Научная статья на тему 'ЭКОЛОГИK ХАВФСИЗЛИКНИ ОШИРИШ УЧУН МУҚОБИЛ ЁНИЛҒИЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЭКОЛОГИK ХАВФСИЗЛИКНИ ОШИРИШ УЧУН МУҚОБИЛ ЁНИЛҒИЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

101
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
автомобил / биометан / экология / эксплуатация / ѐқилғи сарфи / эксплуатацион кўрсаткичлар / энергия / органик ўғитлар / калория / automotive / biomethane / ecology / operation / fuel consumption / performance / energy / organic fertilizers / calories

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Шерали Абдуманнонович Суванқулов

Ушбу мақолада автомобил транспортида ѐқилғи сифатида ишлатиладиган биометаннинг автомобилда қўлланилганда экологияга таъсирини автомобил ҳаракат тезлигининг ўзгариш хусусиятларига боғлиқ ҳолда таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes the environmental impact of biomethane used as a fuel in road transport in relation to the characteristics of changes in vehicle speed.

Текст научной работы на тему «ЭКОЛОГИK ХАВФСИЗЛИКНИ ОШИРИШ УЧУН МУҚОБИЛ ЁНИЛҒИЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИ ОШИРИШ УЧУН МУЦОБИЛ ЁНИЛГИЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Шерали Абдуманнонович Суванкулов

Жиззах политехника институти sherali. suvankul ov@mail. ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада автомобил транспортида ёкилги сифатида ишлатиладиган биометаннинг автомобилда кулланилганда экологияга таъсирини автомобил харакат тезлигининг узгариш хусусиятларига боглик; холда тахлил килинган.

Калит сузлар: автомобил, биометан, экология, эксплуатация, ёкилги сарфи, эксплуатацион курсаткичлар, энергия, органик угитлар, калория.

This article analyzes the environmental impact of biomethane used as a fuel in road transport in relation to the characteristics of changes in vehicle speed.

Keywords: automotive, biomethane, ecology, operation, fuel consumption, performance, energy, organic fertilizers, calories.

Экологик муаммоларнинг кескинлашуви, кайта тикланмайдиган энергия захираларининг камайиши ва уларнинг нархининг ошиши, органик чикиндиларни кайта ишлаш ва бошка турдаги энергия олиш муаммосини тезкор хал килишни талаб килади. Маълумки, хайвонларнинг органик чикиндилари кишлок хужалигида органик угитлар сифатида ишлатилади ва уларни энергия манбаи сифатида хам ишлатиш мумкин.

Автомобил транспорта 86% асосан нефт махсулотларидан олинган энергиядан фойдаланади. Шу сабабли автомобил двигателлари чикарадиган чикинди газлар таркибидаги зарарли моддаларнинг концентрацияси рухсат этилган меъёрдан ошиб кетади. Автомобил транспортидан чикадиган чикинди газлар таркибида 70,4% карбонат ангидрид, 13,2% углеводлар ва 8,2% дан ортик азот оксиди бор. [1].

Двигател ёкилгиси сифатида табиий газдан фойдаланиш техник, эксплуатацион ва иктисодий

ABSTRACT

КИРИШ

February, 2022

курсаткичларни оширади, шунингдек чикинди газларнинг атмосферага чикишини камайтиради.

Лекин, нефт ва табиий газ захиралари чекланганлигини хисобга олсак, табиийки автомобил транспортида мукобил ёкилгилардан фойдаланиш зарурати тугилади.

Физик холатига кура ёнувчи газлар икки гурухга булинади: сикилган ва суюлтирилган. Агар углеводородларнинг критик харорати автомобиллар ишлаганда нормал хароратдан паст булса, улар сикилган холда, ундан юкори булса, суюлтирилган холда 1,5-2,0 МПа босим остида кулланилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Куйида мукобил ёнилги сифатида ишлатиш мумкин булган биометан газларидан фойдаланиш хусусиятлари хакида маълумотлар келтирилган. (1-

Жадвал)

1-Жадвал

Газсимон ёнилFиларнинг хусусиятлари Ишчи аралашманинг яхши аралашиши

Коррозия ва коррезион ейилишнинг камлиги

Юкори калорияли ёнувчан аралашма

Саклаш ва ташиш пайтида сифатнинг сакланиши

Ишлаб чикариш ва ташишнинг арзонлиги

Сикилган газлар учун асосий компонентлар метан СН4, карбон моноксити СО ва водород Н2 дир. Сикилган газлар турли хил келиб чикадиган ёнувчи газлардан олинади - табиий, богланган нефт, кокс печи ва бошкалар. Сикилган табиий газлардаги метан микдори 40-80% ни ташкил килади, метаннинг критик харорати минус 82°С ни ташкил килади, шунинг учун сикилган табиий газларни совутмасдан суюк холатга утказиш мумкин эмас. Сикилган табиий газларнинг иккита тоифаси мавжуд - А ва Б, улар метан ва азот микдори буйича фаркланади. [2, 15].

