CC BY
15Филологические науки УДК 82
ЭЙЙЕМГИ ТYРК ЖАЗБА ЕСТЕЛИКЛЕРИ Х,ЭМ «АЛПАМЫС» ДЭСТАНЫ
Т.Ж. Атамуратов1, К.С. Палымбетов2
Аннотация
Бул ма;алада ;арак;алпак; цахарманлык; дэстаны «Алпамыс»тыц сюжетлик уа;ыяларыныц пайда болыу теркинлери уйрениледи. Эййемги турк хал;ыныц жазба естелиги Орхон-Енисей жазыуларыныц «Алпамыс» дэстаны сюжетиниц ;элиплесиуине тийгизген тэсири изертленеди. Еки деретпедеги сюжетлик уа;ыялардыц у;саслык; тэреплери илимий жа;тан ашып бериледи. Култегин хурметине орнатылган естелик пенен «Алпамыс» дэстаныныц композициялы; курылысындагы бас ;ахарманлардыц батырлы; бахадырлы; ислериниц баянланыу уцсаслыгы керсетиледи. Бул еки мийраста да ел, хал;ын сырт;ы душпанлардан ;оргау, белинип кеткен руу, ;эуимлерди бириктирип, гэрезсиз жасау идеясы ортага цойылатугынлыгы мысаллар менен дэлиллеп бериледи.
Таяныш свзлер
Фольклор, дэстан, жазба естеликлер, к;ах,арманлык; жырлар, батырлы; турк, огуз, руу, ;эуим, керкем сууретлеу, образ, сюжет, композиция.
Бизиц дэуиримиздиц бай ауызеки эдебий мийраслары болган халы; дэстанларыныц ;ашан хэм кимлер тэрепинен деретилип бугинги кунимизге жетип келиуи мэселелери кеплеген фольклоршы илимпаз-ларды элле ;ашан-а; ;ызык;тырып киятырганы мэлим. Усы кез;арастан алып цараганда дэстанлардыц туп-дерегине уцилсек, эййемги дэуирлерде тасларга ойып жазылган Орхон-Енисей жазыулары, «^ор;ыт ата китабы» хэм «Огузнама» сыя;лы эдебий мийраслар менен бирге, А.Фердаусийдиц «Шахнама» сыя;лы тагы бас;а шыгармалары бизде бир ;анша пикирлердиц тууылыуына себепши болады. Солардыц арасынан дунья илимине биринши жазба естелик сыпатында таралган Орхон-Енисей жазыуларын алып ;арайы;. Элбетте, бул естеликте У1-УШ эсирлердеги турк цаганатындагы уа;ыялар, ишки хэм сырт;ы жауларына ;арсы гурескен халы; ;ахарманларыныц ерлиги, тарийхый-шежирелик, поэзияльщ-фольклорлы; стильде баянланган ;атарлар менен танысамыз. Сонлы;тан да бул эжайып естелик кеп уа;ытлардан бери дунья алымларыныц дыкдатына миясар болып цызыгыушылык; туудырып келеди. Мысалы, эдебиятшы-фольклорист алымлар
A.Бернштам, С.Е.Малов, П.Мелиоранский, А.Н.Веселовский,
B.М.Жирмунский, Л.Гумилов, И.В.Стеблева, Э.Маргулан, М.Эуезов, ЭДоцыратбаев, Н.Маллаев, АДаюмов, Х.Зарифов, Н.Рахманов, ^.Ма;сетов, К.Мамбетов, С.Бахадырова, К.Алламбергенов, Ж.Хошниязов
1 Атамуратов Татлымурат Жумамуратович - кандидат исторических наук, доцент, ректор Института переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан (Узбекистан).
2 Палымбетов Камалбай Сарсенбаевич - кандидат филологических наук, доцент, зав кафедрой «Преподавание языка и литература», Институт переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан (Узбекистан).
