CC BY
13ИСТОРИЯ
УДК 947.2:929.5
А. А. Дамарад
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
ДВАРАНСТВА БЕЛАРУСК1Х ЗЯМЕЛЬ У КАНЦЫ ХУШ-Х1Х СТ. (Г1СТАРЫЯГРАФ1ЧНЫ АСПЕКТ)
Артыкул прысвечаны пстарыяграфп важнай праблемы сацыяльна-палпычнага м1нулага: псторыи дваранства Беларуа (канец XVIII-XIX ст). Разглядаюцца расшсшя афщыйныя даследаванш Х1Х ст., археаграф1чн^1я, генеалапчныя i геральдычныя даследаванш, зробленыя па шщыятыве даследчыкау i па заказе дзяржавы, а таксама гiстарыяграфiя савецкага перыяду i суверэннай Рэспублiкi Беларусь. Асобна вылучаны даследаваннi, як1я закранаюць псторыю беларускай шляхты, зробленыя польскiмi даследчыкамi на працягу Х1Х-ХХ ст.
Ключавыя словы: дваранства, генеалогiя, дзяржауная палггыка, геральдыка.
A. A. Damarad
Belarusian State Technological University
THE NOBILITY OF THE BELARUSIAN LANDS IN THE LATE XVIII-XIX CENTURY (HISTORIOGRAPHIC ASPECT)
The article is devoted to the historiography of an important problem of the socio-political past: the history of the nobility of Belarus (late XVIII-XIX centuries). Russian official researches of the XIX century, archeographic, genealogical and heraldic researches made on the initiative of researchers and by the order of the state, and also historiography of the Soviet period and the sovereign Republic of Belarus are considered. The researches concerning the history of the Belarusian nobility made by the Polish researchers during the XIX-XX centuries are separately allocated
Key words: the nobility, genealogy, government policy, heraldry.
Уводзшы. Беларусюя землi у працэсе свайго пстарычнага развщця з канца XVIII ст. знахо-дзшся у складзе Расшскай iмперыi. Гэта ства-рала умовы для штэграцьп розных па форме, але аднолькавых па змесце сацыяльных сiстэм, уверсе яюх знаходзiлася вышэйшае саслоуе -шляхта у беларускiх землях i дваранства у Расшс-кай iмперыi. Шляхта у перыяд разлажэння феа-дальных адносiн складала, зразумела, не асноу-ную, але вялiкую частку насельнщтва (да 10%). Роля, якую яна адыгрывала у тагачасным гра-мадскiм жыццi, была значнай. Шляхта з'уяуля-лася верхам сацыяльнай лесвщы i, па-сутнасцi, была сацыяльным лщэрам. Менавiта яна з'яу-лялася тагачаснай элгай, вызначала развiццё грамадства. З яе шэрагау выйшлi рэвалюцый-ныя дэмакраты КалiноУскi К., Урублеyскi В., дзеячы беларускай культуры Дунш-Марцш-кевiч В., Багдановiч М. i шшыя знакамiтыя асобы. З беларускай шляхты паходзяць таксама шматлiкiя выдатныя дзеячы расшскай псторып, навукi, культуры. Натуральна, што псторыя дваранства Беларусi была прадметам вывучэн-ня навукоУцаy-гiсторыкаy.
Асноуная частка. Спецыяльна гiсторыi дваранства прысвечаны шэраг даследаванняу Х1Х ст. Найперш неабходна згадаць працу А. М. Рама-новiча-Славацiнскага «Дворянство в России с XVIII в.», у якой даецца анатз становшча тага-часнага дваранства у Расii [1]. Гэтая праца даз-валяе зразумець тыя умовы, у якiх апынулася шляхта беларусюх зямель пасля падзелау Рэчы Паспалiтай. Больш позняе даследаванне дваранства Расшскай iмперыi належыць барону Корфу С. А. [2]. Аднак у навуковым плане яно значна уступае згаданаму вышэй. Самым знач-ным вышкам працы С. А. Корфа з'яуляецца ас-вятленне мясцовых асаблiвасцей, якiя яскрава праяyлялiся у жыцщ беларускай шляхты. Аутар выдатна атсвае рознасць культурных асярод-кау, з яюх выйшла шляхта былой Рэчы Паспа-лiтай i дваранства унутраных губерняу Расшс-кай iмперыi. Вельмi цiкавыя факты прыводзiць С. А. Корф таксама наконт карпаратыунасщ шляхты, яе больш высокага культурнага узроуню у параунанш з расiйскiм дваранствам. Даследавау дваранскае саслоуе у Х1Х ст. таксама М. Яб-лачкау. Яго праца характарызуецца найперш тым,
што у ёй шляхта беларускiх зямель не вылу-чаецца з агульнай масы дваранства [3].
Надзвычай карыснай для вывучэння штэг-рацш тытулаванай шляхты у расiйскае дваранства з'яуляецца праца Е. П. Карновiча [4]. Яна пры-свечана паходжанню i эвалюцыi тытулау расшс-кай арыстакратып, у прыватнасцi дэвальвацыi княскай годнасщ у Расiйскай iмперыi. Аутар асаблiва падкрэслiвае колькаснае узбагачэнне расшскай арыстакратыi праз уключэнне у яе шэрап тытулаванай шляхты беларускiх зямель.