Сикилган табиий газлар учун газ баллон бирликлари 20 МПа босимда ишлашга мулжалланган. Сикилган табиий газлар баллонлари калин деворли ва огирдир. Шундай килиб, саккизта 50 литрли калин деворли баллоннинг огирлиги 0,5 тоннадан ошади, кейин автомобилнинг ташиш хажми сезиларли даражада камаяди. Бундан ташкари, сикилган табиий газларда ишлаганда битта ёкилги куйиш шохобчасида автомобилнинг юриши бензинга караганда 2 баравар кам. [10,16]

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

50

Сикилган табиий газлар ёниш камерасида 635 ... 645°С хароратда ёнади, бу бензиннинг ёниш хароратидан сезиларли даражада юкори. Бу, айникса, паст хаво хароратида двигателни ишга туширишни кийинлаштиради. Шу билан бирга, сикилган табиий газлар ёнгин хавфи жихатидан бензинга караганда анча хавфсизрокдир. 2-жадвалда бензин билан солиштирганда сикилган табиий газларнинг афзалликлари ва камчиликлари курсатилган [2, 8].

2-жадвал

Сикилган табиий газларнинг афзалликлари ва камчиликлари

Афзалликлари Камчиликлари

- двигател мойининг хизмат килиш муддати 2,0 ... 3,0 баробар оширилади; - цилиндр-поршен гурухи деталларида курум йуклиги сабабли, двигатель ресарси 35 ... 40% га ошади; - шамларнинг хизмат килиш муддати 40% га оширилади; - чикинди газлар билан зарарли моддаларнинг, айникса СО нинг эмиссияси 90% га камаяди. - автомобил нархи тахминан 27% га ошади; - техник хизмат курсатишнинг мех,нат хджми 7 ... 8 га ошади; - двигател куввати 18 ... 20% га камаяди, тезланиш вакти 24 ... 30% га ошади, максимал тезлик 5 ... 6% га камаяди, максимал кутарилиш бурчаклари 30 ... 40% га камаяди; - битта ёкилги куйиш станциясида хдйдаш масофаси 200 ... 250 км дан ошмайди; автомобилнинг юк кутариш кобилияти 9 ... 14% га камаяди.

Хрзирги вактда табиий газда ишлайдиган куплаб мобил машиналар ишламокда. Бу, биринчи навбатда, табиий газга утказиш учун замонавий двигателлар ёкилги таъминоти тизимида, ут олдириш бурчагини илгарилаш вактини созлашда ва мойлаш тизимида факат кичик дизайн узгаришларини талаб килиши билан боглик. Табиий газнинг октан сони 100-110 бирлик, энг паст калорифик киймати 32-36 МЖ / кг [4].

НАТИЖАЛАР

Двигател табиий газ билан ёкилганда, СО нинг токсиклиги сезиларли даражада камаяди - 4-6 марта, СнНм учун - 1,3-1,9 марта, НОх учун - 1,3 марта; газ дизелида - тутун дизелларга караганда 50-70% камрок, кансероген моддалар микдори 5-7,5 марта камаяди, НОх дизелда булгани каби бир хил даражада колади, лекин газ дизелида СнНм ва алдегид чикиндилари купрок [6,13].