тагы басцалар ез изертлеулеринде бул естеликлерди халыц эпосларыныц теркини сыпатында царайды. Мысалы, шет ел х,эм тууысцан халыцлары эдебияты алымларыныц пикирлерин жуумацластыра келе профессор ^.Мацсетов «Орхон-Енисей» жазба естеликлеринин царацалпац цахарманлыц дэстанлары менен уцсаслыгын салыстырып изертлей отырып мынадай жуумацца келген еди «...биз Култегин хурметине орнатылган жазба естеликтин поэтикалыц тэрепине аныцлап нэзер аударсац, хэзирги туркий тиллес халыцлардын ауызеки цахарманлыц эпосынын кеп сандагы элементле-рин кере аламыз. Култегин естелигинде цэлиплескен эпикалыц традиция езинин еткир цахарманлыц мотивлери менен турки тиллес халыцлардын ауызеки цахарманлыц дэстанларына гумансыз ез тэсирин тийгизген»[1.22],-деп жазады. Х,ацыйцатында да ауызеки эпослардын ишинде туркий халыцларына кен таралган ен ески руулыц, цэуимлик дэуирлери деретилген дэстанлардын бири «Алппмыс» пенен Орхон-Енисей жазыулары арасында фольклорлыц дэстурлик байланыстын из-лери бар екенлиги байцалады. Мысалы, Култегин хурметине орнатылган естелик былай басланады:
Бийикте кек тэцири, Теменде цара жер жаралганда, Екеуинин, арасында адам баласы жаралган, Адам баласы устине ата-тегим, Бумын цаган, Истеми цаган отырган, Отырып, турки халцынын, ел-журтын, Крлиплестирген ийелик еткен [2.46]
Бундай етип, уацыянын ертеде болып еткенин анлатыу хэм уацыяны узацтан баслау царацалпац дэстанларында да дэстурге айналган усыл. «Алпамыс» дэстанында:
Ертедеги эййем заманда, Ол заманнын, цэдиминде, Крцырат деген ел еди, Урыуы еди ыргацлы [3.9]
-деп басланады. Орхон-нисей жазыуларынын сонында «Бул жазыуды жаздырганнын аты Йоллыг-тегин» [2.46], - делинсе, «Алпамыс» дэстанынын Ташкенте царацалпацша басылган Жийемурат жырау вари-антында «Алфамышни яздырыпты Жийемуратнын тилинде яхшы» деген сезлер бар. Бундай етип дэстан сонында жыраудын ез атын атауы «Алпамыс»тын басца вариантларында да ушырасады.
Тарийхтан мэлим, Орхон-Енисей естелигиндеги жазыуларда 551-744-жыллар арасындагы путкил турк цагантлыгындагы тарийхый уацыялар баянланады. Бул дэуирлери деретилген естеликлер огада кеп болып, олардын хэммеси илимде Орхон-Енисей атамасы менен аталады, солардын ишинде турк халцынын басшылары Билге цаган, Тонукек, Култегин хурметине орнатылган естеликлердин тарийхыйлыгын айтпаганнын езинде олардын текстлеринин халыц поэзиясына тэн керкем поэтикалыц усылда берилиуи айрыцша цызыгыушылыц туудырады. Онда халыц цахарманларынын ислеген ерликлери сонгы эуладларга ундеу, шацырыц, ацыл-нэсият, уэсият цалдырыу улгисинде бериледи. Мысалы, Култегин естелиги сыяцлы «Алпамыс», «^облан» дэстанларынын путин сюжети бастан аягына халыц батырларынын ер-лигин жырлауга арналады. Сонлыцтан да тарийхта жасаган айырым тулгалардын батырлыц, ерлик ислери халыцтын ауызеки эдебияты улгилерине, хэттеки, арнаулы жырларында да кеннен сэулеленип, бел-
гили бир дэуирдеги шынлыкда тийкарланып деретиледи. Усы мэселе женинде белгили илимпаз А.Н.Веселовский: «Батырлардыц ерлигин жырлаган эпослар халы;тыц ;элиплесиуи менен ;атар пайда бола баслаган хэм тарийхый уа;ыялардыц белгили тулгалары болган батырлардыц дегерегинде неше турли ;осы;лар курастырылып, солардыц негизинде путин бир цикл жасалган» [4.267],-деген пикирлер жуумагына келген еди. Х,а;ыйк;атында да Култегин хурметине арналган естелик пенен «Алпамыс» дэстаныныц композициялы; курылысына бас ;ахарманлардыц батырлы; бахадырлы; ислери сол деретпелердиц сю-жетлик желисине шебер ендирилген халда берилип уа;ыялар усы шахс-лар этирапында рауажландырылып отырады. Бул еки мийраста да ел, хал;ын сырт;ы душпанлардан ;оргау, белинип кеткен руу, ;эуимлерди бириктирип, гэрезсиз жасау идеясы ортага ;ойылады. Бул идеялар жеке шахстыц этирапына жэмлеп берилгени менен, тийкаргы мэселе халы; азатлы; хэрекетлери, тууган елди ишки хэм сырт;ы жаулардан ;оргай билиу, ез уатанын, хал;ын, хэттеки, суйген ярын ;оргау тилеклери менен беккем бириккен халында кец сэулеленип отырады. Мысалы, Култегинниц сырт;ы жаулары менен алып барган мэртлик гуреслери айры;ша кетерицкилик руухта былайынша жырланады.