Важнай гiстарыяграфiчнай праблемай пры даследаванш працэсау iнтэграцыi шляхты бела-русюх зямель у склад дваранства Расшскай iм-перыi з'яуляюцца праблемы генеалоги i гераль-дыкi Х1Х ст. Першыя дазваляюць прасачыць не толью гiсторыю таго цi iншага рода, але i яго успрыняцце як роунага, дастойнага завязаць шлюбныя сувязi з расiйскiм дваранствам. Гене-алапчныя даследаваннi князёу Далгарукага П. В. i Лабанава-Растоускага А. Б. выдатна шюстру-юць адзiн са шляхоу iнтэграцыi шляхты бела-рускiх зямель у склад расшскага дваранства, у тым лiку факты параднення беларускай арыста-кратыi з дынастыяй Раманавых [5, 6].
Шэраг даследчыкау-геральдыстау не абм> нулi у сваiх працах i нашу шляхту. А. Б. Лаюер, якi вывучау вытою геральдычнай сiстэмы Расшс-кай iмперыi, у сваiм даследаваннi «Русская геральдика» асобна падкрэ^вау, што уключэнне у яе шляхты былой Рэчы Паспалгай значна Узбагацiла расiйскую геральдычную сютэму [7]. Даследчык выразна паказау розныя вытокi ге-ральдычных выяу, адзначаючы спецыфiчнасць i разам з тым сютэматызаванасць «польскай» геральдыю [80, с. 321-323]. Граф Бобрынсю А. А. прысвящу сваю працу тым родам, яюя былi унесены у Агульны гербоУнiк Расiйскай iмпе-рыi [8]. Значнасць гэтай працы найперш у тым, што у ёй паказаны не толью паходжанне таго щ iншага дваранскага рода, але таксама i пасады, чыны, якiмi валодалi тыя цi iншыя асобы. На аснове гэтага матэрыялу можна нават зра-бiць высновы пра ступень даверу расшсюх уладау да шляхты беларусюх зямель, аб тым, наколью шчыльна наблiжалiся асобныя яе прадстаушю да iмператаскага двара.
Тытулаваным дварансюм фамiлiям прысве-чана даследаванне С. А. Васiльевiча [9]. Заслуга аутара у тым, што ён без усялякай тэндэнцый-насщ ставiць у адзiн шэраг з расшскай арыста-кратыяй беларускiя тытулаваныя шляхецкiя роды, паказваючы тым самым, што дваранства Расiйскай iмперыi па меншай меры было ад-крыта для штэграцыи у яго князёу, графау i баронау Рэчы Паспалiтай, якая ужо не юнавала.
Сiстэматызавалi афщыйныя геральдычныя выданнi В. К. Лукомсю i С. Н. Тройнiцкi [10, 11].
Даследчык не толькi склалi спiсы родау, уне-сеных у Агульны гербоушк, але прывялi iх гер-бавыя дэвiзы i супаставш Агульны гербоУнiк з ГербоУнiкам Царства Польскага.
У даследаваннях археографау Х1Х ст. змя-шчаюцца карысныя звестю пра шляхту заход-нiх губерняу. I. Я. Спрогiс, А. Энгель не толью апiсвалi архiвы, але i прывялi колькасны склад дваранства па заходшх губернях, цiкавыя факты падробю дакументау на шляхецтва [12, 13]. Карысць гэтых даследаванняу у тым, што iх аутары працавалi непасрэдна з дакументамi i на iх аснове рабiлi высновы.
Адным з першых беларускiх псторыкау, якi закранау становiшча шляхты беларусюх зямель, быу ДоУнар-Запольскi М. В. [14]. Асноуныя яго даследаваннi прысвечаны сярэдневякоую, але у сваёй абагульняючай працы «Гiсторыя Бела-русi» ён звяртае увагу i на пстарычныя абста-вiны уключэння шляхты у агульнаiмперскую сацыяльную сiстэму у канцы ХУШ-Х1Х ст. Даследчык справядтва адзначае двухбаковы лаялiзм у адносшах шляхты i расiйскiх уладау, спе-цыяльна падкрэслiвае, што цярпiмае стауленне да паланiзацыi Беларусi у першай палове XIX ст. не толью стварыла глебу да антырасiйскага руху, але i стрымлiвала iнтэграцыю шляхты беларус-к1х зямель у склад дваранства Расшскай iмперыi.
Савецкi перыяд развiцця айчыннай гiста-рыяграфii вызначаецца тым, што вывучэнне са-цыяльных вярхоу было iдэалагiчна незапатра-баваным. Менавiта гэтым можна патлумачыць адносна невялшую колькасць прац па псторып шляхецкага саслоуя у 20-80-я гг. XX ст. Тым не менш адзначым, што у гэты перыяд з'явшся асобныя грунтоуныя даследаваннi, яюя закра-налi адзначаную праблематыку. Так, П. Г. Каз-лоУскi у сваёй манаграфи «Землевладение и землепользование в Белоруссии в ХУШ - первой половине XIX в.» даследуе не толью сялянсюя надзелы i павiннасцi, але i эвалюцыю землеула-дання дробнай i заможнай шляхты, яе суадно-сiны па паветах, колькасны склад i пранiкненне на тэрыторыю Беларусi землеуладальнiкау з унутраных губерняу Расiйскай iмперыi [15].