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

51

Газга мукобил ёкилгига тез утиш зарурати мавжуд булган транспорт воситаларининг ёнилги ускуналарини кайта жихозлаш билан боглик булиб, у икки турдаги ёкилги - бензин ва газда (уларнинг мавжудлигига караб) ишлашга имкон беради. Шу билан бирга, автомобилнинг энергия курсаткичлари 15 -20% га ёмонлашади. [9,11, 12]

Муцобил ёнилги турларининг синфланиши

МУХ,ОКАМА

Дунёнинг куплаб мамлакатларида (АКШ, Канада, Янги Зеландия, Аргентина, Нидерландия, Франция, Хитой ва бошкалар) экологик муаммоларни хал килиш йули сифатида автомобил двигателларини газ ёкилгисида ишлашини таъминлаш давлат сиёсати даражасига кутарилди. Бунинг учун норматив-хукукий базалар ишлаб чикилган ва амалга оширилмокда: нарх, солик, тариф, кредит. Бу сиёсат узининг юксак самараларини бермокда. Шундай килиб, Голландияда - 50%, Италияда - 20% дан ортиги, Австрияда - 95%, Данияда -87% автобус парки газ ёкилгиси билан ишламокда. [7, 14].

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

52

15 Ч

п

VI

С

N

О ¿Г

СО

К Й РЭ

X

рэ Й РЭ

X ч

РЭ й РЭ

X к В

х

РЭ 43

о

43

к

о\ ю

о

о\ 00 о

а\ 00

ю

а\

X

РЭ

со о

РЭ Й РЭ

X ч

РЭ Й РЭ

X

к

Б ^ л §

О ро

43 РЭ Й РЭ 43

К рэ 43 рэ Й РЭ

В

2 РЭ

_

О К)

00

а\

о

о

и> К

К о о К Я й к ч к

Ж

о о

ю

00 а\

ю

о о

ю о\ ю

о

~7Т

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Кс К

О:

X к В

к о о К Я Й к ч

к Д

я я

о о о

00 о К)

Ъ\

ю 00 о

о о

ю

о о

« •а

п 98

н я

и

98

•а

Бензин

табиий газ

Биометан

Этанол

Метанол

О СЛ 2

2 а

• н^ 5.

К> 06 «

— -п

I РЭ

Н- н- <т>

^ 2

00 ™

К> ^ 98

Н-

06 «

00 СЛ

к> о к» к»

■к

СП

о\

3

и

а с

п 98

О* В

Л*

в

п п

VI

? <

Ч о,

** с В

п

3 8 |

" н |д

4 •• к» о

о\

Н- К»

к» к»

Ёнилги ёниши учун назарий жихатдан зарур булган хаво микдори, м3/кг 12,35 9,52 - 6,53 6,45

Зичлик, кг/м3 700-760 0,717 0,71-0,74 0,75 0,791

Октан сони 7-98 110 126 125 125

4-жадвал

Газ аралашмаси таркибий цисмларининг хусусиятлари

Курсатки члар Метан Этан Пропан Бутан Пентан Бензин

Химиявий формуласи СН4 С2Н6 С3Н8 С4Н 10 С 5Н 12 С Смесь

Молекуляр массаси, кг/моль 16,0 30,0 44,0 5,0 72,0 114,0

Оддий шароитда газ фазасининг зичлиги (0°С, 760 мм рт. ст.) кг/м 0,717 1,36 2,01 2,70 3,22 -

Газ фазасининг нисбий зичлиги 0,554 1,048 1,562 2,091 2,488

Критик харорат -82,1 32,3 96,8 152,0 196,0 -

Куйи ёниш о иссицлигм МДж/м 33,7 60,0 85,5 111,5 137,5 43,9

Газ-%аво аралашмасининг соф калорифик циймати (а=1,0), о МДж/м3 3,22 3,40 3,46 3,41 3,52 -

Октан сони (мотор усули буйича) 110 108 105 94 70 72-84

Цетан сони 10 - 16 25 30 -

Ёниш %арорати (нормал атмосфера босимида), °С 640-680 508-605 510-580 475-550 475-510 270-330

ХУЛОСА

Олис кишлок жойларда биометандан автотранспорт воситаларига ёнилги куйиш, биноларни иситиш козонларида сувни иситиш учун газ горелкаларида ёниш учун мукобил ёкдлги сифатида фойдаланиш мумкин.

Бирок, чорвачилик фермаларида биогаз олинадиган жойларда, мотор ёкилгиси сифатида фойдаланилганда

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

54

экологик хавфсизликни таъминлаш муаммосини хал килиш учун уни зарарли таркибий кисмлардан тозалаш тизимини таъминлаш керак. Шу билан бирга, экологик хавфсизликни таъминлаш масалаларини хал килиш учун биометанни тозалаш филтрларидан фойдаланиш иктисодий нуктаи-назардан максадга мувофикдир.[12]

REFERENCES

1. Базаров Б.И. Научные основы энерго экологической эффективности использования альтернативных моторных топлива: Дисс...док техн. Наук.-Ташкент: ТАДИ, 2006-215 б.

