CC BY
1ЛИТЕРАТУРА И ЯЗЫК
УДК 37.014.521:297 Б01: 10.22378/кю.2023.2.124-132
Джемиль Сеитабла Керменчикли (1891-1942) эдебий-медений бир темсиль сыфатында (къысым 2)
Исмаил Керим
Февзи Якубов адына Къырым муэндислик ве педагогика университети; Татарстан Джумхуриети Илимлер Академиясы, Ш.Марджани адына Тарих институты
Анълатма. Джемиль Керменчикли ХХ асырнынъ башларындаки корюмли къырымтатар шаирлеринден бири оларакъ аслында Къырымдаки миллий назмиет-ке кендисининъ гъает буюк иссесини къошкъандыр. Макъаледе онынъ иджадына якъын араларда булунгъан янъы материаллар меншурындан козь ташлана ве иль-мий биографиясына сонъ вакъытлары мейдангъа чыкъкъан весикъаларгъа эсасла-наракъ янъы фактлар кирсетильмекте. Булардан гъайры, муэллифнинъ зенгин пуб-лицистикасы ве журналистикасына дикъкъат айрыла. Макъалеге иляве оларакъ муэллифнинъ 100 йыл девамында матбаа юзю корьмеген шиирлери берильмекте.
Анахтар сёзлер: къырымтатар назмиетининъ ХХ асырнынъ башларындаки деври, Джемиль Керменчиклининъ менсурий темсили, къырымтатар назми-етининъ янъы нумюнелери
II къысым
Джемиль Керменчиклининъ иджадынынъ башлангъыч деври ханги се-нелерге аит? Бу меселе ич де ишленмегени себебинден, бугуньде там белли дегильдир. Эм де бугуньде къолумызда булунгъан онынъ басылы парчала-рына бир тутамакъ илиндирсек, занымызджа, янълыш олур. Чюнки шу парчалар баягъы кечь басылгъандырлар. Ама эр алда бу акъта объектив-ликке якъын олгъан ракъамлар булуна биле. А. Дерменджининъ макъале-сине юкъарыда берген сильтем (дипнот), дипъязыларнынъ сонъунаджа бармагъан нокъталарында меракълы фактлар ортагъа чыкъа. А. Дерменджи 1976 сенеси январь 31-де Ташкентте вефат этти. Вефатындан эввель азыр-лагъан макъалелеринде Джемиль Керменчикли иле багълы чокъ меракълы ракъамлар бергендир. Бакъылгъан меселе иле багъласакъ, занымызджа, энъ эсасы Дж. Керменчикли иле багълы макъале азырларкен, 1970-нджи се-нелери онынъ хаятта олгъан огъуллары Джигит ве Эрдживаннен корюшип, бабалары хусусында бир сыра тафсилятларны язып алгъанындан гъайры, къолуна Джемиль Керменчиклининъ «Кучюк достларыма» шиирлер топ-ламыны пейда этип ондан файдалангъан! Исбатымыз шу ашагъыдакилер-ден ибареттир. А. Дерменджи Дж. Керменчикли хусусында чалышма азыр-лап онынъ эсерлерини де топлай. Сонъра тамам шу арада Ташкентте Гъа-фур Гъулам адына эдебият ве санат нешриятында чыкъарыла яткъан «Саа-дет ичюн» [1] топламына къоша. Эм де шу топламдаки Дж. Керменчикли-нинъ шиирлерининъ эпсинде сонъунда язылгъан тарихчелери, яни иджат этильген сенелери, къайд этильгендир. Табий, эгер де А. Дерменджининъ къолунда «Кучюк достларыма» китабынынъ нусхасы олмасайды, шиир-лернинъ язы тарихчелери ич де белли оламаз эди. Меселя, «Саадет ичюн» джыйынтыгъындаки Дж. Керменчиклининъ биринджи шиири («Гъарип-нинъ зары») тюбюнде 1913 сенеси къайд этильмекте. Бу шиир мезкюр джыйынтыкътан эввель басылдымы? Бизге белли дегиль. Басылмагъан ол-са, онынъ язылгъан тарихчесини тек муэллифнинъ кендиси къайд этмек мумкюндир! Даа там бир исбат шундан ибарет ки, А. Дерменджининъ 1992 сенеси «Йылдыз»да басылгъан парчасында «Реджу» («Риджат» ?) шиири-нинъ ялынъыз йылы (1913) дегиль, куню де (сентябрь 22) къайд этильге-нинден гъайры, къайда язылгъаны да (Оренбург) косьтерильмекте. Айны ал «Истимдат» шиири (1913, июль 20, Оренбург) ве «Илим» (1914, январь 4, Къыргъыз сахрасы) шиирлерине тааликълы [2, с. 124-125]. Мумкюн даа къошмакъ: «Мукъаддес эмелимиз олуркен» (1916, июль 27, Мисхор), «Че-лебиджихане» (1916, июль 23, Мисхор), «Севин, эй шанлы миллет!» (1917, март 11, Кезлеве) [3, с. 65-66].