Развщцю губернскага самакiравання i цэн-тральных дваранскiх i урадавых органау пры-свечана праца Я. П. Ярошкша [16]. Аутар не толькi прасочвае змены у адмiнiстрацыйным кi-раванш на працягу XIX ст., але i падкрэслiвае неабходнасць зменау у сютэме дзяржауных органау у сувязi з вырашэннем шляхецкага пытан-ня у заходнiх губернях Расшскай iмперыi. Даследчык таксама паказвае, за якк заслугi перад дзяржавай можна было атрымаць дваранства.
Цiкавасць уяуляюць даследаваннi С. В. Ду-мша, у якiх аутар не толью звяртаецца да псто-рыi асобных груп шляхецкага насельнiцтва, але
i cicтэмaтызye пaцвepджaннi двapaнcтвa бeлa-pycRaM шляxтaй. У apraRyne, пpыcвeчaным князям тaтapcкaгa пaxoджaння, дacлeдчык пaкaзвae, як выкapыcтaлi яны cвaё cтaнoвiшчa для зaxaвaння тытyлay y Paciйcкaй iмпepыi, з якiмi пepaшкo-дaмi cyтыкнyлicя [17]. Атобнгя мaнaгpaфiя С. В. Дyмiнa пpыcвeчaнa гicтopыi cмaлeнcкaгa двapaнcтвa [1S]. У ёй ayтap пaкaзвae acaблiвae, пpaмeжкaвae cтaнoвiшчa cмaлeнcкaгa двapaн-cтвa пaмiж шляxтaй бeлapycкix зямeль i та-pэнным paciйcкiм двapaнcтвaм.
Вeльмi вгжным i гpyнтoУным з'яyляeццa дacлeдaвaннe С. В. Дум^ y caayтapcтвe з С. Гapзынcкiм [19]. na cвaёй cyтнacцi янo cтaлa cпpoбaй cтвapэння нe тoлькi cпpaвaчнaй cic-тэмы na пpызнaнняx двapaнcтвa y Paciйcкaй iмпepыi, aлe i вызнaчэння aгyльныx тэндэнцый y гэтым пpaцэce. Адзшым, aлe вeльмi icтoтным нeдaxoпaм гэтaгa дacлeдaвaння мoжнa нaзвaць aдcyтнacць y iм звecтaк na Вiлeнcкaй Ty6eprn. Гэтым сгмым кapцiнa mTCipa^ii шляxты y склад двapaнcтвa пaдaeццa гаш^шй, штo, aднaк, ycë ж дaзвaляe кapыcтaццa пpaцaй як iнфapмaтыyнaй ^ыи^й.
З aтpымaннeм дзяpжayнaй нeзaлeжнacцi Pэcпyблiкaй Бeлapycь пaвыciлacя цiкaвacць дa ricropbii шляxeцкaгa cacлoУя i y aйчыннaй ric-тapыягpaфii. Ужo y cяpэдзiнe 1990-x гг. з'яв> лicя дacлeдaвaннi cтaнoвiшчa шляxты y кaнцы XVIII - пepшaй пaлoвe XIX ст. Ta^ y мaнaгpa-фп С. Л. ЛyгaУцoвaй дacлeдyeццa пpaблeмa na-лiтыкi paciйcкaгa caмaдзяpжayя y aднociнax дa двapaнcтвa Бeлapyci y aдзнaчaны пepыяд [20]. Вiдaвoчнaя зacлyгa дacлeдчыцы y тым, штo янa пpacaчылa нe тoлькi xoд i xaparcrap мepaпpыeм-cтвay na aбмeжaвaннi тольтасщ шляxты, aлe i яe Удзeл y caмaкipaвaннi. Пaкaзaнa y npa^i i cxeмa пepaxoдy чacткi шляxты y iншыя ca-цыяльныя Tpynbi, a тaкcaмa Удзeл яe y arnbipa-ciйcкix выcтyплeнняx. Heдaxoпaм дacлeдaвaння cтaлa, нa нaш пoгляд, зaлiшняя yвaгa дa зa-кoнaУ, яюя выдaвaлicя цэнтpaльным ypaдaм. Спpaвa y тым, што дaлёкa нe yce яны вытон-вaлicя нa nparcra^i, a ix yключэннe y дacлeдa-вaннe над^ яму фapмaльщ-юpыдычны xapa^rap.
У apтыкyлax i дыcepтaцыi Г. M. Tyмiлoвiч тaкcaмa aнaлiзyeццa cтaнoвiшчa шляxты нa Бe-лapyci y танцы XVIII- пepшaй пaлoвe XIX ст. Зacлyгaй ayтapa з'яyляeццa TOe, штo янa npa-вoдзiць выpaзны i aбгpyнтaвaны пaдзeл шляxты m дpoбнyю i зaмoжнyю [21]. Haдзвычaй та-pыcнымi y дacлeдaвaнняx вышэйшыx caцыяль-ныx cлaёy гpaмaдcтвa cтaлi пaдлiкi дынaмiкi кoлькacцi шляxты Бeлapyci.
