CC BY
9DUNYO MIQYOSIDA GLOBAL IQLIM O ZGARISHLARI TA'SIRIDA YUZAGA KELADIGAN EKOLOGIK
MUAMMOLAR
Baratov Diyorbek Fazliddin o'g'li
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11379138 Annotatsiya. Iqlim o'zgarishi bugungi kunda sayyoramiz oldida turgan eng muhim muammolardan biridir. Bu nafaqat ekologik muammo, balki ekotizimlar, iqtisodiyot va inson farovonligi uchun katta oqibatlarga olib keladigan muammo. Ushbu maqolamizda biz iqlim o'zgarishining sabablari, oqibatlari va yechimlarini chuqur o'rganib chiqamiz va sizga ushbu dolzarb global tashvish haqida to'liq ma'lumot beramiz. Iqlim o'zgarishi endi uzoq tahdid emas; bu hozir sodir bo'lmoqda. Global haroratning ko'tarilishi, ekstremal ob-havo hodisalari va o'zgaruvchan ekotizimlar bularning barchasi sayyoramizdagi o'zgarishlarning aniq ko'rsatkichidir. Ushbu maqolada biz iqlim o'zgarishining asosiy jihatlarini o'rganamiz.
Kalit so'zlar:global iqlim o'zgarishi, atmosferaning tarkibi, sivilizatsiya, atmosfera kondensatsiyasi hodisasi, fotoalbom yoqilg'i , eroziyasi.
Аннотация. Изменение климата является одной из важнейших проблем, стоящих сегодня перед нашей планетой. Это не только экологическая проблема, но и имеющая далеко идущие последствия для экосистем, экономики и благосостояния человека. В этой статье мы глубоко углубимся в причины, последствия и пути решения проблемы изменения климата и предоставим вам исчерпывающую информацию об этой насущной глобальной проблеме. Изменение климата больше не является отдаленной угрозой; это происходит сейчас. Повышение глобальной температуры, экстремальные погодные явления и изменение экосистем — все это явные индикаторы изменений на нашей планете. В этой статье мы рассмотрим основные аспекты изменения климата.
Ключевые слова: глобальное изменение климата, состав атмосферы, цивилизация, явление конденсации атмосферы, ископаемое топливо, эрозия.
Abstract. Climate change is one of the most important challenges facing our planet today. This is not only an environmental problem, but one with far-reaching consequences for ecosystems, the economy, and human well-being. In this article, we will delve deeply into the causes, consequences and solutions of climate change and provide you with comprehensive information about this pressing global concern. Climate change is no longer a distant threat; this is happening now. Rising global temperatures, extreme weather events, and changing ecosystems are all clear indicators of change on our planet. In this article, we will explore the main aspects of climate change.
Key words: global climate change, Atmospheric composition, civilization, Atmospheric condensation phenomenon, fossil fuel, erosion.
Kirish. Jamiyat va tabiat, inson hamda yashab turgan muhit o'rtasidagi o'zaro ta'sir muammosi - insoniyatning abadiy muammolaridan biridir. Falsafiy tafakkurning butun tarixi davomida u turlicha hal qilib kelingan. XVIII asrda Fransiya sotsiologi Monteske o'sha davr uchun xos bo'lgan fikmi olg'a suradi. U «Qonunlar ruhi to'g'risida» nomli asarida jamiyat tabiatga to'la ravishda qaramligi to'g'risidagi g'oyani rivojlantirib, «Iqlimning hukmronligi barcha kuchlardan ustunroqdir», degan shiorni olg'a suradi .Agar global iqlim o'zgarishining sabablari va oqibatlari haqida gapiradigan bo'lsak, sayyoramizning geologik yoshi taxminan 4,5
