Научная статья на тему 'ЭҲТИЁТ ЧОРАСИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ, ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЖИҲАТДАН ШАРТЛАНГАНЛИГИ'

ЭҲТИЁТ ЧОРАСИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ, ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЖИҲАТДАН ШАРТЛАНГАНЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
95
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Суд уставлари / Россия / Суд-ҳуқуқ / ЖПК

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Рахимов Нодирбек Муйдинович

Тарихга назар ташласак, ҳуқуқ пайдо бўлиб, давлатчилик шаклланиб, ривож топа бошлагач, ҳуқуқ институтлари ҳам кенгайиб, ўз ўрнига эга бўлиб борган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭҲТИЁТ ЧОРАСИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ, ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЖИҲАТДАН ШАРТЛАНГАНЛИГИ»

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

ЭХТИЁТ ЧОРАСИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ,

ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЖИХДТДАН ШАРТЛАНГАНЛИГИ

Рахимов Нодирбек Муйдинович

ИИВ Академияси Магистратура ташкилий-тактик бошкарув йуналиши 4-гурух тингловчиси, подполковник https://doi.org/10.5281/zenodo.6791788

Тарихга назар ташласак, хукук пайдо булиб, давлатчилик шаклланиб, ривож топа бошлагач, хукук; институтлари хам кенгайиб., уз урнига эга булиб борган. Давлатимиз худудида дастлаб урф-одат коидалари амал килган булса, кейинчалик диний карашлар асосида вужудга келган коидаларга асосан ижтимоий муносабатлар тартибга солина бошланган. Милодий VII асргача

> >

булган даврларда, яъни диёримизга ислом дини кириб келгунига кадар давлат бошликлари (хонлар) чекланмаган ваколатлардан фойдаланганлар. Жумладан, хукук тартибот сохасида улар томонидан чикарилган фармонларга, шунингдек, харбий тартиб-коидаларга амал килинган. Ислом дини кенг таркалгач, ислом

37

дини ва шариат коидаларига асосан хукукий муносабатлар тартибга солинган . Ислом хукукида барча ижтимоий муносабатлар мукаммал тартибга солинганлиги барчамизга маълум. Шу жумладан, жиноятлар, улар юзасидан иш юритиш тартиби, эхтиёт чоралари масалалари батафсил белгиланган.

Россияда ХШП-ХГХ асрларда капиталистик муносабатлар ривожланиши натижасида давлат хокимияти тармоклари тубдан ислох килиниб, суд ислохотлари натижасида 1864 йил Суд уставлари кабул килинган. У 4 та Низомдан ташкил топган булиб, жиноий иш юритув Низомида илк бор гаров ва мулкий кафиллик уз ифодасини топган. Ушбу Низомнинг 6-боби "Айбланувчининг терговдан буйин товлашга булган уринишларини чеклаш хакида" деб номланган булиб, унинг 416-моддасида эхтиёт чоралари тизими, 422-моддасида мулкий кафиллик ва 423-моддасида гаров эхтиёт чораси хакида кайд этилган. Россияда булиб утган 1917 йилги тунтаришдан сунг кабул килинган конунларда эхтиёт чоралари уз ифодасини топган. 1923 йилги РСФСР Жиноят-процессуал кодекси мамлакатимиз худудида амал килган булиб, унда хам эхтиёт чоралари белгиланган38. Яъни 1929 ва 1959 йилларда кабул килинган Жиноят-процессуал кодексларда эхтиёт чоралари тизимида бирмунча узгаришлар булган унда гаров эхтиёт чораси булмаган. 1994 йил 22 сентябрда кабул килиниб, 1995 йил 1 апрелдан кучга кирган мустакил Узбекистон

;-:-

Каранг: Муцимов З. Узбекистон давлати ва хукуки тарихи: Дарслик. - Т., 2003. - Б. 35-39, 47-49, 51, 56-62,

238.

