041 1958-1974 0,80 0,091 8,80 5,41 1940-1957, 1996-2010 Жазгы тэулпс мин. агын.
ЭДЕБИЕТ
[1] Ресурсы поверхностных вод СССР. - Т. 12, вып. 2. Урало-Эмбинский район. - Л.: Гидрометеоиздат, 1970.
[2] Ресурсы поверхностных вод СССР. - Т. 12. Нижнее Повольжье и Западный Казахстан. - Вып. 3. Актюбинская область. - Л.: Гидрометеоиздат, 1966.
[3] Определение основных расчетных гидрологических характеристик. СП-33-101-2003-М. - Госстрой России, 2004.
REFERENCES
[1] Surface water resources of the USSR. Vol. 12, iss. 2. Ural-Emba district. L.: Gidrometeoizdat, 1970 (in Russian).
[2] Surface water resources of the USSR. Vol. 12. Lower Volga region and Western Kazakhstan. Iss. 3. Aktobe region. L.: Gidrometeoizdat, 1966 (in Russian).
[3] Definition of basic design hydrological characteristics. SP-33-101-2003-m. State Committee of Russia, 2004 (in Russian).
ВОССТАНОВЛЕНИЕ РЯДОВ МИНИМАЛЬНОГО СТОКА ОСНОВНЫХ РЕК БАССЕЙНА ИЛЕК
С. К. Давлетгалиев1, М. С. Оспанова2
1 Д.г.н., профессор (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан) 2Магистрантка 2-го курса кафедры метеорологии и гидрологии (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
Ключевые слова: минимальный сток, река-аналог, коэффициент корреляции, уравнение регрессии, оценка.
Аннотация. Восстановление минимального стока основных рек бассейна Илек проводится в летнее время. В расчетный период применяется минимальный сток за последние годы. Восстановление рядов минимального стока проводится за расчетный многолетний период по выбору аналогичных рек.
RESTORATION SERIES MINIMAL FLOW OF THE MAIN RIVERS OF THE BASIN ILEK
S. K. Davletgaliev1, M. S. Ospanova2
doctor of Geographical Sciences, Professor (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan) 2Master's Degree student of the Department of Meteorology and Hydrology (Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan)
Key words: minimal flow, river analog, correlation coefficient, regression equation, evaluation.
Abstract. Restoring the minimum flow of the main rivers of Elek conducted in the summer. In the billing period applicable minimum flows in recent years. Recovery minimum runoff series held for the settlement period of years by the same choice of the river.