milliard yilni tashkil etadi. Bu davrda Yer tubdan o'zgardi. Atmosferaning tarkibi, sayyoramizning massasi, hayotning boshida iqlim, hamma narsa butunlay boshqacha edi. Yorqin to'pni asta-sekin biz hozirgi holatga keltirdik. Asta-sekin sovib borayotgan sayyorada dengizlar va okeanlar paydo bo'ldi. Qitalar paydo bo'ldi va yo'qoldi, ularning tasvirlari va o'lchamlari o'zgartirildi. Yer sekinroq aylana boshladi. Birinchi o'simliklar paydo bo'ldi, keyin hayotning o'zi. Shunga ko'ra, so'nggi milliard yil ichida bizning sayyoramiz namlik oqimi, issiqlik almashinuvi va atmosfera tarkibida keskin o'zgarishlarga duch keldi. Iqlim o'zgarishi Yerning butun hayoti davomida sodir bo'ldi. Shu bilan bir qatorda Koinotdagi o'zgarishlar tufayli sodir bo'ladigan tabiiy ofatlar ham bor va bular haqida hozir aytib o'tamiz . Tabiiy falokatlardan to'zon, yer qimirlashi, qulama, tornado, vulqonlar ko'chuvi, qurg'oqchilik, tuproq erroziyasi, do'l, qor ko'chishi, sel kabilar yer kurrasining turli-tuman o'ziga xos iqlim sharoitlariga ega geografik mintaqalarida kuzatiladi. Ular ko'pchilik hollarda dengiz va suv chegarasi, atmosfera va bionosfera singari har xil fizikaviy va tabiiy mintaqalar chegarasida sodir bo'lib, odatda xalq xo'jaligiga katta talofat yetkazadi va aholining bir qismi qirg'inga uchraydi. Tabiiy ofatlar natijasida har yili dunyo iqtisodiyotiga kiradigan zararning miqdori 30 mlrd. Amerika dollariga teng. Ulardan 20 mlrd kasofat natijasida sodir bo'lgan toza zarar bo'lsa, 10 mlrd bu ofatlarni o'rganish, sodir bo'lishini oldini olish va barham berish uchun sarflanadi. Bu ofatlar tufayli har yili yer yuzida 250 mingdan ortiq kishi halok bo'ladi. Tabiiy ofatlarning eng xavflilari suv toshqinlari barcha keltiradigan zararning 40 % ini tashkil etsa, to'fonlar 20% ini, zilzila 20 %ini, qurgoqchilik 15 %ini tashkil etadi va barcha tabiiy ofatlarning 1/20 qismiga to'g'ri keladi. Inson sog'ligiga keltiradigan zarari va uning o'limiga sababli bo'yicha to'fon, dovullar tabiiy ofatlar orasida birinchi o'rinni egallaydi.
Albatta, insoniyat sivilizatsiyasining barcha bosqichlarida sayyoramizning tabiiy boyliklari, hayvonot va o' simlik dunyosi inson hayoti uchun zarur bo'lgan ehtiyojlar manbai bo'lib kelgan. Texnologiya va sanoat yuksak darajada rivojlangan XXI asrda ekologiya, biologik xilma-xillikni saqlash, tabiatni muhofaza qilish bilan bog'liq muammolar nafaqat bir mintaqa yoki bir mamlakat, balki barcha qit'alarga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Darhaqiqat, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiatga oqilona munosabatda bo'lish, o'simlik va hayvonot dunyosini asrab-avaylash, global ekologik inqirozning oldini olish insoniyat oldidagi dolzarb vazifalardan biridir. Zero, ekologlar bizni yaqin 50 yil ichida sayyoramizda millionlab yillar davomida shakllangan biologik xilma-xillik qariyb 50 foizga qisqarishi va bu dahshatli oqibatlarga olib kelishi haqida bejiz ogohlantirayotgani yo'q. Buni sayyoramizda inson tomonidan ishlab chiqarilgan chiqindilar miqdori tabiiy miqdordan 2 ming baravar ko'p, ekin maydonlarining 40 foizdan ortig'i qishloq xo'jaligi ekinlarini yetishtirish uchun mutlaqo yaroqsiz ekanligidan ham tushunish mumkin. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, tabiatdagi turlarning rivojlanishi zanjir kabi chambarchas bog'liq bo'lib, ular o'zaro birlashgan ekotizimni tashkil qiladi. Hatto bitta o'simlikning yo'qolishi yashil dunyoda muvozanatni keltirib chiqarishi mumkin.