2. Т.Абдуазизов. "Экология автомобильного траспорта" Джизак-2011 75 б.

3. Суванкулов Ш. Топлива для автомобильного транспортных комплексов. Республиканский научный-технический конфренция. г.Джизак 2014. 192-194-б.Суванкулов Ш. А. Очистка биогаза до состояния, позволяющего использование в качестве моторного топлива «Российская наука в современном мире» XL Международная научно-практическая конференция. 31 августа 2021. 36-38 стр.

4. Odilova, S. S. Q., & Odilov, N. E. O. (2021). Muqobil yonilg'ilardan motor yonilg'isi sifatida foydalanish istiqbollari. Academic research in educational sciences, 2(1) Toshkent.

5. Адилов, О. К., Худоёров, Ш. Т., Исломов, Ш. Э., Адилов, Ж. А., Хусанов, Н. Ш., & Хасанов, Б. И. (2015). Выбор критериев оценки улучшения эксплуатационных показателей двигателей газобаллонных автомобилей. In Сборники конференций НИЦ Социосфера (No.48, pp. 63-66). Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro.

6. Murtazaqulovich, H. Y., & Jumabayevich, H. B. (2021). Avtomobillarda siqilgan va suyultirilgan gaz yonilg'ilaridan foydalanishning samaradorlik ko'rsatgichlari. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(5), 621-

7. Murtazaqulovich, H. Y., & Qo'Chqorovna, Y. M. (2021). Gaz ballonli avtomobillarga texnik xizmat ko „rsatish ishlarini tizimli tashkil etish orqali xavfsizlikni oshirish. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(2).

8. Odilova, S. S. Q., & Odilov, N. E. O. (2021). Muqobil yonilg'ilardan motor yonilg'isi sifatida foydalanish istiqbollari.

626.

Academic research in educational sciences, 2(1).

February, 2022

9. Otaganov, S. Q. O. (2021). Avtomobillarga gaz to'ldirish kompressor shaxobchalarida xavfsizlik talablarini takomillashtirish. Academic research in educational sciences, 2(1).

10. Адилов, О. К., & Кулмурадов, Д. И. (2014). Эксплуатации газобаллонных автомобилей в горных и предгорных условиях работы. Молодой ученый, (4),

11. Адилов, О. К., Джиянбаев, С. В., Каршибаев, Ш. Э., Кулмурадов, Д. И., & Самиев, Х. Х. (2015). Вторичные продукты масложирового производства. Молодой ученый, (2), 118-121.

12. Адилов, О. К., Худоёров, Ш. Т., Исломов, Ш. Э., Адилов, Ж. А., Хусанов, Н. Ш., & Хасанов, Б. И. (2015). Выбор критериев оценки улучшения эксплуатационных показателей двигателей газобаллонных автомобилей. In Сборники конференций НИЦ Социосфера (No. 48, pp. 63-66). Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

13. Дадаева, Г. С., & Тошпулатова, С. А. (2020). Охрана атмосферного воздуха от выбросов заправочный станции сжиженного газа. In Арктика: современные подходы к производственной и экологической безопасности в нефтегазовом секторе (pp. 79-88).

14. Тайлаков, А. А., & Дадаева, Г. С. (2019). Загрязнения природной среды радиоактивными веществами. Оказова Зарина Петровна, доктор, 446.

15. Нуруллаев, У. А., & Умиров, И. И. (2020). Улучшения эксплуатационных показателей двигателей газобаллонных автомобилей. Academic research in educational sciences, (3).

16. Рахматуллаев, М. Х., Хужаназаров, Б. Ф., & Тагаев, Х. С. (2016). Устойчивость и распад струи выхлопных отработавших газов в атмосферной среде. Молодой ученый, (7-2), 67-70.

17. Умиров, И. И. У., & Хдмракулов, Ё. М. (2020). Автомобиллардан чикаётган газсимон чикиндиларнинг атмосферага аралашиши. Academic research in educational sciences, (1).

18. Nurmukhammad, O. (2021). SAFETY METHODS AT GAS FILLING STATIONS FOR CARS. Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences, 1(1), 27-36.

149-150.

February, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.