Култегин Азман агын минип, Сауаш;а атланды, Алты жигитти шанышты, Жети жигитин ;ылышлады, Екинши реет Кушлагак;та, Едизлер менен шай;асты, Култегин Аз ;аракерин минип, Шай;ас;а атланды, Бир жигитин шанышты, Тогыз жигитин жаралады, Огузлар менен айкэсты;, Култегин Азман агын минип, Шапты шанышты, Эскерин жецдик [2.55]
Ал, «Алпамыс» дэстанында халы; батыры Алпамыстыц ;алма; ханы Тайшыханга ;арсы алып барган ;ахарманлы; гуреси, мына ;атарларда баян етиледи.
Ат шапты беглер далага, Сыйынды кудай талага, Намазлыгер уа;тында, Белинген ;ойдай шуулатты, Намазшам болган уа;тында, Асау тайдай туулатты, Атты оцгарып Алпамыс, Карсылас;ан душпанга, Тийе берди шетинен, Алдын ;ырдым дегенде, Арты гуулеп толады, Биреуи елсе ;алма;тыц, Мыцы таяр болады [3.165-166]
Жо;арыда келтирилген мысаллардан керинип турганындай-а; Орхон-Енисей жазыулары менен «Алпамыс» дэстанындагы ;ахарманлы; мотивлердиц сууретлениуинде де ез-ара жа;ынлы; бар-дай сезиледи. Сондай-а; халы; эпосларындагы батырлар бэркулла ез елин хэр ;андай жаулардан ;оргаушы ;ал;ан болып, мыцлаган жауды жалгыз ези гуресип жецетугын айры;ша кушке ийе алп, бахадыр етип сэулелендириледи. Мысалы, естеликте Култегин табгаш, Оцтуты;тыц
бес мын лэшкерине жалгыз ези умтылды, хэм Онтутыцты царыулы бас-шылары менен цолга тусиреди [2.53]. Усындай атланысларда Култегиннин «сауытына жузден артыц оц тийди», «басына бирде оц дарыган жоц» [2.53], делинсе, «Алпамыс» дэстанында Алпамыс Тайшыханнын патшалыгына жалгыз ези атланып, цалмацтын неше мын лэшкерлеринин устинен жениске ерисиуи сез етиледи.
Естеликте айтылыуынша, Билге цаган, Култегин, Тонукек сыртцы жауларына царсы бир неше мэрте гурес жургизеди хэм данцлы жениске ериседи. Ол ези женген цалаларда «бег» хэм «шад»ларды (бек хэм пат-шаларды) езлери таярлап отырады. Мысалы:
Азларды халыц етип цурап,
Оларга Барс бек болды,
Кдган атагын оган биз бердик[2.50], делинеди.