Гicтopыi Бeлapyci y чacы цapaвaння ^ця-pыны II пpыcвeчaны дacлeдaвaннi Я. К. Ашш-чaнкi [22]. Дacлeдчык yдзяляe yвaгy нe толью cтaнoвiшчy шляxты Бeлapyci пacля пaдзeлay
Pэчы Пacпaлiтaй, aлe i яe Удзeлy y двapaнcкix выбapax, злoУжывaнняx нa ix.
Maнaгpaфiя В. В. Швeдa «Пaмiж Пoльшчaй i Pa^fr гpaмaдcкa-пaлiтычнae жыццё нa зeм-ляx Бeлapyci (1772-1S63)» мae выcoкyю сту-пeнь iнфapмaтыyнacцi. Acaблiвa кapыcнaй, та нaш пoгляд, яe чacткaй з'яyляeццa гicтapыя-гpaфiчны aнaлiз лiтapaтypы, як пpыcвeчaны пpaблeмaм гicтopыi Бeлapyci y чгсы яe знaxoджaн-ня y craa^e Paciйcкaй iмпepыi [23]. В. В. Швeд вeльмi кpытычнa na^rnoy дa гicтapыягpaфiч-ныx acпeктay cвaёй пpaцы, як i дa нeпacpэднaгa aб'eктa дacлeдaвaння. Aднaзнaчнa вaжным y гэтaй нaвyкoвaй пpaцы тaкcaмa з'яyляeццa na-кaзaнaя яe ayтapaм зaцiкayлeнacць yлaдay вa Увaxoджaннi шляxты былoй Pэчы Пacпaлiтaй y склад двapaнcтвa тыx дзяpжay, якiя yключылi y cвoй склад гэтыя зeмлi.
Дacлeдчык cacлoyнa-гpyпaвoгa cклaдy ся-лянcтвa ^crn У. А. звяpтaeццa дa пpaблeмы кaнфicкaцыi шляxeцкaй мaёмacцi y Paciйcкaй iмпepыi y кaнцы XVIII- пaчaткy XIX ст. [24]. Гэтae дacлeдaвaннe пaбyдaвaнa нa paзнacтaй-ныx кpынiцax, тaмy acaблiвa кapыcнымi для вывучэння пpaблeмы iнтэгpaцыi шляxты бeлapyc-rax зямeль у склад двapaнcтвa Paciйcкaй iмпepыi з'яyляюццa кoлькacныя пaкaзчыкi ^нф^^^т.
Heльгa aбмiнyць увггш дacлeдaвaннi A. M. Лю-тaгa. Aднo з ix, c^opa^e y caayтapcтвe з В. Ф. Кacoвiчaм, пpыcвeчaнa пpaблeмaм ricra-pыягpaфii i кpынiц caцыяльнa-экaнaмiчнaй ric-тopыi Бeлapyci y дpyгoй пaлoвe XVIII- пepшaй пaлoвe XIX ст. [25]. Гэтa дacлeдaвaннe кapыc-нae тым, штo y iм пpaвeдзeны aнaлiз i cicтэмa-rana^m кpынiц, у тым лiкy na гicтopыi шляx-ты. Янo cкipoУвae пaтэнцыйныx дacлeдчыкay дa нeaбxoднaгa мaтэpыялy, бeз выкapыcтaння якoгa дacлeдaвaннe ж мoжa пpэтэндaвaць нa цэлac-тасць i aб'eктыyнacць.
Вядoмы A. M. Люты тaкcaмa як ayтap мaнa-гpaфii «Сaцыяльнa-экaнaмiчнae paзвiццё y Бe-лapyci y дpyгoй пaлoвe XVIII- пepшaй пaлoвe XIX ст.» [26]. Гэтa пpaцa yяyляe дacлeдaвaннe, cтвopaнae нa acнoвe шмaтлiкix кpынiц. Яго ay-тap пpыxoдзiць дa aбгpyнтaвaныx выcнoУ npa дыфepэнцыяцыю шляxeцкaгa cacлoУя, пpacoч-вae змeны ягo кoлькacцi нa пpaцягy дacлeдye-мaгa пepыядy, пepaтвapэннe чacткi дpoбнaй шляxты y вoльнaнaёмныx paбoчыx. Ha пaдcтaвe aнaлiзy cтaтыcтычныx кpынiц A. M. Люты дa-кaзay ix нeдaклaднacць, што з'яyляeццa надзвы-чaй вгжным ^ы вывyчэннi кoлькacцi двapaн нa бeлapycкix зeмляx [26, с. 202-203].
Вывучэнжм гicтopыi caцыяльныx гpyп ш-ceльнiцтвa Бeлapyci i ix пpaвaвoгa cтaнoвiшчa зaймaюццa тaкcaмa гicтopыкi пpaвa. Пepшын-ствя y тaкix дacлeдaвaнняx у aйчыннaй псто-pыкa-юpыдычнaй шкoлe нaлeжыць Я. I. Юxo.
У сваiх працах па гiсторыi дзяржавы i права Беларусi аутар звяртаецца да змен у стано-вшчы шляхты пасля далучэння беларускiх зямель да Расшскай iмперыi. У працах Я. I. Юхо прасочваецца палiтыка расiйскiх уладау, наю-раваная на памяншэнне абсалютнай колькасцi шляхты. Увогуле даследчык з фармальна-юры-дычнага боку аналiзуе эвалюцыю становiшча насельнщтва беларускiх зямель [27].