«Саадет ичюн» китабында 1913 сенесине аит бойле шиирлер де бу-лунмакъта: «Гъарипнинъ зары», «Дюккянджынынъ омрюнден», «Истим-дат», «Дюшюндже».
1917 сенесининъ февралинде чар режими тахттан авдарылгъан сонъ, къыскъа девир олса да, джемиетте пейдалангъан сербестлик, урь аят, бол нефес, миллий медениетнинъ сербест авеленмеси шаирни джоштура, пек хошландыра, энди башкъаджа яшайджагъына джаны-джигеринен инана:
Фелегин зульмю тутмушты дёрт яны, хэр буджагъы,
Бошанмышты бу заваллы ветаннынъ хэр оджагъы.
Кечен куньлер козьяшлары залымларле къапланмыш,
Халя белли дегиль эди сонъу не оладжагъы...
Гизли-гизли сёйленирди бунунъ сонъу не оладжакъ,
Хэр япылан зулюмлер бойле ердеми къаладжакъ?
Вакъыт кельди, артыкъ кемиклере даянды бычакъ,
Зульмю йыкъмакъ шерефини аджеп, ким къазанаджакъ?
Мазлум миллет къоркъу иле сайыкъларкен бунлары,
Къараманлар алды мейдан, девирди залымлары!
Чокътан бери буну беклеен миллет бир агъыздан
«Яшасунлар!!!» дие алгъышлады къараманлары.
Догъды хурриет кунеши, хэр тарафы парлатты.
Дост оланлары кульдюрди, душманлары агълатты.
Чокътан берли нурсузлыкътан къарармыш гонъюллери.
Севинч нуру, сабах кунеши киби ярыкълатты!!!
Бу ерчикте тамам Джемиль Керменчиклининъ башлангъычтаки бедий кучю, къалемининъ инджелиги, дуйгъусы ве окъуйыджыгъа тесири хусу-сында айтмакъ да мумкюн.
Ташкентте яшадыгъымыз заман (1973-1993), 15 сене девамында бизим джан достумыз Къырымда Савурчы коюнде догъгъан Гъани оджа Тев-фикъов (1904-1986) эди. Биз онынъле пек чокъ корюше ве къонуша эдик. 1985 сенесининъ куньлеринден биринде сухбетимиз Джемиль Керменчикли акъкъында ачылды. Гъани оджа балалыгъында мектепте окъугъанда, Дж. Керменчиклининъ де базы шиирлерини эзберлеген. Онынъ акълында Дж. Керменчиклининъ 1913 сенесине аит бойле парчасы да бар эди. Шиир бугуньгедже даа ич бир ерде басылмады. Ашагъыда биз Гъани оджадан дикъкъатле язып алгъан Дж. Керменчиклининъ шиир пар-часыны беремиз:
«Озен бойларынынъ индже думаны Дагълара яйылыр сахарь земаны Бени де алдады ари къушлары Ешиль тогъайлардан кельген аманы.
Оксюз, не агълайсынъ, ананъмы ёкъмы? Ёкъса мен гъарипдай ветанынъ ёкъмы? Затен оксюзлерин козьяшы чокътур, Кель агълашайыкъ къаршы къаршыгъа»
(1913)
Абдулла Дерменджи рахметли олгъан сонъ, онынъ Джемиль Керменчикли хусусында бир парчасы да Ташкентте «Ленин байрагъы» газетинде басылгъан эди [4]. Бу ерде де «Саадет ичюн» китабына кирсетильмеген бир сыра парчалар булунмакъта.