Ал, «Алпамыс» дэстанында Алпамыс та цалмац ханы Тайшыханнын орнына Эшим кэлди (шопанды) хан етип отыргызады. Жэне Култегин естелигине келсек, Култегин урыста журген уацытларында аз санлы тогыз огуз халцынын арасында кетерилистин басланып кетиуи хэм усы кетерилистин Култегин тэрепинен куш пенен бастырылыуы цусаган уацыялар бериледи. Бул хаццында профессор ^.Мацсетов: «...естеликтеги бул кетерилис «Алпамыс» дэстанындагы Ултан кетерилисинин басылыуын еске тусиреди»[1.21],-деп огада дурыс салы-стырып еткен еди. Буннан тысцары естеликте дана басцарыушылар елгеннен сон, «агалы-инилинин дауласцанлыгынан», «беклеринин, халцынын ауызбиршиликсизлигинен, Турки халкы еллигин жойды, ^аганлыгынан айрылды, Табгаш халцына бек уллары цул болды, Пэк цызлары кун болды[2.47], делинеди. Усы сыяцлы халыц батырынын жоцлыгынан елдин ауыр жагдайга ушырауы «Алпамыс», «^облан», «^ырыц цыз» хэм т.б. дэстанларда берилген. Мысалы, «Алпамыс» дэстанында «Алпамыс елди деген сон, ^оныраттан бийлик кетти, ^улларга нэубет жетти»[3.171], делинеди.
Орхон-Енисей жазба естеликлери менен «Алпамыс» дэстанынын сюжетинде де бас цахарманлардын тосцынлыцларга дус келиуи, езине царсы цара кушлер устинен жениске ерисиуи сыяцлы мотивлер бирдей сыпатца ийе. Онын устине батырлар кутэ жас уацытларынан баслап-ац ерлик керсетеди. Х,эттеки, «Алпамыс» дэстанынын езбекше Фазыл Юл-даш хэм царацалпацша ^урбанбай жырау вариантларында сацланган эййемги кешпели турк халыцларына тэн дэстурдин бири бала тууылганында емес, ал, биринши ерлик керсетип, цан теккенинен сон ат цойыу мэресиминин Орхон жазыуларынан сага алып киятырганы байцалады. Себеби, Орхон-Енисей жазыуларын арнаулы изертлеуши тюрколог С.Е.Малов естеликтеги Култегин исмиде батыр адамларга цойылатугын ат (исим) екенлигин жазады[5.40]. «Алпамыс» дэстанында болажац батырды Алпамыс, Алпамша, Бамси, ягный «алп», «батыр» деп атаса, Орхон-Енисей жазыуындагы Култегиннин исмине «арыслан журек», «ер алп» сыяцлы эпитет сезлеринин цосылып айтылатугынын керемиз. Сонын ушында академик В.М.Жирмунскийдин айтыуынша халыц цахарманлыц дэстанларына хэм ертек жырларына У1-У11 эсирлери деретилип, турки цэуимлеринин арасына тегис жайылган Алп (ер) хаццындагы анызлар негиз болган болыуы керек. Усындай пикирлеринин тийкарында В.М.Жирмунский «Алпамыс» дэстаны езинин эййемги замангы батырлыц ертек формасында Алтай тауынын етеклеринде У1-УШ эсирлерде-ац (турк цаганаты заманында) пайда болган. Сол батырлыц ертектин хэзирги замангы кериниси
алтайлардыц «Алып-Манашы» болып табылады [6.151-152],-деген пи-киринде де улкен мэни бар. бйткени сол дэуирлердиц езинде-а; турк батырлары тууралы хэр ;ыйлы ацыз-эпсаналар, жырлар халы; арасын-да кец келемли ;осы; туринде айтылып жургенлиги гуман туудырмайды. Демек, биз эййемги естеликлерде сезлерди керкем поэтикалы; усылда баянлау белгилери У1-УШ эсирлерде-а; дуньяга ке-ле баслаганын айтыуымыз керек. Олай болатугын болса руу, ;эуимлик дэуирдиц ец ески эпосларыныц бири «Алпамыс»тыц толы; сюжетлери Х эсирлерде Сырдэрья бойларында эййемги батырлы; жырлар тийка-рында дерегенлигинен дэрек береди. Буныц кериниси сыпатында 1Х-Х1 эсирлердеги Огуз-;ыпша; ;эуимлериниц жазба естелиги болган «Кор;ыт ата китабы»ндагы «Бамси-Бейрек» жырында керсетип етиу ма;сетке мууапы; болады. Бул ар;алы биз «Бамси-Бейрек» жыры менен «Алпамыс» дэстаныныц арасында ез-ара байланыстыц бар екенлигин ацлауымыз ;ыйынга со;пайды. Лекин дэуирлердиц етиуи менен «Алпамыс» дэстаны халы; арасында ауызеки жырланып, хэр ;ыйлы тарий-хый жагдайларда кеп гана езгерислерге ушырап, сюжетлик желисинде, идеясында халы; эрманлары менен тилеклерин сэулелендиретугын уа;ыялар дизбеги менен бизиц заманымызга жетип келген бахалы мийраслардыц бири есапланады.