Становшча шляхты на беларускiх землях разглядалася i у даследаваннях польскiх псто-рыкау. Яшчэ у XIX ст. пераважау погляд, па-водле якога шляхта беларусюх зямель уключа-лася у склад польскай. Важнымi даследаван-нямi па гiсторыi асобных родау з'яуляюцца генеалагiчныя даследаваннi Е. Дунш-Баркоус-кага [28, 29]. Даследчык прыводзщь гiсторыю тытулаваных родау Рэчы Паспалггай. Яго працы дазваляюць прасачыць, яюм чынам адбывалася iнтэграцыя шляхты у склад дваранства не толькi Расшскай iмперыi, але i Прускага ка-ралеуства i Аустрыйскай iмперыi.
Вялшая заслуга у вывучэннi мерапрыем-ствау урадау краiн, падзялiушых Рэч Паспал> тую, належыць У. Грабеньскаму. Аутар «Псто-рыi польскага народа» аб'ектыуна, арганiчна аналiзуе становiшча, у яюм апынулiся бела-рускiя землi пасля iх далучэння да Расiйскай iмперыi [30]. Становiшча шляхты беларускiх зямель у гэтым даследаваннi парауноуваецца са становшчам шляхты, якая трапiла у аустрый-скае i прускае падданства. У. Грабеньскi спра-вядлiва адзначае больш мягкi характар расшс-кай пал^ыю у дачыненнi да шляхты у параунан-нi з пал^ыкай Аустрыi i Прусii [30 с. 546]. Звяртаецца ён i да пытання удзелу шляхты у антырасшсюх выступленнях.
Цiкавыя звесткi таксама наконт шляхецюх родау можна знайсцi у 30-томным выданш «21о1а
ksi?ga 821асЙу рокЫс)» Т. Жыхлшскага [31]. Увогуле у гiстарыяграфiчным аглядзе нельга не Улiчыць шэраг неафiцыйных, але вельмi цiкавых гербоушкау, створаных iншымi польскiмi аута-рамi - Банецюм А., Нясецкiм К., Xржаньскiм Ю., Урускiм С. [32, 33, 34, 35]. Яны уяуляюць сабой даследаванш прыналежнасцi шляхецкiх родау (у тым лiку з Беларусi) да тых цi iншых гербау. Важнасць выказаных у iх высноу пацвяр-джаецца хаця б ужо выкарыстаннем гэтых выданняу нават афiцыйнымi царскiмi уладам у працэсе разгляду дакументау наконт шляхецкага паходжання дваранства заходнiх губерняу.
Польскiя даследчыкi у далейшы перыяд таксама прытрымлiвалiся меркавання пра прына-лежнасць шляхты Беларусi да польскай. Таю погляд знайшоу адлюстраванне у працах Л. Жыт-ковiча, I. Сшорскай-Кулешы, I. Рыхлiнковай [36, 37, 38, 39]. Тым не менш адзначаныя даследаваннi карысн^1я пры вывучэннi «разборау» шляхты i iх сувязi з антырасiйскiмi выступленнямi.
Пахожданню тытулау на беларусюх землях прысвечаны працы Ш. Канарскага [40]. Даследчык дастаткова аб'ектыуна раскрывае фактары, якiя уплывалi на з'яуленне тытулаваных родау.
А. Xалецкi разглядае шляхту Рэчы Паспа-лiтай пасля яе падзелау праз прызму расiйскага iмперыялiзму [41].
Заключэнне. Таюм чынам, iснуючая наву-ковая лгаратура пра шляхту беларускiх зямель у Расшскай iмперыi у асноуным закранае пы-таннi генеалагiчна-геральдычнага характару, удзелу шляхты у сепаратысцкiм антырасшсюм руху i эксплуатацыi ёй як землеуласшкам залежнага ад яе насельнщтва. Большасць узга-даных навуковых даследаванняу закранаюць разнастайныя праблемы псторын мясцовага дваранства у кантэксце шшых пытанняу, звя-заных з гэтай сацыяльнай групай.
Лiтаратура
1. Романович-Словатинский А. М. Дворянство в России. Киев: изд. И. Н. Кнебель, 1912. 324 с.
2. Корф С. А. Дворянство и его сословное управление за столетие (1762-1855 гг.). СПб.: Тип. Тренке и Фрюсно, 1906. 168 с.
3. Яблочков М. История дворянского сословия в России. СПб.: Тип. А. М. Котомина, 1876. 198 с.
4. Карнович Е. П. Родовые прозвания и титулы в России и слияние иноземцев с русскими. СПб.: Тип. А. С. Суворина, 1886. 249 с.
5. Долгорукий П. В. Российская родословная книга. В 4 ч. СПб.: Тип. К. Вингебера, 1854-1857. Ч. 1. 550 с.
6. Лобанов-Ростовский А. Б. Русская родословная книга. СПб.: Тип. А. С. Суворина, 1895. 481с.
7. Лакиер А. Б. Русская геральдика. М.: Книга, 1990. 432 с.
8. Бобринский А. А. Дворянские роды, внесенные в «Общий гербовник Всероссийской империи». В 2 т. СПб.: Тип. М. М. Стасюлевича, 1890. Т. 2. 798 с.