1910-нджы сенелери бир къач тюрлю ве бир къач ерлерде, виляетлерде мектеп ве медреселерде окъугъан Дж. Керменчикли оджалыкъкъа верили-ркен, кенди усьтюнден чалыша-чалыша кунь-куньден даа гузель акълий шекиллене, анъ ве бильги джихэтинден осе, юкселе, зехний джихэттен вира къавийлешкенини коремиз. 24 яшына кельгенде, артыкъ умуммиллий зиялылар сырасына кирип, гъает буюк, агъыр ве муреккеп мунакъашалар-дан четте къаламай. Халкънынъ келеджеги энъ-эввеля тасильнен багълы олгъаныны джаны-джигеринен анълап, «Зынджырлы»нынъ исляхатынен, реформасынен багълы муреккеп ве гъает къарышыкъ ве агъыр мунакъаша-ларгъа къошула. (Айрыджа къайд этмели ки, бу мунакъашаларнынъ башында «Терджиман»нынъ о девирдеки баш мухаррири А.С. Айвазов, Багъчасарай галавасы Сулейман эфенди Къырымтаев, Къырымнынъ кучьлю-кучьлю мудеррислери, имамлары, буюк оджалары булунмакъта эдилер). Джемиль Керменчикли бу мунакъашаларгъа къошулдыгъы иле, табий ки, кендисининъ шаирлик истидаты, бедий сёз дуйгъусы къабарып тургъаны, яздыгъы эр бир джумлесинден сезильмекте ве корюнмекте эди. Эгер де бунъа кендисининъ де гъает малюматлы ве бильги саиби олгъаны-ны къошып алсакъ, Къырым ичинде энъ илери бильгинлер сырасында ер алгъаны ачыкъ корюнмекте.
1915 сенеси «Терджиман» газетинде «Зынджырлы этрафында» серле-васы алтында басылгъан парчасында Къырымдаки деврий тасиль меселе-сине къалемини бу шекильде догъурта: «Миллетини хакъикъий, самимий бир ашкъле севен дженнетмекян (ери дженнет олгъан) Менъли Герайхан хазретлери Салачыгъын юксек къаялыкълары дагълыкълар арасында инша иттиги ве бугунь ярысы топракълар алтында къалан медресенинъ этрафы-ны долашыюр... Мутехассир (асрет) парлакъ козьлериле заманында шыр-ныкълы сайылан «Зынджырлы»йы сюзююр, назарларыны орадан Къыры-мын дёрт тарафына долаштырыюр да, бу гузель бинайы япыюркен, татар
хаятында чиздиги планларынынъ семересини, нетиджесини араштырыюр. О юксеклик ашкъынынъ гъурурларле къарышыкъ мемнун назарлары до-луп-долашан медресе азбарындаки «Татар девре-и-интихазы»нынъ /Татарнынъ ёл алма, юксельме деврининъ/ бирер нишанеси киби ятан къалын мезар ташларындан башкъа бир шее чарпмаюр, онынъ эндишели (кедерли) руху, хэеджанлы къальби бир къат даха феверан идиюр (къайнай)...
- Беним арзуларымы, эмеллерими, гъаелерими яшатамадынъызмы? Дее багъырмакъ истеркен, неденсе, сусыюр. Ялынъыз парлакъ козьлерин-ден нурлу сымасына акъан инджи киби тер данелерини силерек, дерин бир кокюс кечириюр.
Эвет, кокюс кечириюр ки, зира о буюк зат медресейи яптырыркен, кендиси биле таш ташыюрмыш... Бунъа неден меджбур иди, аджеба? Ишчилере вирмее парамы буламыюрды? Хайыр, хайыр!!! Бир падишах хакъкъында бойле бир фикир дюшюнилемез биле... О алийдженап бу ха-лыле аркъасында таш ташымасыле медресейи иншадан макъсады -ялынъыз бир къач кишининъ маишетини темин олмаюп, джаны къадар севдиги миллетнинъ истикъбаль йылдызларына бир менба хазырламакъ арзусында булундыгъыны косьтермек истиюрды ве косьтерди!!! Факъат о затын бу арзулары ерине кетирильдими? [5].