Жуума;лап айт;анда туркий халы;лардыц ;ахарманлы; дэстанлары, соныц ишинде «Алпамыс» дэстаныныц тийкаргы сюжетлериниц ;элиплесиуи, олардыц дэслепки пайда болыу дэреклерин тас битиклерге ойып жазылган Орхон-Енисей жазыуларынан, огузлар заманында деретилген «Кор;ыт ата кита-бы»ндагы жырлардан излеумиз керек.
Адабиётлар:
1. Ма;сетов К. Каракалпак; фольклористикасы.Некис, «Кара;алпа;стан», 1989.
2. Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, «Жазушы», 1990.
3. Алпамыс.Каракалпак фольклоры. VI том. Некис, «Каракалпакстан», 1981.
4. Веселовский А.Н. История эпоса. Отд.1. СПб. 1882.
5. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Изд. АНСССР. Москва-Ленинград, 1951.
6. Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. ИВЛ., Москва, 1960.
© Т.Ж. Атамуратов, К.С. Палымбетов
УДК 82
ДРЕВНЕЙШИЕ ТЮРКСКИЕ ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ И ЭПОС «АЛПАМЫС»
Т.Ж. Атамуратов, К.С. Палымбетов
Аннотация. В данной статье рассматриваются истоки возникновения сюжетных событий в каракалпакском героическом эпосе «Алпамыс». Дается анализ влияния древнейших тюркских письменных памятников, коим являются Орхон-Енисейские письмена, на формирование сюжета данного эпического произведения. Научно обоснованно раскрываются сходства и различия в сюжетной линии этих двух произведении. Также показывается схожесть в повествовании героических деянии главных героев в композиционной структуре эпоса «Алпамыс» и в письменах в честь отважного Култегина. На примере отрывков из произведений доказывается, что основной идеей, проходящей через оба эти памятника древности является идея защиты отечества от внешних врагов и объединение раздробившихся родов и племен, ради независимости родины.
Ключевые слова: фольклор, эпос, письменные памятники, героические сказания, героизм, огузы, род, племя, образ, сюжет, композиция.
иэс 82
Ученый XXI века • 2015 • № 7-8 (8-9) ANCIENT TURKIC WRITTEN MONUMENTS AND EPOS "ALPAMIS"
T.Zh. Atamuratov, K.S. Palimbetov
Abstract. This article deals with the origins of beginning the plot events in karakalpak heroic epos "Alpamis". There is given the influence analysis of ancient Turkic written monuments, such as Orkhon-Yenisei tribes on forming the plot of given epic work. Scientifically founded the likenesses and differences in the plot line of these two works. Also there is shown similarity in narration of heroic deed of main heroes in compositional structure of the epos "Alpamis" and in letters in the honour of courageous Kultegin. On sample passages of the work it is proven that the basic idea going through these both ancient monuments is the idea of native land defence from outer enemies and unification of separated tribes and tribal people for the sake of the native land independence.
Keywords: folklore, epos, written monuments, heroic story, heroism, oguz, tribal people tribe, imagery, plot, composition.