9. Васильевич С. А. Титулованные роды Российской империи. СПб.: Тип. т-ва «Общественная польза», 1910. 296 с.
10. Лукомский В. К., Тройницкий С. Н. Списки лицам, высочайше пожалованным дипломами с гербами на дворянское достоинство Всероссийской империи и Царства Польского. СПб.: Тип. Сириус, 1911. 54 с.
11. Лукомский В. К., Тройницкий С. Н. Указатели к Высочайше утвержденным Общему гербовнику дворянских родов Всероссийской империи и Гербовнику дворянских родов Царства Польского. СПб.: Тип. Сената, 1910. 12 с.
12. Спрогис И. Я. Виленский центральный архив древних актовых книг. Вильна: Губернская типография, 1901. 8 с.
13. Энгель А. Описание дел, хранящихся в архиве Виленского генерал-губернаторства. В 2 т. Т. 1. Ч. 1 (1783-1791). Вильна: Тип. М. Р. Ромма, 1869. 984 с.
14. Довнар-Запольский М. В. История Белоруссии. Минск: Беларусь, 2003. 680 с.
15. Козловский П. Г. Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII- первой половине XIX века. Минск: Наука и техника, 1982. 206 с.
16. Ерошкин Е. П. История государственных учреждений дореволюционной России. М.: Высш. шк., 1983. 352 с.
17. Думин С. В. Татарские князья в Великом княжестве Литовском // Acta Baltico-Slavica. Wroclaw, 1991. С. 23-46.
18. Смоленское дворянство / под науч. ред. С. В. Думина. М.: Изд-во Смолен. дворян. землячества, 1999. 45 с.
19. Dumin S., Gorzynski S. Spis szlachty wylegitymowanej w guberniach Grodzinskiej, Minskiej, Mohulewskiej, Smolenskiej i Witebskiej. Warszawa: Fundacja im. Ciechanowieckich, 1992. 112 s.
20. Луговцова С. Л. Политика российского самодержавия по отношению к дворянству Белоруссии в конце XVIII- первой половине Х1Х века. Минск: БГПУ им. М. Танка, 1997. 78 с.
21. Тумiловiч Г. М. Дваранства Беларус у канцы XVIII- першай палове Х1Х ст. // Беларуси пстарычны часотс. 1997. № 4. С. 54-57.
22. Ашшчанка Я. К. Дварансюя выбары у Полацюм намеснщтве 1789 г. // Весщ Акадэми навук Беларусь Серыя грамадсюх навук. 1992. № 3-4. С. 67-74.
23. Швед В. В. Памiж Польшчай i Рашяй: грамадска-палггычнае жыццё на землях Беларус (1772-1863). Гродна: ГрДУ, 2001. 415 с.
24. Сосна У. А. Фармiраванне саслоуна-групавога складу сялянства Беларус у канцы XVIII-першай палове XIX ст. Мшск: БДУ, 2000. 115 с.
25. Касовiч В. Ф., Люты А. М. Гiстарыяграфiя i крынiцы сацыяльна-эканамiчнага развiцця Бе-ларусi у другой палове XVIII- першай палове XIX ст. Мшск: БДПУ, 1996. 93 с.
26. Люты А. М. Сацыяльна-эканамiчнае развщцё у Беларусi у другой палове XVIII- першай палове XIX ст. Мшск: БДПУ, 2004. 320 с.
27. Юхо Я. А. Псторыя дзяржавы i права Беларусi. У 2 ч. Мшск: РШШ БДУ, 2000. Ч. 1. 352 с.
28. Dunin-Borkowski J. Almanach blekitny. Genealogie zyjacych rodow polskich. Lwow: Ks. H. Altenberga, 1908. 767 s.
29. Dunin-Borkowski J. S. Genealogie utytulowanych rodow polskich. Lwow: Ks. H. Altenberga, 1895. 602 s.
30. Грабеньский В. История польского народа. Минск: МФЦП, 2006. 800 с.
31. Zychlinski Т. Zlotaksi^ga szlachty polskiej. 1-31, Poznan: J. Leitgeber, 1879-1908. Т. 7. 1885. 121 s.
32. Boniecki А. Herbarz Polski. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1899-1909. 13 t. T. 13. 1909. 404 s.
33. Chrzanski J. Tablice odmian herbowych Chranskego. Warszawa: Juliusz Ostrowski, 1909. 66 s.
34. Niesiecki K. Herbarz Polski. Lipsk: wyd. J. N. Bobrowicz, 1845. 679 s.
35. Uruski S. Rodzina. Herbarz szliachty polskiej. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1904. 207 s.
36. Rychlinkowa J. Carat wobec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-1831 r. // Kwartalnik historyczny. 1991. № 3. S. 34-57.
37. Sikorska-Kulesza J. Drobna szlachta w zachodniej Bialorusi na Litwe w XIX w. Warszawa: AJAKS, 1990. 235 s.
38. Sikorska-Kulesza J. Deklasacja drobnej szlachty na Litwe i Bialorusi w XIX w. Warszawa: AJAKS, 1995. 304 s.
39. Zytkowicz L. Rz^dy Repnina na Litwe w latach 1794-1797. Wilno: Towarzystwo Przyjaciow Nauk w Wilnie, 1938. 264 s.
40. Konarski S. O heraldyce i heraldycznym snobizmie. Warszawa: Adiutor, 1992. 315 s.
41. Halecki O. Imperialism in Slavic and East European History // American Slavic East European Review. 1952. № 11. P. 1-26.