«Зынджырлы»нынъ ислях ёлуна минип оламагъаныны кескин шекиль-де тенкъит эткен муэллиф, онъа ибрет оларакъ Оренбургдаки «Хусайния» медресесини косьтере. «Хусайния»да окъув уджретли (паралы) олса да, Къырым талебелерининъ бир къысмы анда кетип окъумасында, шу джум-леде бир заманлары Дж. Керменчиклининъ кендиси де, себеп бар дей. Яни андаки ислях олунгъан тасиль системасынынъ усьтюнлиги бунъа эсас се-бептир. «Зынджырлы»да Менъли Герай къалдыргъан вакъыф топракъла-рынынъ келири йылда 50.000 (элли бинъ!!!) рублеге барса да [6]1, «Хусай-ния»дан эки дефа зияде олса да, окъув меселеси зайыф, къою клерикал си-стемасында къалгъанындан, чокъ файда оламай ве сохталарнынъ наразы-лыгъыны догъура... Озь вакътында Джемиль Керменчикли «Зынджыр-лы»нынъ сохтасы экен, о да окъувындан чокъ мемнун олмай. А. Дермен-джининъ хабер бергенине коре, атта клерикал оджаларнен давалашкъан
1 Ишбу ракъамны мытлакъ анълатмакъ керектир. Чюнки ич бир архивде яхут дигер къорукъларда «Зынджырлы»нынъ вакъыф топракълардан алгъан ирады, келири косьтерильмей. «Терджиман»нынъ да бир къач йыллар девамында ялынъыз бир-эки номеринде чешит-чешит косьтерильмекте. Биз алгъан ракъам исе белли шахсымыз Мидат Рефатовнынъ макъалесиндендир ки, о да «Зынджырлы»нынъ янында яшагъанындан, ве о ерлерде имам олгъанындан, медресе ичинде олып кеч-кен чокъ шейлерден, шу джумледе «Зынджырлы»нынъ малиевий эсап-китап-ларындан ве ирадындан, келиринден де хабердар эди.
бир группа сохта пейда олып, оларнынъ башында Джемиль Керменчикли турмакъта эди ки, ахыры, медреседен къувулгъан! [4].
Дж. Керменчикли теджрибели бир оджа ве авторитетли бир бильгин сыфатында Къырымда миллий тасиль меселесинде чокъ мантыкълы ше-кильде буларны ачыкъламакъта. Дей ки, биз «Зынджырлы»да махусус тыббият (медицина), риязият (математика) мутехассыслары яки доктор ве яхут мухэндис (инженер) азырламасакъ да, ве шу арада бойле кучюмиз ол-маса да, ама джемаатын «махаллий (ерли) ишлерини тесвие (тюзельтме) ве ихтияджат-ы-диниелерини (диний керекликлерини) деф идеджек (кидере-джек, ортадан къалдыраджакъ) къадар бир имам, бир хатиб ве бир дере-джее къадар усул-ы-талим ве тедрисе ашна (икътидарлы) бир муаллим етиштирмезсек, бунъа артыкъ не миллет разы олур, не де Менъли Герай ханнынъ руху!» [5].
Корьгенимиз киби, Джемиль Керменчикли балалыкъ ве генчлик чагъында муреккеп бир омюр ёлларыны кечип, ахыры, гъает бильгин, атик, киргин бир йигит оларакъ, къырымтатар зиялылары, оджалары ве языджы-лары арасында озюне хас бир ер тутып, миллий-медений, ичтимаий-сиясий ве окъув меселелери этрафында джемаат арасында ве матбуатта кечкен мунакъашаларгъа къошулып, кендисининъ нокъта-и-назарларыны уста ше-кильде, мутехассысджасына анълата бильди. 1910-нджы сенелери бедий къалемининъ башлангъыч деври олса да, язарлыкъ пишкинлиги, фикир олгъунлыгъы, кениш козь бакъышлары ачыкъ корюнмекте экен, кенди деврининъ миллий-медений кетишатына чокъ озьгюн хиссесини къошты.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Саадет ичюн. Тертип этиджилер: А. Алтанъла, Ш. Алядин, Ю. Болат, А. Дерменджи. Редактирлеген Э. Шемьи-заде. Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты. 1976. 140 с.
2. Дерменджи А. Маарифчи ве демократ эдип. (Ишленген ве къошмалар кир-сетильген варианты) // Йылдыз. 1992. № 2. С. 118-125.
3. Керменчикли Э.Дж. Дешетли кечмишни хатырлап // Йылдыз. 1991. № 2. С. 60-66.
4. Дерменджи А. Маарифчи ве демократ эдип // Ленин байрагъы. 1986. Апрель 15.
5. Керменчикли Дж. Зынджырлы этрафында // Терджиман. 1915. № 279. Декабрь 20.
6. Рефат М. (Муаллим ве имам). Багъчасарай «Зынджырлы» медресеси // Тер-джиман. 1915. № 271. Декабрь 11.