Global ekologik muammolar tabiiy, butun dunyoda kuzatiladi butun dunyoga antropogen va sof antropogen ta'sirlar natijasida tegishli. Keling, ushbu ekologik muammolarning ba'zilari bilan tanishaylik: Atmosfera kondensatsiyasi hodisasi. Keyingi yillarda atmosferada S02 miqdori ortib borayotgani ma'lum bo'ldi. Natijada, Yer yuzasining harorati oxirgi 100 yil ichida 0,5-1,0 darajaga oshgan. Iqlimning keng ko'lamli o'zgarishi sanoat chiqindilari va avtotransport vositalaridan chiqadigan gazlar bilan bog'liq. Yer yuzasining global isishi, ya'ni havodagi S02 ning atmosfera kontsentratsiyasining oshishi o'rmonlarni kesishdan, ko'mir va benzin kabi yoqilg'ilarni yoqishdan atmosferada S02 gazining to'planishi bilan bog'liq. Vaziyat o'zgarmasa, XXI asrning o'rtalarida sirt harorati 1,5-4,5 darajaga oshishi mumkin. Natijada: 1.Iqlim o'zgarishi, ayniqsa
cho'llanish. Yog'ingarchilikning o'zgarishi. Dengiz va okean sathining ko'tarilishi muzliklarning erishi va pasayish va boshqa hodisalar kuzatiladi .
Iqlim o'zgarishi yerdagi harorat, yog'ingarchilik va shamol naqshlarining uzoq muddatli o'zgarishini anglatadi. Shuni ta'kidlash kerakki, iqlim o'zgarishi tabiiy hodisa, ammo inson faoliyati so'nggi yillarda uning sur'atini sezilarli darajada tezlashtirdi. Iqlim o'zgarishi ikkalasini ham qamrab oladi global isish (Yerning o'rtacha sirt haroratining ko'tarilishi) va boshqa iqlim bilan bog'liq siljishlar
Iqlim o'zgarishining sabablari juda ham ko'p ammo hozirgi sanab o'tiladigan muammolar faqatgina 1 yoki 2 mamlakat bo'yicha emas balki butun dunyo miqiyosidagi muammolardir. Misol uchun fotoalbom yoqilg'i chiqindilari,o'rmonlarni kesish , qishloq xo'jaligi va erdan foydalanish kabilar va h.k Fotoalbom Yoqilg'i Chiqindilari ko'mir, neft va tabiiy gaz kabi qazib olinadigan yoqilg'ining yonishi atmosferadagi karbonat angidrid darajasining oshishiga eng katta hissa qo'shadi. Ushbu chiqindilar sanoat jarayonlari, transport va energiya ishlab chiqarish natijasida kelib chiqadi. Yana biz Fotoalbom yonilg'i yoqish, yana CO2 qo'shimcha issiqlik ta'qib, atmosferaga ozod etiladi. O'rmonlarni kesish.O'rmonlarni yo'q qilish, qishloq xo'jaligi, urbanizatsiya va boshqa maqsadlar uchun o'rmonlarni keng tozalash iqlim o'zgarishining muhim omili hisoblanadi. O'rmonlar uglerod cho'kmasi vazifasini bajaradi, ko'p miqdorda CO2 ni o'zlashtiradi va saqlaydi. Daraxtlar kesilganda yoki yondirilganda, bu saqlangan uglerod atmosferaga ajralib, issiqxona gazlari kontsentratsiyasiga hissa qo'shadi. Qishloq xo'jaligi va erdan foydalanish. Qishloq xo'jaligi amaliyotlari, shu jumladan chorvachilik va sholi yetishtirish atmosferaga metan chiqaradi. Metan kuchli issiqxona gazi bo'lib, issiqlikni ushlab turishda CO25 ga qaraganda 2 baravar samaraliroqdir. Tuproq eroziyasi va cho'llanish kabi yerlarning degradatsiyasi ham erning uglerodni yutish qobiliyatini pasaytirish orqali iqlim o'zgarishiga yordam beradi.