38 Каранг: Уголовно-процессуальный кодекс РСФСР, с изменениями до 1 июля 1953 г. - М., 1953. - С. 26-29.

J ^ ' J "

--г——--^о

^^ЬДД^Д Щ 1 -

ш ^ *о

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

Республикасининг Жиноят-процессуал кодексида эхтиёт чоралари тизими

>

шакллантирилган.

Узбекистонда инсон хукуклари ва эркинликларининг устуворлигига эришиш, инсон ва жамият, колаверса, давлат манфаатларига хизмат киладиган

аиэ

конунларни жорий этиш буйича кенг камровли ишлар килинаётганлиги бутун дунё томонидан эътироф этилмокда. Суд-хукук сохасида хам шахснинг хукук ва эркинликларини химоя килиш, жамият ва давлат манфаатларини

гайриконуний тажовузлардан куриклашга каратилган бир катор ижобий ишлар ^ J SWr" fjW' \ J>

амалга оширилди.

Амалдаги ЖПКга мувофик, шахс, жамият ва давлат манфаатларига зарар

--------------1-----г-,— -

Амалдаги ЖПКга мувофик, шахс, жамият ва давлат манфаатларига зарар етказган (жиноят содир этган шахс) субъектларга нисбатан давлат томонидан белгиланган таъсир чораларини тегишли органлар (терговга кадар текширув, суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органлари), мансабдор шахслар мажбурий тартибда куллаши мумкин. Ушбу фаолият давомида давлат мажбурловининг шакли булган жиноят-процессуал мажбурлов кулланилади. Илмий адабиётларда процессуал мажбурлов хакида олимларнинг турлича фикрлари ифодаланган39. Баъзилар уни алохида турдаги жавобгарлик, дея эътироф этсалар40, бошкалари аксинча фикрларни асослаганлар41.

»

т?

Ахамиятли жихати эса эхтиёт чораси хам жиноят-процессуал мажбурлов чоралари каторига киради.

Эхтиёт чоралари хам жиноят процессининг максадларига эришишда макбул шарт-шароитларнинг яратилишини таъминлаш учун хизмат килади.

Эхтиёт чораларининг илмий ва амалий жихатлари хакида жуда куп олимлар уз тадкикотларини олиб бориш оркали ёритганлар. Тадкикот олиб борган олимларнинг барчаси эхтиёт чорасини процессуал мажбурловнинг бир тури сифатида эканлиги хакида уз фикрларини билдирганлар. Узбекистон олимларидан З.Ф.Иногомжонованинг эътирофича, эхтиёт чоралари -айбланувчига ёки судланувчига мажбурий таъсир курсатиш чоралари хисобланиб, ЖПКнинг 236-моддасига биноан, уз олдига: 1) дастлабки терговдан ва суддан буйин товлаш; 2) келгусида содир этиши эхтимол булган

жиноий фаолиятнинг олдини олиш; 3) иш буйича хакикатни аниклашга халал *_

т)

39 Каранг: Жиноят процесси (умумий кисм)/ З.Ф.Иногомжонова умумий тахрири остида. - Т., 2002. - Б. 271;

*

Ш

Узбекистон Республикасининг жиноят процесси / Б.А.Миренский, А.Х.Рахмонкулов, Ж.Камолходжаев,

В.В.Кодирова. - Т., 2004. - Б. 169; Тулаганова Г.З. Жиноят процессида шахсий хукукларни чеклаш мезонлари. -

эи»

Т., 2007. - Б.57; Узбекистон Республикаси жиноят-процессуал кодексига шархлар /Нашр этиш учун масъул У.Таджиханов. - Т., 2000. - Б. 317.

40 Трунов И.Л., Трунова Л.К. Меры пресечения в уголовном процессе. - СПб., 2003. - С. 44; Зинатуллин З.З. Уголовно-процессуальное принуждение и его эффективность. - Казань, 1981. - С. 11-12; Чистякова В.С. Законность и обоснованность применения мер уголовно-процессуального принуждения. - М., 1978. - С. 6; Корнуков В.Н. Меры процессуального принуждения в уголовном судопроизводстве. - Саратов, 1978. - С.20.