References
1. Romanovich-Slovatinskiy A. M. Dvoryanstvo v Rossii [Nobility in Russia]. Kiev, I. N. Knebel Publ., 1912. 324 p.
2. Korf S. A. Dvoryanstvo i yego soslovnoye upravleniye za stoletiye (1762-1855 gg.) [The nobility and its estate management over the century (1762-1855)]. St. Petersburg, Tip. Trenke i Fryusno Publ., 1906. 168 p.
10
ABapaHCTBa 6eAapycKix 3HMeAb y KaHUbi XVII-XIX ct. (ricTapbmrpa^iHHbi acneKT)
3. Yablochkov M. Istoriya dvoryanskogo sosloviya v Rossii [History of the nobility in Russia]. St. Petersburg, Tip. A. M. Kotomina Publ., 1876. 198 p.
4. Karnovich E. P. Rodovyye prozvaniya i tituly v Rossii i sliyaniye inozemtsev s russkimi [Family names and titles in Russia and the merger of foreigners with Russians]. St. Petersburg, Tip. A. S. Suvorina Publ., 1886. 249 p.
5. Dolgorukiy P. V. Rossiyskaya rodoslovnaya kniga [Russian genealogy book]. St. Petersburg, Tip. K. Vingebera Publ., 1854-1857. Part. 1. 550 p.
6. Lobanov-Rostovskiy A. B. Russkaya rodoslovnaya kniga [Russian genealogy book]. St. Petersburg, Tip. A. S. Suvorina Publ., 1895. 481 p.
7. Lakiyer A. B. Russkaya geral'dika [Russian heraldry]. Moscow, Kniga Publ., 1990. 432 p.
8. Bobrinskiy A. A. Dvoryanskiye rody, vnesennyye v «Obshchiy gerbovnik Vserossiyskoy imperii» [The noble birth brought into the "General Stamp of the All-Russian Empire"]. St. Petersburg, Tip. M. M. Stasyulevicha Publ., 1890. Vol. 2. 798 p.
9. Vasil'yevich S. A. Titulovannyye rody Rossiyskoy imperii [The titled clans of the Russian Empire]. St. Petersburg, Tip. t-va "Obshchestvennaya pol'za" Publ., 1910. 296 p.
10. Lukomskiy V. K., Troynitskiy S. N. Spiski litsam, vysochayshe pozhalovannym diplomami s gerbami na dvoryanskoye dostoinstvo Vserossiyskoy imperii i Tsarstva Pol'skogo [Lists to persons highly granted diplomas with emblems for the noble dignity of the All-Russian Empire and the Kingdom of Poland]. St. Petersburg, Tip. Sirius Publ., 1911. 54 p.
11. Lukomskiy V. K., Troynitskiy S. N. Ukazateli k Vysochayshe utverzhdennym Obshchemu gerbov-niku dvoryanskikh rodov Vserossiyskoy imperii i Gerbovniku dvoryanskikh rodov Tsarstva Pol'skogo. [Pointers to the highest approved general gerbovnik noble birth of the all-Russian empire and the gerbov-nik noble birth of the Polisk kingdom] St. Petersburg, Tip. Senata Publ., 1910. 12 p.
12. Sprogis I. Y. Vilenskiy tsentral'nyy arkhiv drevnikh aktovykh knig [Vilensky Central Archive of Ancient Act Books]. Vil'na, Gubernskaya Tipografiya Publ., 1901. 8 p.
13. Engel' A. Opisaniye del, khranyashchikhsya v arkhive Vilenskogo general-gubernatorstva [Description of cases stored in the archives of the Vilna Governor General]. Vil'na, Tip. M. R. Romma Publ., 1869. Vol. 1 (1783-1791). 984 p.
14. Dovnar-Zapol'skiy M. V. IstoriyaBelorussii [History of Belarus]. Minsk, Belarus' Publ., 2003. 680 p.
15. Kozlovskiy P. G. Zemlevladeniye i zemlepol'zovaniye v Belorussii v XVIII- pervoy polovine XIX veka [Land ownership and land use in Belarus in the XVIII - the first half of the XIX century]. Minsk, Nauka i tekhnika Publ., 1982. 206 p.
16. Yeroshkin E. P. Istoriya gosudarstvennykh uchrezhdeniy dorevolyutsionnoy Rossii [History of state institutions of pre-revolutionary Russia]. Moscow, Vysshaya shkola Publ., 1983. 352 p.
17. Dumin S. V. Tatar princes in the Grand Duchy of Lithuania. Acta Baltico-Slavica. 1991, pp. 23-46.
18. Dumin S. V. Smolenskoye dvoryanstvo [Smolensk nobility]. Moscow, Izdatel'stvo Smolenskogo dvoryanskogo zemlyachestva Publ., 1999. 45 p.
19. Dumin S., Gorzynski S. Spis szlachty wylegitymowanej w guberniach Grodzinskiej, Minskiej, Mo-hulewskiej, Smolenskiej i Witebskiej [List of ID cards in Grodno, Minsk, Mohilew, Smolensk and Vitebsk Governments]. Warsaw, Fund. Ciechanowieckich Publ., 1992. 112 s.