Муэллиф акъкъында малюмат: Керим Исмаил Асаногълу - филология фенлери докторы, профессор, Февзи Якубов адына Къырым муэндислик ве педагогика университети янындаки Къырымтатар филологиясы, тарихи ве къырым этносларынынъ медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ мудири (295015, Учебный аралыгъы, 8, Акъмесджит, Русие Федерациясы); Татарстан Джумхуриети Илимлер Академиясы Ш.Марджани адына Тарих институтынынъ Къырымдаки ильмий меркезининъ етекчи ильмий хадими (420111, Батурина сокъагъы, 7А, Къазан, Русие Федерациясы); alimes@mail.ru
Литературно-культурный типаж
Джемиля Сеитаблы Керменчикли (1891-1942)
(часть 2)
Исмаил Керимов
Крымский инженерно-педагогический
университет имени Февзи Якубова;
Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ
Аннотация. Джемиль Керменчикли один яз ярких крымскотатарских поэтов начала ХХ века, сыгравших значительную роль в развитии национального поэтического слова в Крыму. В статье на основе новых материалов, обнаруженных в последнее время как в центральных, так и в хранилищах региональных библиотек России, раскрываются новые грани его творчества и вносятся множество уточнений в разработку научной биографии автора. Уделяется внимание богатой публицистической и журналистской составляющей его творчества. В приложении к статье даны неизвестные поэтические произведения автора, относящиеся к периоду Первой мировой войны.
Ключевые слова: Крымскотатарская поэзия начала ХХ века, поэтический типаж Джемиля Керменчикли, новые материалы крымскотатарского поэтического творчества
Для цитирования: Керимов И.А. Джемиль Сеитабла Керменчикли (18911942) эдебий-медений бир темсиль сыфатында (къысым 2) [Литературно-культурный типаж Джемиля Сеитаблы Керменчикли (1891-1942) (часть 2)] // Крымское историческое обозрение. 2023. Т. 10, № 2. С. 124-132. Б01: 10.22378/кю.2023. 2.124-132
Сведения об авторе: Керимов Исмаил Асанович - доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского института крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, Крымский инженерно-педагогический университет имени Февзи Якубова (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Российская Федерация); ведущий научный сотрудник Крымского научного центра, Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); alimes@mail.ru
Literary and cultural chracter
of Cemil Seitabla Kermenchikli (1891-1942)
(part 2)
Ismail Kerimov
Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University;
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Abstract. Cemil Kermenchikli is one of the brightest Crimean Tatar poets of the early twentieth century, who played a significant role in the development of the national poetic word in the Crimea. On the basis of new materials recently discovered both in the central and in the repositories of regional libraries in Russia, the article reveals new facets of his work and introduces many clarifications into the development of the author's scientific biography. Attention is paid to the rich journalistic component of his work. The appendix to the article contains unknown poetic works of the author relating to the period of the First World War.
Keywords: Crimean Tatar poetry of the beginning of the 20th century, poetic type of Cemil Kermenchikli, new materials of the Crimean Tatar poetic creativity
For citation: Kerimov I.A. Literary and cultural character of Cemil Seitabla Kermenchikli (1891-1942) (part 2). Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimean Historical Review. 2023, vol. 10, no. 2, pp. 124-132. DOI: 10.22378/kio.2023.2.124-132 (In Crimean Tatar)
REFERENCES
1. [For the sake of happiness] Comp. by: A. Altanli, Sh. Alyadin, Y. Bolat, A. Dermendzhi. Edited by E. Shemi-zade. Tashkent. Ghafur Gulam Printing House of Literature and Arts. 1976. 140 p. (In Crimean Tatar)
2. Dermendzhi A. [Enlightener and writer-democrat. (Corrected and supplemented version)] Yildyz.1992, no. 2, pp. 118-125. (In Crimean Tatar)
3. Kermenchikli E.J. [Memories of a terrible past] Yildiz. 1991, no. 2. P. 60-66. (In Crimean Tatar)
4. Dermendzhi A. Enlightener and writer-democrat. Lenin bayragy. 1986. April 15. (In Crimean Tatar)
5. Kermenchikli J. In the vicinity of Zyndzhyrly. Terdzhiman. 1915, no. 279. December 20. (In Crimean Tatar)
6. Refat M. (Muallim ve imam). Bag"chasaray «Zyndzhyrly» medresesi ["Zyndzhyrly" madrasah in Bakhchisaray]. Terdzhiman. 1915, no. 271. December 11. (In Crimean Tatar)
About the author: Ismail A. Kerimov - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean philology, history and culture of the Crimean ethnos, Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchednyy lane, 8, Simferopol, Russian Federation); Leading Research Fellow of the Crimean Scientific Center, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (420111, Baturin Str., 7A, Kazan, Russian Federation); alimes@mail.ru