41 Коврига З.Ф. Уголовное-процессуальное принуждение. - Воронеж, 1975. - С. 30; Еникеев З.Д. Меры процессуального принуждения в системе средств обвинения и защиты. - Уфа, 1978. - С. 15; Петрухин И. Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение. - М., 1985. - С. 52.

^ J^ ' J"

-^отетг^ а >

Щ >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

берадиган уринишларга йул куймаслик; 4) хукмнинг ижро этилишини таъминлаш максадларини куяди42. Г.З.Тулаганова хам ушбу фикрларга кушилади43. У.А. Тухташеванинг кайд этишича, эхтиёт чоралари жиноят-процессуал мажбурлов чоралари хисобланиб, жиноят процесси доирасида айбланувчи, жуда кам холларда жиноий килмиш содир этганликда гумон килинаётган шахслар, судланувчи, суд хукми конуний кучга киргунча махкумларга нисбатан ваколатли мансабдор шахслар томонидан конунда белгиланган асосларга кура айбланувчи, судланувчининг суриштирувдан, дастлабки терговдан ва суддан буйин товлашининг олдини олиш; унинг бундан буёнги жиноий фаолиятининг олдини олиш; унинг иш буйича хакикатни аниклашга халал берадиган уринишларига йул куймаслик; хукмнинг ижро

44

этилишини таъминлаш максадида кулланилади .

Уз навбатида, М.С.Строговичнинг кайд этишича, эхтиёт чоралари деб, айбланувчининг эркинлигини чекловчи ва сезиларли даражада унинг манфаатларига дахл киладиган, конун билан белгиланган мажбурлов чораларига айтилади45. Берилган таъриф мазмунан содда ва аник булса-да, унинг тулик эмаслиги ва шу билан бирга умумий фикрларни шакллантиришда фойдаланиш мумкинлигини эътироф этиш керак.

Б.Б.Булатовнинг таъкидлашича, эхтиёт чоралари айбланувчининг дастлабки тергов ва суддан яшириниши, иш буйича хакикатни аниклашга тускинлик килиши, янги жиноят содир этиш имкониятини бартараф этиш, шунингдек хукм ижросини таъминлаш максадида суриштирувни амалга

ошираётган шахс, терговчи, прокурор ёки суд томонидан кулланиладиган

айбланувчининг эркинлигини чекловчи жиноят-процессуал мажбурловнинг

ТТ ТТТ1ТТТ1 ТТТ тТТТ! ТТГ\Г\П ТТО-ГЛТХ т/-т''ГЧТТТТТТТТТ ТТ О 1ЛТ1 ЛЛТТЛЛ^ТТПТТП ТТТ146

У1

олдини олувчи чоралари куринишлари хисобланади .

^ -М-'

томонидан конунда белгиланган асослар булганида айбланувчига нисбатан

Ю.В.Манаев, В.С.Посник ва В.В.Смирновнинг фикрича, "эхтиёт чоралари бу жиноий суд иш юритувининг вазифаларини бажариш максадида терговчи

томонидан конунда белгиланган асослар булганида айбланувчига нисбаган

(алохида холларда гумон килинувчига нисбатан) айбловнинг огирлиги ва гумон килинувчи ёки айбланувчи шахсини тавсифловчи холатларни хисобга олган холда кулланиладиган давлат мажбурловининг процессуал чораларидир"47.

Юкорида фикрлари келтирилган олимларнинг фикрлари кушилиш -_

42 Иногомжонова З.Ф., Тулаганова Г.З. Жиноят процесси муаммолари: Укув кулланма. - Т., 2006. - Б. 120.