Shu orada iqlim o'zgarishining ta'siri haqida ham gapirib o'tiladi chunki hozirgi zamonda iqlim o'zgarishining ta'sirini o'z ko'zimiz bilan ham ko'rib turibmiz . Misol uchun haroratning ko'tarilishi buni shunday tushunishimiz mumkun agar hozirgi paytga yaxshilab qaraydigan bo'lsak yozning qoq o'rtasida ham yomg'ir yog'ish mumkunligini ham ko'rishimiz mumkun . Bundan tashqari ekstremal ob- havo o'zgarishlari . Misol uchun haroratning ko'tarilishi. Iqlim o'zgarishi tufayli global harorat barqaror o'sib bormoqda. Bu ko'tarilish, birinchi navbatda, atmosferadagi issiqxona gazlari kontsentratsiyasining oshishi bilan bog'liq. Haroratning ko'tarilishining oqibatlari chuqur va keng qamrovli. Yuqori harorat muzliklar va qutbli muzliklarning erishiga olib keladi va dengiz sathining ko'tarilishiga yordam beradi. Bundan tashqari, haroratning ko'tarilishi ekotizimlarga salbiy ta'sir qiladi, shu jumladan o'simlik va hayvonlarning yashash joylarining o'zgarishi va odamlarda issiqlik bilan bog'liq kasalliklarning ko'payishi va shu orada ekstremal ob-havo hodisalari ham.Iqlim o'zgarishi ekstremal ob-havo hodisalarining chastotasi va zo'ravonligining oshishi bilan bog'liq. Dovullar, qurg'oqchilik, o'rmon yong'inlari va kuchli yog'ingarchilik hodisalari keng tarqalgan. Ushbu hodisalar jamoalar uchun halokatli oqibatlarga olib keladi, hayotni yo'qotadi, infratuzilmani yo'q qiladi va iqtisodiy uzilishlarga olib keladi. Eng oxirgisi esa dengiz sathining ko'tarilishi. Harorat ko'tarilishi bilan issiqlik kengayishi va muzliklar va muz qatlamlarining erishi dengiz sathining ko'tarilishiga yordam beradi. Sohilbo'yi hududlari va pasttekis hududlar bu hodisaga ayniqsa zaifdir. Dengiz sathining ko'tarilishi qirg'oq bo'yidagi shaharlarni cho'ktirish, millionlab odamlarni ko'chirish va infratuzilmaga katta zarar etkazish bilan tahdid qilmoqda.
Har bir masalaning muammosi bo'ganidek shu muammoga yechim ham bor va bu Iqlim o'zgarishining yechimi o'laroq yumshatish strategiyalari amal qilish dir. Yumshatish strategiyalari.
Yumshatish issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirish yoki oldini olishga qaratilgan harakatlarni o'z ichiga oladi. Asosiy strategiyalarga quyidagilar kiradi: 1. Qayta tiklanadigan energiya manbalariga o'tish. Fotoalbom yoqilg'idan quyosh, shamol va gidroenergetika kabi qayta tiklanadigan energiya manbalariga o'tish uglerod chiqindilarini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Toza energiya texnologiyalariga sarmoya kiritish barqaror kelajak uchun juda muhimdir. 2. Energiya Samaradorligi choralari.Sanoat, transport va uy xo'jaliklarida energiya samaradorligini oshirish energiya sarfini va natijada issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytiradi. Bunga binolarni yaxshiroq izolyatsiyalash va energiya tejaydigan asboblardan foydalanish kabi tashabbuslar kiradi. 3. Uglerod narxlari va chiqindilarni kamaytirish siyosati. Amalga oshirish uglerod narxlari kabi mexanizmlar uglerod soliqlari yoki savdo-sotiq tizimlari, korxonalarni chiqindilarni kamaytirishga undaydi. Hukumatlar, shuningdek, chiqindilarni kamaytirish maqsadlarini belgilashlari va ifloslanishni cheklash qoidalarini bajarishlari mumkin. Hozirgi davrga kelib juda ham ko'p tabiy ofatlarning oqibatidan kelib chiqadigan muammolarning oldini olish sababli moslashuv choralarini qilish kerak. Moslashuv choralari. Moslashuv strategiyalari jamoalar va ekotizimlarga iqlim o'zgarishi ta'sirini engishga yordam berishga qaratilgan. Asosiy choralarga quyidagilar kiradi: 1. Jamoalarda barqarorlikni qurish Jamiyatlar barqaror infratuzilmani qurish, erta ogohlantirish tizimlarini ishlab chiqish va tabiiy ofatlarga qarshi kurash rejalarini tuzish orqali ekstremal ob-havo hodisalariga va dengiz sathining ko'tarilishiga tayyorgarlik ko'rishlari mumkin. 2. Iqlim-Aqlli Infratuzilma. Suv toshqinlariga chidamli binolarni qurish va bo'ron suvlarini boshqarish tizimlarini takomillashtirish kabi iqlim o'zgarishini hisobga olgan holda infratuzilmani loyihalash ekstremal ob-havo hodisalari natijasida etkazilgan zararni kamaytirishi mumkin. 3. Barqaror qishloq xo'jaligi va suv xo'jaligi. Barqaror dehqonchilik amaliyotini joriy etish va suvni samarali boshqarish qishloq xo'jaligining o'zgaruvchan iqlim sharoitlariga moslashishiga va ushbu sektordan chiqadigan issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishga yordam beradi.