20. Lugovtsova S. L. Politika rossiyskogo samoderzhaviya po otnosheniyu k dvoryanstvu Belorussii v kontse XVIII- pervoy polovine XIX veka [The policy of the Russian autocracy in relation to the nobility of Belarus in the late XVIII- first half of the XIX century]. Minsk, BGPU im. M. Tanka Publ., 1997. 78 p.
21. Tumilovich G. M. Nobility of Belarus at the end of XVIII- the first half of the XIX century. Bielaruski gistarychny chasopis [Belarusian historical magazine], 1997, no. 4, pp. 54-57.
22. Anishchanka J. K. Noble governorship election in Polotsk 1789. Viestsi Akademii navuk Bielarusi. Sieryya gramadskikh navuk [News of the Academy of Sciences of Belarus. A series of social sciences], 1992, no. 3-4, pp. 67-74.
23. Shved V. V. Pamizh Pol'shchay i Rasiyay: gramadska-palitychnaye zhytstse na zemlyakh Belarusi (1772-1863) [Between Poland and Russia: Social and political life on the Belarusian land (1772-1863)]. Grodno, GrDU Publ., 2001. 415 p.
24. Sosna U. A. Farmiravanne saslouna-grupavoga skladu syalyanstva Belarusi u kantsy XVIII-pershaypalove XIXst. [Formation of the caste-group composition of the peasantry of Belarus at the end of XVIII- first half of XIX century]. Minsk, BDU Publ., 2000. 115 p.
25. Kasovich V. F., Liuty A. M. Gistaryyagrafiya i krynitsy satsyyal'na-ekanamichnaga razvitstsya Belarusi u drugoy palove XVIII- pershay palovye XIX st. [Historiography and sources of socio-economic development of Belarus in the second half of XVIII- the first half of the XIX century]. Minsk, BDPU Publ., 1996. 93 p.
A. A. ÄaMapaA
11
26. Liuty A. M. Satsyyal'na-ekanamichnaye razvitstse u Belarusi u drugoy palove XVIII- piershay palove XIX st. [Socio-economic development of Belarus in the second half of the eighteenth century -the first half of the XIX century]. Minsk, BDPU Publ., 2004. 320 p.
27. Jucho J. A. Gistoryya dziarzhavy i prava Belarusi [History of State and Law of Belarus]. Minsk, RIVSH BDU Publ., 2000. Vol. 1, 352 p.
28. Dunin-Borkowski J. Almanach blue. Genealogies of living Polish pedigrees. Lviv, H. Altebberg Publ., 1908. 767 s.
29. Dunin-Borkowski J. S. Almanach blekitny. Genealogie zyjacych rodow polskich. Lviv, H. Altebberg Publ., 1895. 602 s.
30. Graben'skiy V. Istoriya pol'skogo naroda [History of the Polish people]. Minsk, MFTSP Publ., 2006. 800 p.
31. Zychlinski T. Zlota ksiqga szlachty polskiej. Poznan, J. Leitgeber Publ., 1875. Vol. 7. 121 s.
32. Boniecki A. HerbarzPolski. Warsaw, Gebethner and Wolff Publ., 1899-1909. Vol. 13. 404 s.
33. Chrzanski J. Tablice odmian herbowych Chranskego. Warsaw, J. Ostrowski Publ., 1909. 66 s.
34. Niesiecki K. Herbarz Polski. Leipzig, ed. J. N. Bobrowicz Publ., 1845. 679 s.
35. Uruski S. Herbarz szliachtypolskiej. Warsaw, Gebethner & Wolff Publ., 1904. 207 s.
36. Rychlinkowa J. Carat towards the Polish nobility in the lands taken in the years 1772-1831. Kwartalnik historyczny. 1991, no. 3, ss. 34-57.
37. Sikorska-Kulesza J. Drobna szlachta w zachodniej Bialorusi na Litwe w XIX w. Warsaw, AJAKS Publ., 1990. 235 s.
38. Sikorska-Kulesza J. Deklasacja drobnej szlachty na Litwe i Bialorusi w XIX w. Warsaw, AJAKS Publ., 1995. 304 s.
39. Zytkowicz L. Rzqdy Repnina na Litwe w latach 1794-1797. Vilnius, Towarzystwo Przyjaciow Nauk in Wilno Publ., 1938. 264 s.
40. Konarski S. O heraldyce i heraldycznym snobizmie. Warsaw, Adiutor Publ., 1992. 315 s.
41. Halecki O. Imperializm v slavyanskoy i vostochnoyevropeyskoy istorii. American Slavic East European Review. 1952, no. 11, pp. 1-26.
lH$apMa^iH npa ayTapa
^aMapaa A^aKceö AHaTO-nbeBin - KaHgbigaT ricrapbiHHbix HaByK, ga^HT Ka^egpbi ricTopbii Eenapyci i naniTonorii. EenapycK g3ap^ayHbi тэхнanariннbI ymBepcroT (220006, r. MiHCK, Byn. CBapg-noBa, 13a, Рэсny6niкa Eenapycb). E-mail: domorad@belstu.by
Information about the author
Damarad Aliaksei Anatolievich - PhD (History), Assistant Professor, the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: domorad@belstu.by
nacmymiy 11.03.2020