43 Каранг: Тулаганова Г.З. Жиноят процессида шахсий хукукларни чеклаш мезонлари: Монография. - Т., 2007. - Б. 87-

155.

44

Каранг: Уголовный процесс: Общая часть: Учебное пособие / Автор-составитель У.А.Тухташева. - Т., 2007. -

С. 398.

45

г

46

Каранг: СтроговичМ.С. Курс советского уголовного процесса. Т.1. - М., 1968. - С. 273.

Каранг: Булатов Б.Б. Эффективность мер пресечения, не связанных с содержанием под стражей. - Омск,

- '

1984. - С. 14.

47 Каранг: Манаев Ю.В., Посник В.С., Смирнов В.В. Применение мер пресечение следователем. - Волгоград, 1976. - С. 8.

уЯРЦ Р \

^—тг^г^тг^г^—-К- ^ >

;К> ^ о •>

■ 1 4-1

>>

* : >

й*

*ф:

>>

#ф>

^ >3> 1

Я>

>3» Ы у! Й> #ф>

>j*

>

Я*

Ы>

i >5 '

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

j ]> f V

; > >)> »

m

i

< j>j:>

Ы >

*q >

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6

мумкин, аммо ушбу таърифларни хар томонлама тулик дейиш мушкул. Чунки А.Х.Рахмонкулов, З.Ф.Иногомжонова, Г.З.Тулаганова эхтиёт чораларининг максадларига эътибор берган холда, факат бошка процессуал мажбурлов чораларидан фарк килувчи жихатларини ёритиб, эхтиёт чораларининг бошка хусусиятлари хакида тухталмаганлар. У.А.Тухташева эса, ушбу олимларнинг фикрларини давом эттирган холда, эхтиёт чораларининг качон кулланилиши хакидаги мулохазаларини ёритган. М.С.Строгович эса, эхтиёт чораларининг бошка процессуал мажбурлов чораларидан мажбурийлик хусусиятига кура фарки хакида суз юритиб, бошка жихатларига муносабат билдирмаган. Б.Б.Булатов хам купрок эхтиёт чораларини куллашнинг максади хакида мулохаза юритган. Ю.В.Манаев, В.С.Посник, В.В.Смирновнинг эхтиёт чоралари хакидаги фикрлари бирмунча туларок ифодаланган, аммо уларда эхтиёт чораларининг барча хусусиятлари тулик акс этмай колган.

Бошка чет давлатларнинг жиноят процессига эътибор бериладиган булса, эхтиёт чораларининг мазмуни бироз бошкачарок ифодаланганлигини англаш мумкин. Бу хар бир давлатдаги урнатилган процессуал тартиб ва конунчилик тизимининг мазмунига чамбарчас боглик. Эхтиёт чоралари барча давлатларда уни кулловчи субъект ёки кулланиладиган субъектлар оркали ва куллаш тартибига кура кисман фаркланса-да, максадига кура деярли бир хил вазифани бажаришга йуналтирилади48.

Юкорида кайд этилган фикрлар мазмунини инобатга олган холда ва конунчиликдаги сунгги узгартиришлар ва кушимчалар мохиятидан келиб чикиб, эхтиёт чораларига куйидагича таъриф бериш мумкин: эхтиёт чораси деганда, гумон килинувчи, айбланувчи, судланувчининг конун билан белгиланган мажбуриятларни тула ижро этишларини ва жиноят процессининг вазифалари бажарилишини таъминлаш максадида конунда белгиланган тартибда, муайян асослар булганда суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки судья томонидан кулланиладиган процессуал мажбурлов чораси тушунилади.

hm*

I ш

Кдранг: Уголовный процесс современных зарубежных государств: Учебное пособие / К.Б.Калиновский. -Петрозаводск, 2000. - С. 48.

120

* >

ой» шъ

ш

Ц J>

> J '

*ф>

q

5 >j

* *

m

*Ф>

UГЖ

*ф>

q

ц >р

q > > Ы >

q

Щ >

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.