Global iqlim o'zgarishi dunyo va kelajagimiz uchun jiddiy tahdiddir. Yuqorida qayd etilgan chora-tadbirlar muammoni barqaror va samarali tarzda hal qilish uchun boshlang'ich nuqtadir. Hukumatlar, sanoat tarmoqlari, shaxslar va muassasalar doimiy iqtisodiy o'sishni ta'minlab, atrof-muhitni saqlaydigan barqaror rivojlanish amaliyotlarini ilgari surish uchun birgalikda ishlashi juda muhimdir. Biz sayyoramizga etkazilgan zararni bartaraf etish va kelajak avlodlar uchun barqaror va barqaror kelajakni ta'minlash uchun hozir harakat qilishimiz kerak. Iqlim o'zgarishi-bu juda katta oqibatlarga olib keladigan murakkab masala. Uning sabablari, oqibatlari va echimlarini tushunish shaxslar, jamoalar va hukumatlar uchun juda muhimdir. Yumshatish va moslashish strategiyasini amalga oshirish va barqaror amaliyotni targ'ib qilish orqali biz ushbu muhim global muammoni hal qilish uchun birgalikda ishlashimiz mumkin. Harakat qilish vaqti keldi va sayyoramizni kelajak avlodlar uchun saqlab qolish uchun barcha sa'y-harakatlar muhimdir.Hozirgi kunga kelib Havo haroratining ko'tarilib ketishi yoki juda tezlik bilan pasayishi Iqlim ko'rsatkichlarining yil sayin tobora yomonlashib borayotganini insoniyat Yerdan shafqatsizlarcha foydalanishni davom ettirayotgani bilan bog'lash mumkin. Ko'pchilik davlatlar tomonidan bu jarayon xavfsizlikka qarshi eng katta tahdid sifatida ko'rilmoqda. Dunyo bo'ylab sodir bo'lgan ayanchli hodisalar ekologik xavfsizlikni ta'minlashning qo'shimcha mexanizmlarini ishlab chiqishga yetarli darajada kuchli turtki berishi kerak.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Qurbonboyeva Havvojon Jumaniyazovna Xodjayev Shixnazar Muhamadsalayevich UrDU, Международный научный журнал № 1(100), часть 1 «Научный Фокус» май, 2023 - 283-
284 b (MINTAQAVIY VA MAHALLIY EKOLOGIK MUAMMOLAR VA KELIB CHIQISH SABABLARI).
2. S.Mustafoyev, S.O'roqov, P.Suvonov UMUMIY EKOLOGIYA darsligidan Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan oliy o'quv yurtlari Tabiatshunoslik fakulteti (Ekologiya va tabiat muhofazasi ixtisosligi)ning talabalari uchun (V-855020) darslik sifatida tavsiya etilgan O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi nashriyoti, Toshkent 2006 - 289b
3. A. A. RAFIKOV, K.N.ABIRKULOV, A.N. HOJIMAVOV. Ekologiya kitobidan O'zbekiston Yozuvchilar tashkiloti Adabiyot jamg'armasi nashriyoti, Toshkent 2004 yil - 23-30 b
4. ABDURAXMON ERGASHEV, MAVLUDA TURG'UNOVNA YULCHIYVA, O'ZAR AHMEDOVICH AHMEDOV, AKMAL ABZALOV EKOLOGIYA Toshkent, 2018 59-61 b
5. https://adolatgzt.uz/society/4963
6. https://affialitereview.medium.com/climate-change-101-causes-effects-and-solutions-c858093b397b
7. https://geografiya.uz/ekologiya/9689-iqlim-ozgarishi-muammolari.html
8. https://kun.uz/91711393?q=%2Fuz%2F91711393
9. https://lex.uz/uz/docs/-6565975
10. https://yuz.uz/news/ekologik-muammolarning-oqilona-echimi
11. https://m.facebook.com/photo.php?fbid=2462885093836721&vanity= ecopartyuzb&slug=a. 1464991683626072.
